غلات آلوده؛ هدررفت نان و جان
آمار بالای ضایعات کشاورزی در کشور امروزه به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها و نگرانی‌های فعالان این حوزه تبدیل شده است. میزانی که هرچه اندازه آن بزرگ‌تر باشد، به‌نوعی بزرگی از بین رفتن منابع مختلف کشور اعم از آب و خاک و... را نشان می‌دهد؛ درصدهای بالایی که می‌توانسته‌اند به‌جای دور ریخته شدن و امحا، در سبد غذایی مردم قرار گیرند.
نگاه فائو به آمار ضایعات کشاورزی
همین چند روز پیش بود که رضا نورانی، رئیس اتحادیه ملی محصولات کشاورزی از ضایعات ۳۵درصدی تولید در بخش کشاورزی براساس گزارش‌های فائو خبر داد. خبری که هرچند در گذشته نیز درباره آن گفته شده بود، اما این‌بار پررنگ‌تر از همیشه در بین صفحات اخبار در فضای مجازی به‌چشم می‌خورد. به‌گفته وی؛ «فائو اعلام کرده کشاورزی ایران با ضایعات ۳۵ درصدی پیش می‌رود و در صورتی که میزان ضایعات کاهش یابد و از فناوری‌های روز دنیا استفاده شود، تولید محصولات کشاورزی ایران از ۱۲۰میلیون تن به ۲۰۰ میلیون تن افزایش پیدا می‌کند و این جهش در تولید با همین میزان آبی که اکنون در اختیار ما قرار دارد، می‌تواند محقق شود، ضمن اینکه افزایش تولید محصولات کشاورزی باتوجه به برنامه دولت برای افزایش جمعیت کشور، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.» براساس گفته‌های رئیس سازمان ملی بهره‌وری کشور نیز میزان تولید ناخالص بخش کشاورزی سال گذشته ۱۲۵میلیون تن بود که ۲۵ درصد این میزان یعنی حدود ۳۰ میلیون تن به‌عنوان ضایعات دور ریخته می‌شود. با این حساب مقدار آب مصرف‌شده برای حجم محصولات کشاورزی که سالانه دور ریخته می‌شود، ۹ میلیارد مترمکعب است.
زیرساختی که نداریم
باتوجه به اهمیت این موضوع و بزرگی ارقام ذکرشده در این خبر با محمد جعفری، محقق مرکز تحقیقات کشاورزی ایران در روزنامه صمت به گفت‌وگو نشسته‌ایم؛ وی با تایید این خبر گفت: زمانی که اسم ضایعات کشاورزی می‌آید، همه ضایعاتی را که در محصولات باغی وجود دارد، در ذهن تداعی می‌کنند، به‌ویژه درباره گندم! اما واقعیت این است که ضایعات انواع مختلفی دارد؛ مثل ضایعات استفاده از بذر، به‌دلیل آنکه زیرساخت مناسبی برای توسعه و استفاده از تکنولوژی نوین در زمین‌های کشاورزی نداریم، ضایعات بذر افزایش می‌یابد. برای مثال در زمینی که ۱۵۰کیلوگرم بذر نیاز دارد، ۳۰۰ کیلوگرم بذر مورد استفاده قرار می‌گیرد، بنابراین ۱۵۰کیلوگرم بذر در آنجا هدر می‌رود.
وی ادامه داد: ضایعات بعدی در نحوه عملیات نگهداری یا داشت محصولات کشاورزی است. به‌دلیل آنکه مرحله نگهداری محصولات برداشت‌شده به‌درستی اجرا نمی‌شود، ضایعات نگهداری، بیماری‌ها و... خسارت‌هایی از جمله عدم‌تغییرات آب‌وهوایی به‌دلیل عدم‌پیش‌بینی دقیق هواشناسی نیز در این راه وجود دارد.
جعفری با بیان اینکه ما نه‌تنها سیستم برداشت محصول بلکه سیستم مناسب تهیه محصول را نیز نداریم، ادامه داد: به‌دلیل اینکه باغات و کشاورزی ما عمدتا غیرمهندسی هستند، توانایی تجهیز به تکنولوژی مدرن نیز در آنها وجود ندارد و با سیستم سنتی، برداشت، نگهداری و حتی فرآوری محصولات اتفاق می‌افتد. در صورتی که می‌توان با تکنولوژی مدرن به‌صورت ایزوله محصولات را نگهداری کرد تا در فرآیند تولید تا مصرف دچار فساد نشود.
