کوچک اما اقتصادی
معادن کوچک‌مقیاس، همواره درگیر چالش‌های اساسی بوده و این چالش‌ها توانسته‌اند، مشکلات بسیاری را برای‌شان ایجاد کنند. البته، مشکلات معادن، تنها، مربوط به کوچک‌مقیاس‌ها نیست و معادن بزرگ نیز، درگیر مشکلاتی مانند نبود سرمایه‌گذار، حقوق دولتی و... هستند. اما در این میان، معادنی که کوچک‌تر هستند، آسیب‌های جدی‌تری دیده و به‌تعطیلی نزدیک شده‌اند. نیاز است تا توجه دولت محترم به معادن به‌ویژه معادن کوچک‌مقیاس، افزایش پیدا کرده و در راستای تحول آنها گام بردارد.
نقش موثر در اشتغال و بکارگیری نیروی انسانی
معادن کوچک‌مقیاس ایران، باتوجه به اینکه ذخیره کمی از مواد را به خود اختصاص داده‌اند، اما حدود ۸۰ درصد معادن کشور را تشکیل می‌دهند که این، آمار قابل‌توجهی است. همچنین در حالی که حدود ۶۶ درصد کل این معادن، مواد غیرفلزی و مصالح ساختمانی را در خود جای داده‌اند و مقدار کمی منابع فلزی در اختیار دارند، اهمیت معادن کوچک پررنگ‌تر هم می‌شود.
معادن کوچک می‌توانند در رشد اشتغال و بکارگیری نیروی انسانی کشور، اثرگذاری بسزایی داشته باشند. در روستاها و مناطقی که دور از شهرها قرار دارند؛ معادن کوچک بسیاری وجود دارند که می‌توانند زمینه اشتغال مناسبی را برای کشور به‌وجود بیاورند. اگر قصد بر این است که در بخش معادن کوچک به‌موفقیت برسیم، باید زمینه‌های رشد آنها در کشور فراهم بشود. باتوجه به اینکه، این معادن به سرمایه‌گذاری کمی نیاز دارند؛ بخش خصوصی به‌راحتی می‌تواند در این معادن، ورود کرده و دست به فعالیت بزند و معادن کوچک‌مقیاس در رشد اشتغال تاثیر بسزایی دارند.
در بخش معادن کشور، بهره‌وری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و از این‌رو، مورد تاکید قرار می‌گیرد که انجام کار را در زمان لازم با کمترین هزینه و امکانات در بهترین نوع، امکان‌پذیر می‌کند؛ متاسفانه، در حال حاضر به‌علت عدم‌استفاده از فناوری روز و دانش کافی، نمی‌توان بهره‌وری لازم در بخش معادن کشور داشت.
۳ چالش عمده پیش‌روی احیا معادن کوچک‌مقیاس
احد علیخانی، کارشناس و فعال معدن در ارتباط با چالش معادن کوچک‌مقیاس به صمت گفت: ۳ چالش عمده پیش‌روی احیای معادن کوچک‌مقیاس وجود دارد که این معادن را با مشکل مواجه کرده است. واگذاری اشتباه، ضعف اکتشاف و تامین مالی ۳چالش عمده پیش‌روی احیای معادن کوچک‌مقیاس است. معادن کوچک‌مقیاس حدود ۹۸.۳ درصد از معادن کشور را به خود اختصاص داده‌اند و سهم ۸۵ درصدی از اشتغال معادن را نیز دارند، اما واگذاری اشتباه این معادن به افرادی که توان مالی یا فنی مناسبی ندارند، موجب شده است عملیات معدنکاری در این معادن به‌درستی انجام نگیرد.
علیخانی ادامه داد: بررسی‌های انجام‌شده در حوزه معادن نشان می‌دهد، مهم‌ترین چالش‌هایی که در حوزه معادن کوچک‌مقیاس وجود دارد، به‌ترتیب در حوزه‌های تامین منابع مالی، زیرساخت، فرآوری مواد معدنی، اکتشاف، هماهنگی فروش، تامین تجهیزات، دریافت تسهیلات، نیروی انسانی، منابع‌طبیعی، محیط‌زیست و معارضان محلی است که اگر این چالش‌ها برطرف و معادن کوچک‌مقیاس توانمند شوند، به‌راحتی می‌توان این معادن را توسعه داد.
