درحال‌حاضر ابزار تسویه حساب در این دادوستدها دلار است؛ پولی که به‌واسطه تحریم‌ها چندان آسان در دسترس ایران قرار نمی‌گیرد. بر همین اساس در چند سال گذشته سیاست‌گذاران در پی اجرای راهکارهایی برای خنثی‌سازی اثر این محدودیت بودند. یکی از این راهکارها انعقاد پیمان‌های پولی در قالب‌های گوناگون، از جمله تعریف پول واحد منطقه‌ای یا استفاده از پول‌های ملی در دادوستد یا مبادله کالا به کالا و محاسبه ارزش آنها برمبنای واحد پولی توافق‌شده است که در تازه‌ترین اقدام، طی توافقی زمینه اجرای یکی از مواد پیمان پولی میان ایران و روسیه در ابتدای شهریور امسال فراهم شده است. صمت در این گزارش به تاثیر این توافق و توافق‌هایی از این دست در وضعیت تجاری کشور پرداخته است.

جزییاتی از پیمان پولی ایران و روسیه

محسن کریمی، معاون امور بین‌الملل بانک مرکزی در یک برنامه تلویزیونی با اشاره به صحبت‌های رئیس کل بانک مرکزی در نخستین توافق پولی میان ایران و روسیه و اتصال شبکه کارتی «میر روسیه» به شبکه شتاب ایران از هفته اول شهریور به‌عنوان یکی از مواد توافق پولی میان ایران و روسیه، به جزییات پیمان پولی اخیر در راستای فرآیند دلارزدایی میان دو کشور اشاره کرد و گفت: اقدامات متقابل و مشترکی که بانک‌های مرکزی ایران و روسیه داشتند، تقریبا از ابتدای دولت سیزدهم شروع شد که در پایان دولت سیزدهم به نتیجه رسید. وی اظهار کرد: چهار اقدام مهم و راهبردی در دستور کار بانک‌های مرکزی دو کشور قرار داشت که دو اقدام آن یعنی برقراری روابط کارگزاری با پول ملی و راه‌اندازی زیرساخت‌های پیام‌رسان بانکی دو کشور انجام شده بود و طی آن، همه بانک‌های ایرانی و روسی امکان ارسال پیام‌های استاندارد بانکی به یکدیگر را داشتند. برای بهره‌برداری از این دو زیرساخت ریل‌گذاری‌شده لازم بود دو اقدام دیگر انجام شود که یکی امضای تفاهمنامه پیمان پولی میان دو کشور بود و اقدام دیگر امکان پرداخت‌های کارتی برای مسافران دو کشور.

معاون امور بین‌الملل بانک مرکزی افزود: این دو اقدام نهایی شده و از هفته‌های آینده عملیاتی می‌شود؛ به‌عبارتی مسافران ایرانی و روسی می‌توانند از کارت‌های بانکی خود هم در دستگاه‌های خودپرداز و هم دستگاه‌های کارتخوان دو کشور استفاده کنند.

وی با اشاره به مراحل اجرایی پیمان پولی و امکان استفاده از شبکه کارتی دو کشور گفت: کشورها کارت‌های بانکی خود را در چارچوب مستر و ویزا به سیستم بانکی دیگر کشورها متصل می‌کنند، اما وقتی مستر و ویزا و سایر ابزارهای غربی، برخی کشورها را تحریم می‌کنند، نمی‌توان دست روی دست گذاشت. ایران یک شبکه کارتی بومی و گسترده با سابقه تقریبا ۲۰ ساله دارد که آن را به شبکه پرداخت کارتی میر روسیه متصل کرده‌ایم و دو شبکه بدون استفاده از مستر و ویزا به یکدیگر متصل می‌شوند.

معاون امور بین‌الملل بانک مرکزی خاطرنشان کرد: طرح یادشده طرحی زمان‌بر است و تقریبا ۲ سال است که در حال کار روی آن هستیم و از اول شهریور کارت‌های بانکی ایران در خودپردازهای روسیه قابل‌استفاده هستند و در فاز دوم و تا پایان سال میلادی جاری، کارت‌های بانکی روسیه در پذیرنده‌های فروشگاهی ایران، پذیرش می‌شوند و بعد از پایان امسال میلادی وارد فاز سوم می‌شویم که کارت‌های بانکی ایرانی در پذیرنده‌های فروشگاهی روسیه، پذیرش می‌شوند؛ به‌عبارتی از ابتدای شهریور از طریق کارت‌های بانکی ایرانی می‌توان از خودپردازهای روسیه، روبل برداشت کرد.

