در سال ۲۰۲۰ با آغاز همه‌گیری ویروس کرونا و تشدید قرنطینه‌ها، تقاضا برای بسیاری از محصولات و تولیدات کاهش یافت. نفت خام و به‌طور کلی سوخت‌های فسیلی نیز از این قاعده مستثنا نبود. این شیب تند نزولی تقاضا سبب شد کشورهای تولیدکننده نفت نیز عرضه سوخت فسیلی را کاهش دهند. در سال ۲۰۲۱ امیدها به بازارهای اقتصادی بازگشت و با رونق محدود برخی کسب‌وکارها، مصرف نفت و گاز نیز افزایش یافت. اما عرضه نفت به بازار جهانی مسئله‌ای نبود که به‌آسانی و همراه با نوسانات تقاضا متناسب باشد.

شرکت‌های تولیدکننده نفت خام حتی با بهبود فضای کسب‌وکارها و افزایش میزان حمل‌ونقل‌ها، تولید و عرضه خود را افزایش ندادند و این موضوع سبب شد تا کشورهای بزرگ مصرف‌کننده نفت، برای تامین سوخت مورد نیاز خود دچار چالش شوند. صمت در این گزارش به بررسی اجمالی بازار نفت و اتفاقات مهم این عرصه در سال ۲۰۲۱ میلادی پرداخته است.

بهای جهانی نفت خام به‌طور میانگین در سال ۲۰۲۱ حدود ۲۲ درصد نسبت به سال قبل رشد داشت. هرچند این رشد با دست‌اندازها و نوسانات مختلفی همراه بود اما به‌طور کلی رخدادهایی از جمله بهبود اقتصاد جهانی و افزایش تقاضا، اختلالات عرضه ناشی از تغییرات آب و هوایی و محدود شدن تولید اوپک و شرکای آن (اوپک‌پلاس) از دلایل اصلی افزایش نرخ سوخت‌های فسیلی بودند.

با لغو قرنطینه‌ در بسیاری از کشورها در این مدت به‌ویژه کشورهای اروپایی، تقاضا برای سوخت افزایش یافت اما همچنان میزان عرضه نفت اوپک به جهان همگام با درخواست‌ها نیست. براساس آمار ارائه‌شده از سوی آژانس بین‌المللی انرژی، تقاضای جهانی نفت اکنون به‌طور میانگین فقط ۳ درصد کمتر از اوج خود قبل از همه‌گیری ویروس کرونا بوده و این نشانگر بهبود همه‌جانبه اقتصاد جهان است. آمار بیشترین بهبود شرایط کرونایی و افزایش تقاضا مربوط به چین است. چین سال‌هاست به‌عنوان بزرگ‌ترین واردکننده سوخت‌های فسیلی شناخته می‌شود. تقاضای این کشور ۱۰ درصد نسبت به زمان پیش از شیوع کرونا افزایش یافته است. باید تاکید کرد چین برای کسب جایگاه نخست در تولید ناخالص داخلی همواره با ایالات متحده در حال رقابت بوده و این افزایش نیاز به سوخت می‌تواند بی‌ارتباط با مسائل صنعتی و توسعه‌ای نباشد.

چالش چین و هند برای تامین زغال‌سنگ

درگیری‌ چین برای تامین سوخت تنها به افزایش تقاضای این کشور محدود نشده و رویدادهای سیاسی مختلفی تامین انرژی این کشور را تحت تاثیر قرار دادند. در ژوئن ۲۰۲۰ کشتی حامل زغال‌سنگ، استرالیا را به مقصد چین ترک کرد و تبدیل به یکی از طولانی‌ترین سفرهای تجاری میان این دو کشور شد. پیش از این رابطه میان استرالیا و چین در زمینه تامین زغال سنگ به قدری محکم و استوار بود که این اتفاق صنعتی را با گردش مالی سالانه ۱۴ میلیارد دلار در استرالیا به وجود آورد. چین همیشه به‌عنوان یک منبع مهم به استرالیا برای تامین زغال سنگ نگاه می‌کرد. با این حال، آخرین کشتی باربری که به مقصد چین با محموله ۹۰ هزار تن زغال سنگ حرکت کرد بعد از گذشت ۲۶۹ روز معطلی در میان آب‌ها توانست بار خود را تخلیه کند.

دلیل این تعلل در تخلیه از مشکلات سیاسی که میان این دو کشور نشأت گرفته و در ادامه چین واردات هرگونه زغال سنگ را از استرالیا ممنوع اعلام کرد. اما چین تنها اقتصاد بزرگ آسیایی نیست که با بحران انرژی روبه‌رو است. هند ممکن است در ماه‌های آینده درگیر کمبود برق شود چراکه ذخایر زغال سنگ در بیشتر نیروگاه‌های این کشور به سطوح بسیار پایینی رسیده است. 