وی گفت: نداشتن برنامه برای فرآوری مناسب مواد معدنی باعث شده تا از ظرفیت معادن کوچک‌مقیاس به‌درستی استفاده نشود. به‌طورنمونه، استان کرمان حدود ۳۷ درصد تولیدات معدنی کشور را به خود اختصاص داده است و 5 معدن در مقیاس جهانی دارد که این 5 معدن، حدود ۹۵ درصد تولیدات را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین ۲ هزار معدن کوچک‌مقیاس در این استان قرار دارد که تنها ۵ درصد مواد معدنی استان را تولید می‌کنند و بخش خصوصی واقعی آنها را اداره می‌کند و از آنجا امکان راه‌اندازی کارخانه برای عملیات فرآوری هریک از این معادن به‌صورت جداگانه وجود ندارد که موجب بلااستفاده ماندن ظرفیت این معادن شده است.
نقش‌های موثر در راه‌اندازی معادن کوچک‌مقیاس
وی افزود: توانمندسازی و متمرکز شدن عملیات فرآوری در محدوده‌های معدنی مشابه در یک واحد فرآوری، می‌تواند نقش موثری در راه‌اندازی معادن غیرفعال که عمده آنها کوچک‌مقیاس هستند، داشته باشد. به‌دلیل حجم ذخایر و تولید پایین، امکان ایجاد واحد فرآوری مواد معدنی به‌صورت جداگانه برای بسیاری از معادن متروکه‌ای که در اختیار دولت قرار دارد، وجود ندارد؛ اما اگر معادن غیرفعالی که در یک منطقه جغرافیایی قرار دارند، از طریق مزایده در اختیار یک شرکت بزرگ و دارای صلاحیت فنی و مالی قرار گیرند، عملیات اکتشاف گسترده می‌شود و به‌راحتی می‌توان این معادن را احیا کرد.
این کارشناس معدن در ادادمه خاطرنشان کرد: واگذاری معدن به‌ویژه معادن کوچک‌مقیاس در کشور، به‌دلیل مشکلات ثبت محدوده معدنی، مسائل زیست‌محیطی و میراث فرهنگی بسیار سخت است، اما وقتی یک محدوده واگذار می‌شود، هیچ نظارتی بر عملیات اکتشاف و استخراج از آن معدن وجود ندارد؛ به‌همین‌دلیل باوجود پراکندگی گسترده و تعدد ثبت محدوده‌های معدنی در کشور، در خوشبینانه‌ترین حالت تنها ۸ درصد عملیات اکتشاف معدنی در محدوده‌های معدنی به‌ثبت رسیده است. پاشنه‌آشیل معدنکاری در کشور اکتشاف و پاشنه‌آشیل اشتغال و درآمد فوری نیز در معادن کوچک‌مقیاس است. برای رفع مشکلات و چالش‌های معدنکاری به‌ویژه در حوزه اکتشاف نخستین اقدام، تقویت سازمان زمین‌شناسی معدنی است تا استانداردهای مشخصی را برای اکتشاف فعالیت‌های معدنی تعریف کند و اگر بخش خصوصی وارد این عرصه می‌شود، با رعایت استانداردها و نظارت دستگاه‌های مربوطه، عملیات اکتشاف را متناسب با ظرفیت معادن انجام دهد.
۳ تعریف برای معادن کوچک‌مقیاس
سیدسهراب حسینی، کارشناس و فعال معدن در ارتباط با چاش‌های معادن کوچک‌مقیاس اظهار کرد: پیش از تحلیل مسائل معادن کوچک‌مقیاس، باید به بررسی تعاریف مرتبط با این حوزه بپردازیم. به‌طورکلی ۳ تعریف برای معادن کوچک‌مقیاس انجام شده است. در تعریف نخست معادن با زیر ۵۰ نفر نیروی انسانی در دنیا به‌عنوان معدن کوچک‌مقیاس شناخته می‌شوند. از سوی دیگر، معادنی که به‌صورت سنتی فعالیت می‌کنند و معادنی که از ظرفیت محدود ماده معدنی برخوردارند نیز، معادن کوچک‌مقیاس به‌حساب می‌آیند. مهم‌ترین مسئله درباره این تعاریف، آن است که در 2 تعریف نخست ممکن است معدنی دارای ابعاد بزرگ و ذخایر غنی معدنی باشد، اما تعداد محدودی نیروی انسانی در آن فعال باشد یا هنوز اکتشافات به‌صورت‌گسترده و کامل در آن صورت نگرفته باشد؛ از این‌رو اگر با تعریف سوم، یعنی معادن با ذخایر محدود را به‌عنوان معادن کوچک‌مقیاس در نظر بگیریم، با شرایط متفاوتی نسبت به حالت‌های قبلی مواجه خواهیم شد. در چنین وضعیتی، مشکلات و راهکارهای مرتبط با این نوع معادن با سایرین یکسان نخواهد بود.