پیمان‌های پولی؛ ابزاری ساده، اما کارآمد

مسعود دانشمند، کارشناس تجارت درباره امکان استفاده از ابزار پیمان پولی در گفت‌وگو با صمت گفت: استفاده از این سازکار در مبادلات تجاری ایران سابقه‌ای دیرینه دارد. مثلا پیش از انقلاب ایران و چین در مبادلات تجاری‌شان از این امکان استفاده می‌کردند و مبنای محاسبات با ریال ایران بوده که همین سندی است بر ارزشمند بودن ریال ایران در بازارهای جهانی. علاوه بر این ما با رومانی و مجارستان نیز در همان دوره در این قالب مبادله تجاری داشتیم، اما ارز محاسباتی با این کشورها ریال نبوده است.

این کارشناس حوزه تجارت در تشریح روند اجرای سازکار پیمان‌های پولی اظهار کرد: در روند اجرای پیمان‌های پولی ابتدا کشورها مبنای محاسبات و دوره دادوستد را طی توافقی مشخص می‌کنند و پس از آن مبادله آغاز می‌شود. در طول این یک سال ارزش هر واردات یا صادرات انجام‌شده‌ای در نهادی زیر نظر بانک مرکزی ثبت و با سررسیدن زمان محاسبه که معمولا یک ساله است، ارزش واردات و صادرات هر کدام از طرفین به/از کشور مقابل جمع‌بندی و در نهایت بدهکاری یا بستانکاری طرفین مشخص و در قالب ارز توافق‌شده تسویه می‌شود.

دانشمند برای روشن‌تر شدن موضوع با ذکر مثالی بیان کرد: فرض کنید در پایان یک سال مجموع ارزش صادرات ایران به روسیه برمبنای دلار -که البته دلار محاسباتی است، نه دلار مرسوم- یک میلیارد باشد و ارزش واردات از این کشور ۹۵۰ میلیون. مابه‌التفاوت صادرات و واردات ایران ۵۰ میلیون دلار است که روسیه باید این رقم را طبق توافق با هر ارزی که مشخص شده به ایران بپردازد. این روشی بسیار ساده و در عین حال اثرگذار و کارآمد است.

مزایای تشکیل واحد پولی مشترک

این کارشناس حوزه تجارت با اشاره به دیگر راهکارهای رفع محدودیت ارزی کشور بیان کرد: یک راهکار دیگر برای کاهش فشار تحریم این است که کشورها طی توافقی پول واحد منطقه‌ای تعریف و با آن مبادله کنند. این ابتکار هم پیش از انقلاب در ایران به‌کار گرفته می‌شد. یعنی حتی قبل از شکل‌گیری یورو، ایران، سریلانکا و هند ضمن راه‌اندازی بازاری مشترک، پول واحدی را هم تحت عنوان پول واحد آسیایی (asia money unit) AMU تعریف کرده بودند و مبادلات‌شان را برمبنای آن انجام می‌دادند. یعنی اگر ما می‌خواستیم چای از سریلانکا وارد کنیم، ال‌سی را با AMU باز و با همان هم تسویه می‌‌کردیم. این پول پولی فرضی و محاسباتی بود، نه اسکناسی که در جیب می‌گذاریم و میزان برابری آن هم روزانه ازسوی بانک‌های مرکزی سه کشور اعلام می‌شد. این ابتکار که تجربه ثابت کرده بسیار راهگشا است، اکنون هم می‌تواند در میان ۱۰ کشور عضو اکو اجرایی شود. وی در پایان امکان اجرایی شدن توافق مبادله تجاری با ارزهای ملی را برای ایران سخت دانست و تصریح کرد. از آنجایی که ارزش پول ملی ما دائم در حال کاهش است، این راهکار چندان مورداستقبال طرف‌های تجاری ما قرار نمی‌گیرد.

این توافق قابل اجرا است

صمت در گفت‌وگویی دیگر با مهدی خورسند، کارشناس مسائل بین‌الملل و اوراسیا به بررسی جزییات توافق اخیر پولی ایران و روسیه پرداخت.

خورسند در این گفت‌وگو در پاسخ به سوال صمت درباره جزییات توافق یادشده، بیان کرد: ما نیز تنها خبرهایی را از این توافق شنیده‌ایم و باوجود پیگیری اطلاع چندانی را درباره سازکار اعمالی آن به‌دست نیاورده‌ایم و ممکن است نهادهای دولتی اطلاعات دقیق‌تری داشته باشند. با این حال آنچه در خبرها منتشر شده این است که به‌زودی امکان استفاده از کارت‌های عضو شتاب ایران در خودپردازهای کشور روسیه و متقابلا کارت‌های بانکی روسیه در خودپردازهای ایرانی امکان استفاده خواهند داشت.

