روسیه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین کشورهای صادرکننده نفت در جهان و تامین‌کننده ۴۰ درصد گاز اروپا، نقشی مهم را در تعاملات انرژی نه‌‌تنها منطقه بلکه در جهان بازی می‌کند. هرگونه اقدام توسط این کشور یا علیه آن، شاخص‌های بازار را دستخوش تغییر خواهد کرد. در پی حمله روسیه به اوکراین، قیمت نفت خام از ۱۰۰ دلار عبور کرد که این رکوردی تازه در چند سال اخیر بازار جهانی نفت است. هرچند طی روزهای اخیر قیمت هر بشکه نفت خام سیر کاهشی داشته و در کانال ۹۱ دلار قرار گرفت اما همچنان بازار انرژی متاثر از تنش‌های سیاسی بی‌ثبات است. از سوی دیگر، برخی اعتقاد دارند پس از به ثمر رسیدن برجام و اجرایی شدن تحریم‌های نفتی علیه روسیه، ایران می‌تواند جایگزین این کشور در بازار انرژی باشد اما این حضور اما و اگر‌های فراوان و مهمی را همراه خود دارد. در زمینه ظرفیت و احتمال تامین نیاز انرژی اروپا از سوی ایران به جای روسیه، صمت با کارشناسان و فعالان معدنی به گفت‌وگو پرداخته است.

راه جدای سهم ایران از بازارها

رضا دشتی، کارشناس نفت و پتروشیمی در گفت‌وگو با صمت احتمال جایگزینی ایران در بازارهای صادراتی نفت و گاز به جای روسیه را کم دانست و دلایل متعددی را برای این نظر خود بیان کرد. وی توضیح داد: بازارهای صادراتی نفت و گاز ایران و روسیه مجزا از یکدیگر بوده و سهم ایران از بازار نفت تضادی با سهم روسیه ندارد. برخی از کشورها پالایشگاه‌ها و تولیدات خود را برمبنای کیفیت نفت ایران بنا کرده و از این رو، مشتری‌های مختص به خود را در زمینه فروش نفت داریم. با ورود مجدد ایران به بازارهای جهانی نفت و افزایش فروش به صورت رسمی، مشتری‌های سنتی و در ادامه سهمی که در اصل برای ایران است، باز خواهند گشت. هر‌چند این بازیابی بازارها نیازمند تلاش‌های مستمر و موثر در زمینه تهیه زیرساخت‌ها و افزایش بهره‌برداری از ذخایر نفتی است. از این رو، افزایش فروش نفت ایران در بازارها ارتباط چندانی با حضور یا عدم حضور روسیه نداشته و نمی‌توان اجرایی شدن تحریم‌های نفتی علیه این کشور را به‌عنوان منفعتی چشمگیر و مستقیم برای ایران تلقی کرد. این کارشناس ادامه داد: پس از افزایش تحریم‌ها، سهمیه ایران در بازارهای نفت توسط کشورهای منطقه گرفته شد و پس از بهبود شرایط باید تمهیدات مناسب و موثری برای بازگشت این سهم به کار گیریم. این تلاش‌های زیرساختی و همچنین استراتژیک، فعالیتی تخصصی بوده و مجموعه وزارت نفت با بکارگیری متخصصان خود می‌تواند این امر را محقق کند.