وی افزود: در زمینه برداشت محصولات غله مانند گندم، جو و ذرت علاوه بر اینکه در برداشت، حمل‌ونقل و انتقال به سیلوها دچار ضایعات هستیم، عمده محصولات در سیلوها به‌دلیل عدم‌شرایط هوادهی و تهویه نامناسب سیلوها، دچار قارچ و بیماری‌های دیگر می‌شوند، بنابراین با ورود این محصولات کشاورزی به زنجیره مصرف غذایی سبب به خطر انداختن سلامت افراد جامعه، بروز بیماری‌ها و افزایش هزینه‌های ناشی از درمان می‌شوند و همچنان که می‌دانید، بیشتر غلات از جمله گندم در نانوایی‌ها به‌دلیل عدم‌استفاده از تجهیزات در نگهداری و فرآوری آرد و خمیر و پخت نان نیز تبدیل به ضایعات می‌شوند.
این کارشناس حوزه کشاورزی تشریح کرد: به‌دلیل اینکه عرصه مدرن و مدیریت‌شده در عرضه محصولات غذایی مثل تالارهای فروش یا بورس‌ها نداریم، اغلب محصولات توسط دلالان وارد چرخه مصرف می‌شوند. این جابه‌جایی‌ها منجر به خسارت فراوان شده و ضایعات کشاورزی را به بالای ۸۰ درصد در محصولات مستعد و خطرات بیماری‌زایی می‌رساند، بنابراین به‌دلیل آنکه اغلب ضایعات ما پس از برداشت، ایجاد می‌شود، به‌جد می‌توانم بگویم که ۶۰ درصد محصولات ما هدر می‌رود و فقط ۴۰ درصد آن قابل خوردن است و نیاز داریم تا نظام منسجمی مانند تعاونی‌های تولید به عرصه‌های تولیدی وارد شوند.
وی با تاکید کرد: به‌دلیل اینکه نظام بهره‌برداری ما خرده‌مالکی و سنتی است، به‌هیچ‌وجه نمی‌توان ساختارهای لازم را برای ابزارهای پیشنهادی کارشناسان کشاورزی در کاهش ضایعات استفاده کرد، بنابراین نیاز است تا در نظام بهره‌برداری، نظام مالکیت و فاعلیت را مشخص کنیم و با طرفی درگیر باشیم که حرف حساب حاکمیتی را بشنود و توصیه‌های مدرن‌سازی باغات خود را به‌کار گیرد. به‌دلیل خرد بودن باغات یا مزارع کشاورزی دسترسی به باغات و زمین‌های کشاورزی با محدودیت جدی مواجه است. برای مثال اگر در عرصه ۵۰۰ هکتاری ۵۰۰ باغ وجود داشته باشد، یعنی ۵۰۰ راه برای دسترسی به آنها در این سطح نیاز است، در صورتی که اگر عرصه یکی باشد، فقط یک راه ورود و خروج خواهد داشت، بنابراین زمانی که محدودیت عرصه وجود داشته باشد، به‌طبع حجم ضایعات کشاورزی نیز افزایش خواهد یافت و منجر به چالش‌های دیگر در محصولات و برداشت آن خواهد شد.
جعفری تشریح کرد: در نظام بهره‌برداری باید بتوان 3 فاکتور مالکیت، حاکمیت و فاعلیت را منسجم کرد. یعنی اگر کسی مالک مزرعه‌ای است، لزوما نباید فاعل آن نیز باشد. این در حالی است که در حال حاضر حاکمیت حتی نمی‌تواند دسترسی به زمین‌های کشاورزی داشته باشد، زیرا زمین‌های کشاورزی در دستان مالکان خرد است. در این صورت تصمیم‌سازی نیز از دستان حاکمیت خارج شده و نمی‌تواند بهبودی حاصل کند.
وی بااشاره به سابقه ۲۰ساله خود در حوزه ضایعات کشاورزی گفت: در دولت‌های توسعه‌یافته، مالکیت خرد وجود ندارد و در صورت وجود نظام خرده‌مالکیتی، به‌گونه‌ای مدیریت شده است که نظام حاکمیتی می‌تواند در آن نظر دهد. کشورهای دیگر به‌دلیل اینکه نظام مالکیت منسجمی دارند، می‌توانند از تکنولوژی و الگوهای کشت استفاده کنند، اما در ایران زمانی که پیشنهاد می‌دهیم که در نگهداری از سیلوها از تکنولوژی تهویه استفاده کنید، سیستم مدیریتی کشور زیر بار آن نمی‌رود.