نشانه‌های حذف موانع جذب سرمایه از روسیه

این کارشناس مسائل اوراسیا درباره امکان اجرایی شدن چنین توافق‌هایی بیان کرد: بعد از شروع جنگ اوکراین و روسیه، ایران تکلیف روابط خود با روسیه را در بیشتر ابعاد از جمله سیاسی و نظامی و اقتصادی مشخص کرده است؛ خلاف چین که باوجود انعقاد توافق ۲۵‌ساله با این کشور نتوانستیم تکلیف روابط‌مان را مشخص کنیم. البته ما در جذب سرمایه‌گذاری از روسیه چندان موفق نبوده‌ایم، با این حال به‌نظر می‌رسد موانع جذب سرمایه از این کشور به‌مرور در حال برداشته‌شدن است.

وی در این باره افزود: ما باید بپذیریم کشوری تحت تحریم هستیم و همین مسئله حتی بازرگانان روس که خود در حال تجربه تحریم‌های سنگین هستند را از ورود به کشور ما برحذر داشته است. با این حال توافق اخیر و حتی توافقی در زمینه سفر گروهی بدون ویزا به روسیه و بالعکس از اتفاقات مثبتی است که اجرایی شدن توافق‌ها را محتمل‌تر و تاحدودی قطعی می‌کند. در مجموع به‌اعتقاد من روس‌ها به‌واسطه نیاز به همکاری با ایران به سمت اجرایی شدن این توافقات گام برمی‌دارند. این رویکردی نیست که تنها در مقابل ایران و به‌خاطر ایران در پیش گرفته باشند، بلکه سیاستی است که به‌واسطه تحریم شدید بعد از جنگ اول اوکراین در سال ۲۰۱۴، در رابطه با برخی از کشورهای دیگر هم در پیش گرفته‌اند.

تاثیر عکس تحریم دلار

خورسند در تشریح جزییات این سیاست اظهار کرد: روس‌ها از دوره یادشده اجرای سازکار استفاده ار ارزهای جایگزین به جای دلار در مبادلات اقتصادی را آغاز کردند که اتفاقا تجربه موفقی هم بوده است. به‌طوری که اگر آمار تجارت دلاری هند و روسیه را با مبادلات دو کشور با پول ملی‌شان مقایسه کنید به‌راحتی متوجه روند نزولی چشمگیر استفاده از دلار خواهید شد.

 این مسئله درباره کشورهای عضو بریکس به‌ویژه چین هم صادق است. اخیرا هم در دیداری که پوتین و شی‌جین‌پینگ داشته‌اند به‌صراحت اعلام کردند در پی حذف ۱۰۰ درصدی دلار از مبادلات دوجانبه هستند.

این کارشناس تجارت تاکید کرد: روس‌ها جدی‌ترین کشور در حذف دلار از مبادلات تجاری‌شان هستند و تلاش‌های زیادی را نیز در این راستا انجام می‌دهند که این به نفع ایران است.

در واقع امریکایی‌ها با استفاده افراطی از ابزار تحریم دلار، کشورهای تحت تحریم مانند ایران و روسیه را به سمت حذف دلار و اجرای توافق‌های پولی اینچنینی سوق داده‌اند. روسیه نه‌تنها با ایران، بلکه با چندین کشور در این زمینه توافق کرده و خواه‌ناخواه دنیا به این سمت حرکت خواهد کرد. نمی‌گوییم قرار است دلار از بازار جهانی حذف شود؛ خیر، این اتفاق نمی‌افتد اما قطعا نقش آن در بازار جهانی کاهش خواهد یافت و ایران نیز جزو کشورهایی است که از این موقعیت سود خواهد کرد.

سخن پایانی

براساس جزییات اعلام شده از پیمان پولی اخیر میان ایران و روسیه، این پیمان از نوع خط معاوضه نقدینگی میان دو کشور است که یک رویکرد برای دلارزدایی و کاهش خطرات تحریمی است؛ به‌عبارت دیگر، با این اقدام پول ملی هر کشوری غیرقابل‌تحریم می‌شود.

تصوری که در گذشته وجود داشت این بود که ما باید به سمت مبادله با پول ملی حرکت کنیم و حالا با الگوی یادشده، مبادله با پول‌های ملی کشورها امکان‌پذیر خواهد بود. برهمین اساس می‌توان گفت ساختار یادشده یک مشوق برای تاجران و ابزار توسعه تجارت و افزایش دلارزدایی خواهد بود.