حسینی بااشاره به نقش بخش خصوصی در احیای معادن کوچک‌مقیاس ادامه داد: بخش خصوصی را تنها متولیان معادن کوچک نمی‌داند. شرکت‌ها و هلدینگ‌های بزرگ معدنی نیز مشغول فعالیت روی برخی معادن کوچک‌مقیاس هستند و برخی ارگان‌ها و نهادهای دولتی نیز بر تعدادی از این معادن تولیت دارند. سرمایه‌گذاری، مهم‌ترین مسئله معادن کوچک‌مقیاس است و در واقع این حوزه به سرمایه‌گذاری‌های اصولی نیاز دارد. چالش‌های موجود در جذب سرمایه، مسئله‌ای است که در تمامی معادن صادق در هر ۳ تعریف عنوان شده و برای معادن کوچک‌مقیاس وجود دارد، اما پیش از پیدا کردن سرمایه‌گذار، باید به این موضوع توجه کنیم که آیا فعالیت در این معادن به‌صرفه است و توجیه اقتصادی دارد یا خیر؟ سپس در صورت برآورد موفقیت‌آمیز بودن، به‌سمت جذب و ترغیب سرمایه‌گذار حرکت کنیم.
وجود عوامل داخلی و خارجی
وی گفت: به‌طورکلی مشکلات معادن را می‌توان به ۲ دسته نشأت گرفته از عوامل داخلی و خارجی تقسیم‌بندی کرد. وجود معارضان محلی، تداخل بروکراسی اداری ارگان‌های دولتی مانند سازمان حفاظت محیط‌زیست، سازمان انرژی اتمی و… از جمله عوامل خارجی محسوب می‌شوند. نوسانات گاهی شدید نرخ جهانی مواد معدنی که حتی بر فعالیت معادن بزرگ نیز تاثیرگذار است را می‌توان از دیگر عوامل خارجی مطرح کرد. کمبود نیروی متخصص در مباحث مدیریتی و نیروی کار ماهر در مناطق معدنی، ضعف در تامین ماشین‌آلات و جذب سرمایه هم از مشکلات و عوامل داخلی به‌شمار می‌روند.
وی افزود: همان‌طور که در قانون پیش‌بینی شده، سازمان گسترش و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) متولی اصلی راه‌اندازی معادن کوچک غیرفعال و فراهم‌سازی بسترهای مناسب نیز برعهده این نهاد است. نباید فراموش کرد که تحقق هدف فعال‌سازی معادن کوچک‌مقیاس متروک، نیازمند تدوین برنامه‌های راهبردی کوتاه‌مدت و بلندمدت است که باید سازمان ایمیدرو در فعالیت‌های خود به این موضوع اهتمام ورزد. اقدامات انجام‌شده ازسوی سازمان ایمیدرو در راستای فعال‌سازی معادن، تا امروز مفید و موثر به‌نظر می‌رسد اما باید بررسی تخصصی در زمینه آمار و نتایج ارائه‌شده انجام گیرد؛ به‌عبارتی باید بررسی شود که فعال‌سازی‌های اخیر تا چه میزان بر بهبود روند فعالیت معادن و صنایع تاثیر داشته و به‌طورکلی آیا توانسته است زخم‌های اقتصاد کشور را تاحدودی ترمیم کند یا خیر؟
حسینی در پایان این گفت‌وگو خاطرنشان کرد: در تعاریف جهانی، معادنی بزرگ‌مقیاس هستند که محصول نهایی آنها بیش از ۵۰۰هزار تن در سال باشد. با این تفسیر باید اذعان کرد؛ اغلب معادن ایران در دسته معادن کوچک‌مقیاس قرار می‌گیرند. طبق تعریف یادشده تنها می‌توان معادنی از جمله مس سرچشمه، سونگون، سرب‌وروی انگوران، طلای زرشوران، معادن سنگ‌آهن‌سنگان، گل‌گهر و… را جزو معادن بزرگ‌مقیاس کشور معرفی کرد. عمده مجوزها و پروانه‌های بهره‌برداری معادن کوچک‌مقیاس به‌نام بخش خصوصی مشتمل بر اشخاص حقیقی و حقوقی صادر می‌شود، اما در موارد نادری نیز دیده شده است که بخش دولتی و شرکت‌های تعاونی عهده‌دار بهره‌برداری از این معادن هستند.
سخن پایانی
معادن کوچک به‌عنوان بنگاه‌های مهم کوچک، قسمتی از بار اقتصاد کشور را به‌دوش می‌کشند، به‌همین دلیل انتظار می‌رود با رسیدگی به مشکلات پیش‌روی فعالان این بخش ضمن فعال‌سازی معادن متروک، در راستای توسعه بخش معدن و صنایع‌معدنی و همچنین اقتصاد کشور گام برداریم.