بنا بر اعلام رسانه‌های رسمی بین‌المللی، اداره مرکزی برق هند (CEA) در گزارشی اعلام کرد ۶۳ مورد از ۱۳۵ نیروگاه زغال سنگ در سومین اقتصاد بزرگ آسیا تنها برای ۲ روز یا کمتر زغال سنگ دارند. ذخایر زغال سنگ در ۱۷ مورد از آنها به صفر رسیده است. درمجموع ۷۵ کارخانه با موجودی ۵ روز یا کمتر زغال سنگ کار می‌کنند. زغال سنگ تقریبا ۷۰ درصد از تولید برق کشور هند را تشکیل می‌دهد. تقاضای برق در هند افزایش یافته زیرا مشاغل بعد از اوج کرونا بهبود می‌یابند. در عین حال، منابع زغال سنگ هند تحت تاثیر فصل بارندگی موسمی یعنی زمانی که بارندگی‌های سنگین بر معادن و حمل‌ونقل تاثیر می‌گذارد، قرار گرفته‌اند. بحران کمبود زغال‌سنگ در آسیا نیز باعث سیر صعودی نرخ این ماده معدنی در بازارهای جهانی شده است.

تقلاهای بی‌نتیجه

با افزایش بهای جهانی تمامی سوخت‌های فسیلی از جمله نفت، گاز و زغال‌سنگ، چین کشورهای اوپک را تهدید به باز کردن در انبارهای استراتژیک خود کرد. مقامات چینی در ماه‌های میانی سال ۲۰۲۱ اعلام کردند اگر کشورهای تولیدکننده نفت عرضه سوخت خود را افزایش ندهند، از انبارهای استراتژیک استفاده خواهد کرد. انبار استراتژیک نفتی هر کشور انباری است که دولت‌ها میزانی از سوخت مصرفی خود را برای روزهای بحرانی به نوعی ذخیره می‌کنند تا در مواقع ضروری بتوانند از آن استفاده کنند. امریکا از این استراتژی چین استقبال کرد و هند نیز به عنوان دیگر کشور بزرگ وارد‌کننده نفت و زغال‌سنگ، به این جمع فراخوانده شد. اما با ناباوری هند اعلام کرد نقش انبارهای استراتژیک برای روزهای ضروری است و شرایط فعلی را بحرانی تلقی نمی‌کند.

با بازشدن در انبارهای استراتژیک چین، بهای جهانی نفت خام با درصدی کاهش رو‌‌به‌رو بود اما این استراتژی موقت تنها پاسخگوی درصد ناچیزی کاهش در چند روز بود و پس از آن نرخ نفت به مسیر صعودی خود بازگشت. در این میان ایالات متحده بارها از کشورهای عضو اوپک و اوپک‌پلاس درخواست کرد تا تولیدات خود را افزایش دهند و در اغلب مواقع پاسخ‌ها منفی بود. 

کشورهای تولیدکننده نفت دلیل پایین نگه‌داشتن تولیدات خود را نا‌بسامانی بازار تقاضای نفت معرفی کردند. آنها معتقد بودند با افزایش تولیدات و کاهش تقاضا بنا به دلایلی از جمله بازگشت محدودیت‌های کرونایی، معاملات و قمیت جهانی نفت کاهش پیدا کرده و در آخر کشورهای تولیدکننده زیان مالی خواهند دید.

تاثیر تنش‌های سیاسی با اروپا

غیر از افزایش چشمگیر تقاضای سوخت در جهان، اختلالات عرضه نیز در افزایش قیمت‌ها بی‌تاثیر نبوده است. بنابر داده‌های آژانس بین‌المللی انرژی، در اوت و سپتامبر ۲۰۲۱ (شهریور و مهر ۱۴۰۰) به دلیل وقوع توفان آیدا در امریکا، اوپک و شرکای آن (اوپک‌پلاس) حدود یک میلیون بشکه در روز کمتر از سهمیه خود به دلیل تعمیر، نگهداری و قطعی عرضه به‌ویژه برای آنگولا، قزاقستان و نیجریه تولید کردند.

از سوی دیگر، در این سال به دلیل بروز برخی چالش‌ها در گازرسانی به اروپا، نرخ گاز طبیعی افزایش یافت و تمایل به نفت خام بیشتر شد. این یکی دیگر از دلایل مهم افزایش نرخ نفت خام است. در ابتدای سال ۲۰۲۱، امریکا و اروپا با کمبود اپراتور برای سوخت‌رسانی مواجه شد؛ به این صورت که تعداد راننده کامیون و ماشین‌های سوخت‌بری در کشورهای اروپایی و همچنین ایالات متحده نسبت به میزان مورد نیاز بسیار پایین‌تر بود. با افزایش تقاضای مردم برای سوخت به‌ویژه بنزین، نرخ این حامل انرژی افزایش پیدا کرد و متاثر رشد بهای بنزین نیز نرخ نفت شیب صعودی به خود گرفت. اما فارغ از این بحران پیش‌آمده در زنجیره تامین سوخت‌، مسائل سیاسی نیز نقشی اساسی در بهای جهانی نفت ایفا کردند.