حمایت دولت می‌تواند از افزایش ضایعات کشاورزی جلوگیری کند
در ادامه عنایت‌اله بیابانی، قائم‌مقام خانه کشاورز نیز با بیان اینکه کشاورزان آسیب‌پذیرترین قشر در کشور هستند، به صمت گفت: به‌دلیل اینکه کشاورزی ما خرد است، مدیریت صحیحی در رابطه با تولید محصولات کشاورزی صورت نمی‌گیرد و بارها مشاهده شده است که محصولی مانند هندوانه یا گوجه فرنگی باوجود افزایش نرخ در استانی، به‌دلیل عدم‌اجرای الگو و مدیریت کشت در شهرهای جنوبی کشور، دور ریخته یا خوراک دام می‌شود یا باوجود اینکه ما کارخانجات کنسانتره و تولید محصولات آبمیوه، لواشک و... داریم، بارها مشاهده می‌شود که به‌دلایل مختلف مانند عدم‌به‌صرفه بودن هزینه حمل‌ونقل بار، برداشت محصول یا جعبه‌بندی آن، باغات مرکبات بدون برداشت به‌فروش می‌رسند، در این حالت ضایعات کشاورزی تمام منافع کشاورز را از بین برده و موجب گرانی محصولات در بازار می‌شود. برای مثال یک سال کیوی در حد مطلوب و با نرخ مطلوب در دسترس بوده و در فصل برداشت به‌دلیل هزینه بالای نگهداری در سردخانه‌ها و به‌علت حساسیت زیاد در نگهداری، نرخ آن افزایش یافته یا موجب فساد بار شده است. وی با بیان اینکه فروش باغات و زمین‌های کشاورزی به‌منظور ویلاسازی یا استفاده شخصی یکی از معضلات اصلی حال حاضر است، گفت: قوانین حقوقی باید به این موضوع ورود کند و نباید اجازه دهد که زمین‌های زراعتی که می‌توانند بهترین تولید کشاورزی را داشته باشند، تغییر کاربری دهند و به اشخاصی که سالی یک بار می‌خواهند از آن استفاده کنند، واگذار شوند. همچنین حضور دلالان یکی دیگر از مشکلات کشاورزان در کشت و نگهداری و نرخ محصولات است. بارها پیش آمده است که دلالان تولیدات کشاورزان را خریداری کرده و با نرخ بالاتر در بازار به‌فروش می‌رسانند و این موجب می‌شود که گاه کشاورز به مصرف‌کننده تبدیل شود.
قائم‌مقام خانه کشاورز در پایان بااشاره به اینکه نیاز است تا دولت با نظارت، حمایت و ارائه تسهیلات بانکی، بازارهای موردنیاز برای فروش محصولات کشاورزی را ایجاد کند، ادامه داد: حمایت‌های دولت نیز به‌نوعی می‌تواند از افزایش ضایعات کشاورزی جلوگیری کند. سازمان میوه و تره‌بار برای حمایت از مصرف‌کنندگان ضعیف طراحی شده است، اما اکنون میوه و تره‌بار با درصد بسیار ناچیزی در بیرون از بازار به‌فروش می‌رسند، اگر حمایت از تولید انجام گیرد، به‌نوعی حمایت از مصرف‌کننده نیز حاصل خواهد شد.
پای حرف تولیدکنندگان
در ادامه این بررسی به نظر برخی تولیدکنندگان محصولات کشاورزی می‌پردازیم. یک تولیدکننده در این زمینه می‌گوید: حجم ضایعات کشاورزی در ایران آنقدر بالاست که اگر فقط روی کنترل آن سرمایه‌گذاری شود، از هر نظر برای جامعه، محیط‌زیست، منابع‌طبیعی و منابع آب پر از منفعت است.
براساس آمار فائو ما هر سال ۱۳میلیارد مترمکعب آب از این طریق از دست می‌دهیم، چون ۳۰ تا ۴۰ درصد محصولات به ضایعات تبدیل می‌شود.
یک تولیدکننده دیگر نیز گفته؛ دیروز مطلبی خواندم که گفته بود سالانه ۳۰ میلیون تن محصولات کشاورزی در ایران دور ریخته می‌شود، اگر این مقدار را به کیلو در هر قیمتی که به‌طورمتوسط در نظر بگیرید، مبلغ بسیار بزرگی خواهد شد.
بیشتر این خسارت هنگفت به‌خاطر مسئولان است که برای کشاورزی برنامه ثابت و پایدار تدوین نکرده‌اند، تکلیف کشاورزان مشخص نیست، چشم‌اندازی از آینده ندارند و برنامه‌ریزی مناسب برای کمک به بخش کشاورزی به‌طورجدی نشده است، به‌طورمثال هنوز صادرات محصولات کشاورزی برنامه ثابتی ندارد و تکلیف کشاورز و صادرکننده در طول سال مشخص نیست.
سخن پایانی
بالا بودن میزان ضایعات بخش کشاورزی نشان از بحران مدیریت، عدم بروزرسانی و استفاده از ابزارآلات و تجهیزات موردنیاز در این بخش است؛ بخشی که در امنیت غذایی و روانی کشور نقش بسزایی دارد. باتوجه به درصدهای بالای عنوان‌شده در میزان ضایعات کشاورزی کشور در مقایسه با کشورهای دیگر نیاز است تا تدبیری جدی در این راه اندیشیده شود؛ درصدهای بالایی که می‌توانسته‌اند خوراک و امنیت غذایی بسیاری از افراد جامعه را تامین کرده و در سبد غذایی آنها قرار گیرند.