توجه به پروژه‌های رهاشده

این کارشناس حوزه نفت و پتروشیمی در ادامه به توانایی صادرات گاز ایران اشاره کرد. او این اقدام را به دلیل نبود زیرساخت‌ها و امکانات لازم منتفی و غیرممکن عنوان کرد و توضیح داد: ایران در سال‌ها و دوره‌های گذشته صادرکننده گاز به اروپا نبوده و درحال‌حاضر این امکان نیز وجود ندارد چرا‌که صادرات گاز مانند نفت به‌راحتی و با جابه‌جا کردن بشکه انجام نشده و زیرساخت‌ها و بسترهای مناسب خود را می‌طلبد. از این رو، احتمال تامین گاز مورد نیاز اروپا از سوی ایران بسیار کم و به‌عبارتی غیرممکن است. برای توسعه زیرساخت‌های فنی صادرات گاز ایران در سال‌های گذشته قراردادهایی با سایر کشورها منعقد شده که در زمان اجرا نیمه‌کاره رها شدند، مانند پروژه خط لوله صلح که نام خط لوله گاز صادراتی ایران به هند و پاکستان است. براساس تفاهم‌های انجام شده در این پروژه، ایران متعهد بود تا مدت ۲۵ سال، گاز خود را با قیمت توافقی به هند و پاکستان بفروشد اما در مسیر اجرایی و نهایی شدن این پروژه، هند از تصمیم خود در همکاری با ایران منصرف شد و توافق با پاکستان هم به ثمر نرسید. دشتی خاطرنشان کرد: توجه به این دست پروژه‌های مهم و تاثیرگذار در عرصه‌های صادراتی ایران، بسیار مهم‌تر بوده و می‌تواند مزایای بیشتری برای کشور داشته باشد.

رفع چالش خوراک پتروشیمی

این کارشناس شرکت صنایع پتروشیمی خلیج‌فارس اهمیت تجهیز زیرساخت‌های نفتی و پتروشیمی را تنها بر مسائل صادراتی ندانست و درباره تاثیر این مسئله بر دیگر فعالیت‌های این عرصه گفت: بنا بر دلایلی که پیش‌تر توضیح داده شد، دسترسی ایران به گاز اروپا مسئله‌ای غیرممکن در شرایط فعلی است. به‌طور کلی می‌توان گفت ایران از نظر دارا بودن زیرساخت‌های مناسب در صنعت نفت، نقص مهمی دارد. از این رو، مناسب به نظر می‌رسد تا فراهم‌سازی بسترها و زیرساخت‌های فنی را برای افزایش بهره‌وری از ذخایر نفتی و تولید بیشتر پتروشیمی داشته باشیم. در فصول سرد که مصرف انرژی به‌ویژه گاز در کشور افزایش دارد، پالایشگاه‌های پتروشیمی با مشکل مهم تامین خوراک اولیه برای تولیدات خود مواجه هستند. دشتی ادامه داد: این کمبود باعث شده تولید پالایشگاه‌ها کاهش یابد و در نتیجه درآمد این صنایع نیز به‌طور محسوسی تحت تاثیر قرار گیرند؛ بنابراین مهم‌ترین موضوعی که باید از سوی نهادهای دولتی به آن توجه شود، فراهم‌سازی شرایطی است که فعالان صنعتی و پتروشیمی بتوانند با سهولت بیشتری فعالیت داشته و شاهد نوسان میزان تولید و درآمد در فصول مختلف سال نباشیم. 

نقش بخش خصوصی در توسعه زیرساخت

دشتی همچنین توانایی بخش خصوصی برای توسعه و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم فعالیت‌های صنعت نفت را مناسب عنوان کرد. او درباره ضرورت اعتماد دولت به فعالان بخش خصوصی گفت: اگر دولت به مجموعه وزارت نفت (وزارت نفت و نهادهای وابسته به آن) در حوزه‌های تخصصی مانند پتروشیمی، گاز، پالایش و پخش اعتماد لازم را داشته باشد و اختیارات کافی و لازم را برای آنها در نظر گیرد، این مجموعه با همکاری و کمک بخش خصوصی می‌تواند هر غیرممکنی را ممکن کند. به عبارت دیگر، بخش خصوصی ظرفیت و توانایی لازم برای سرمایه‌گذاری و فراهم‌سازی صنعت نفت و پتروشیمی به تجهیزات و زیرساخت‌های لازم برای دستیابی به توسعه را داشته و فقط محدودیت‌های دولتی مانع از فعالیت آزادانه این بخش است. پس از اتمام ۸ سال جنگ تحمیلی، به یک باور اصلی در خوداتکایی صنعتی رسیدیم. این باور در راستای تلاش‌های انجام‌شده در صنایع ایران توسط بخش خصوصی ایجاد شد. در دوران افزایش فشارهای تحریمی علیه ایران، بخش خصوصی با ورود به صنعت نفت و پتروشیمی، برای نجات اقتصاد کشور تلاش کرد. این کارشناس حوزه نفت و انرژی افزود: در سال‌هایی که فروش نفت ایران با ممنوعیت‌های جدی مواجه بود، بخش خصوصی با تمرکز بر صنعت پتروشیمی و افزایش تولید در این عرصه، توانست برای کشور ارزآوری داشته باشد؛ بنابراین خصوصی‌سازی در صنعت نفت و اعتماد به فعالان این بخش، تجربه‌ای موفق بوده و می‌تواند زمینه توسعه صنعت نفت و پتروشیمی کشور را مهیا کند.