تنش‌های پیش آمده سیاسی روسیه با اروپا در طی سال ۲۰۲۱ بیشتر شد و این موضوع بر مسئله گازرسانی این کشور به اروپا تاثیر منفی گذاشت. روسیه افزون‌بر ۴۰ درصد گاز اروپا را تامین کرده و چالش‌های سیاسی همواره می‌تواند کشورهای اروپایی را درگیر مشکل تامین سوخت کند. باید تاکید کرد نروژ و روسیه برندگان بزرگ افزایش نرخ گاز اروپا هستند زیرا این دو کشور نبض اصلی تامین گاز اروپا را در دست داشته و با هر نوسانی که منجر به افزایش قیمت‌ها شود، سود خواهند کرد. وجود قراردادهای کوتاه‌مدت در میزان این سوددهی بی‌تاثیر نیست. سال‌ها قبل اروپا تولیدکنندگان گاز خود را مجبور کرد تا دیگر نحوه ارتباط‌ آنها به‌واسطه قراردادهای ثابت و بلندمدت نباشد.

دست‌اندازهای عرضه نفت

به نقل از رویترز، مشاور انرژی موسسه وود مکنزی گزارش داد نیمی از خطوط لوله نفت خام در سراسر ایالات متحده به دلیل کاهش تولید سوخت فسیلی در پی شیوع همه‌گیری جهانی ویروس کرونا، مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. پیش از همه‌گیری، میزان بهره‌گیری از خطوط لوله نفت ایالات متحده ۶۰ تا ۷۰ درصد بود اما اکنون به ۵۰ درصد کاهش یافته است زیرا تولید از رکورد ۱۳ میلیون بشکه در روز به ۱۱ میلیون بشکه در روز کاهش یافته است. 

با این حال، میانگین به‌طور مساوی در میان میادین نفتی کشور توزیع نمی‌شود. برای مثال، طبق گفته رایان ساکستون، رئیس داده‌های نفت موسسه وود مکنزی، خط لوله Gray Oak در پرمین، ۹۴ درصد مورد استفاده قرار می‌گیرد. خط لوله BridgeTex که نفت را از میدلند و کلرادو سیتی به هیوستون می‌فرستد، با ۷۰ درصد ظرفیت خود مورد استفاده قرار می‌گیرد. پیش از شروع پاندمی، چنین کمبودی بار دیگر در امریکا رخ داده بود. 

در آن زمان به دلیل کمبود واقعی ظرفیت تخلیه خط لولعه پرمین، نرخ نفت شیل امریکا به‌شدت افزایش یافت اما با ثبات شرایط، قیمت‌ها به حالت عادی خود بازگشتند. امروزه با رونق زنجیره تامین و چرخه صنعت، کمبود نفت و گاز بازارهای قیمتی را تحت تاثیر قرار داده و خلل‌های این‌چنینی در تولید نفت کشورها می‌تواند عامل مضاعفی بر افزایش بهای جهانی نفت باشد.

سخن پایانی

بازارهای اقتصادی جهان همچنان به دلیل جهش‌های پی‌در‌پی ویروس کرونا نابسامان است. با پیدایش سویه جدیدی از کرونا به نام اُمیکرون، نرخ نفت در هفته آخر سال ۲۰۲۱ کاهشی ۶ درصدی را تجربه کرد. بازیگران بازارهای نفتی پیش‌بینی افزایش قرنطینه‌ها برای مهار گسترش اُمیکرون را پیش‌بینی کرده‌اند و همین نظر منجر به کاهش بهای جهانی نفت شد. غیر از گمانه‌‌زنی‌ها برای بازگشت برخی محدودیت‌ها در بریتانیا، دیگر کشورها نیز ترددهای مرزی خود را کاهش داده‌اند. در حالی که بعید است ایالات متحده قرنطینه‌های جدیدی را اعمال کند، شهر نیویورک در نظر دارد جشن سال نو میدان تایمز را لغو کند. هلند هفته گذشته دوباره قرنطینه‌های سختگیرانه جدیدی را اعمال کرد و رستوران‌ها و فروشگاه‌های غیرضروری در این کشور تا اواسط ژانویه ۲۰۲۲ تعطیل شدند. آلمان از هفته پایانی سال ۲۰۲۱ ورود مسافران از بریتانیا را ممنوع خواهد کرد و ایرلند ساعت ۸ شب را به‌عنوان زمان منع رفت‌و‌آمد اعلام کرده است. 

این قرنطینه‌ها بازارهای نفت خام را به وحشت انداخته است‌ زیرا تقاضا پیش‌بینی شده بود در نیمه نخست سال آینده، تقاضای نفت روند افزایش خود را همچنان ادامه داشته باشد. با این حال، آژانس بین‌المللی انرژی هفته گذشته اعلام کرد تاثیر نوع اُمیکرون احتمالا نسبت به موج‌های قبلی کمتر خواهد بود. به این ترتیب شیوع این سویه ویروس کووید-۱۹ تقاضای فعلی را کاهش نخواهد داد. اما ترس بازار نفت با تضمین‌های این‌چنینی آرام نخواهد گرفت و باید دید رویکرد جهان نسبت به جهش‌های مداوم این ویروس چه خواهد بود.