ظرفیت محدود ایران در تولید نفت

علی‌اصغر زرگر، کارشناس نفت و انرژی در گفت‌وگو با صمت ظرفیت ایران در افزایش میزان تولید نفت خود را مهم‌تر از تحریم‌های جامعه جهانی علیه روسیه معرفی کرد. او همچنین احتمال اجرایی شدن تحریم‌های حداکثری علیه روسیه را پایین توصیف کرد و گفت: در زمینه گمانی‌زنی‌ها حضور ایران در بازارهای نفت و انرژی به جای روسیه و کسب سهم این کشور باید ابتدا به توانایی ایران در این زمینه توجه کرد. روسیه یکی از بزرگ‌ترین کشورهای صادرکننده نفت و گاز در جهان است و ایران برای جانشین شدن باید به همان میزان تولید داشته باشد تا بتواند در معاملات نقشی تعیین‌کننده ایفا کند، اما نه در حالت فعلی و نه در دوره‌های گذشته ایران به اندازه روسیه تولید نفت و گاز نداشته است. پس از امضای برجام اولیه در سال‌های گذشته، ایران روزانه به‌طور تقریبی ۴ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه نفت در روز تولید کرده که حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه نفت از این میزان، مصرف داخلی کشور بود. نفت باقی‌مانده نیز صادر شده و سهم ایران در بازارهای نفتی حدود ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار بشکه در روز بود. وی ادامه داد: پس از برقراری تحریم‌های نفتی، ایران ادعا کرد با اجرای تمهیداتی مانند دور زدن تحریم‌ها روزانه حدود یک میلیون ۱۰۰ هزار بشکه نفت فروش دارد. حال اگر فرض کنیم پس از برداشته شدن تحریم‌ها حدود یک میلیون بشکه نفت در روز به میزان صادرات ایران افزوده شود، این ارقام به میزانی نیست که بتواند جای خالی روسیه را در بازارهای جهانی پر کند.

پیش‌بینی افزایش قیمت نفت

زرگر در ادامه تنش‌های سیاسی اخیر و حمله روسیه به اوکراین را بر بازارهای نفت جهانی تاثیرگذار عنوان کرد و درباره نحوه انتفاع ایران از شرایط فعلی، گفت: طی مدت اخیر حتی پیش از حمله روسیه به اوکراین، شرایط سیاسی و تنش‌های پیش‌آمده میان این دو کشور، بر قیمت‌‌های جهانی نفت و انرژی تاثیر مستقیم داشت. با ادامه وضع موجود و اجرایی شدن برخی تحریم‌ها علیه روسیه، پیش‌بینی می‌شود قیمت هر بشکه نفت خام تا بالای ۱۰۰ دلار افزایش یابد و در این حد به تثبیت برسد. به عبارتی، کاهش عرضه در شرایطی که تقاضا در بازار زیاد است، سبب افزایش بهای کالاها خواهد شد و این امری طبیعی در معاملات جهانی است. این رشد چشمگیر بهای جهانی نفت را می‌توان به نفع ایران توصیف کرد. این کارشناس نفت و انرژی تصریح کرد: با افزایش قیمت‌های جهانی نفت خام، ایران می‌تواند کالاهای صنعت نفت و پتروشیمی خود را با مبالغی به مراتب بالاتر از شرایط فعلی به فروش رساند. این افزایش فروش همراه با به ثمر رسیدن برجام، منجر به افزایش درآمدهای اصلی ایران از راه صادرات نفت خواهد شد. به بیانی دیگر، ایران برای ۲ و نیم میلیون بشکه نفت خود بازارهای بهتر با بهایی بسیار بالاتر پیدا کرده و در این شرایط می‌تواند از ذخایر خود بیشترین بهره را داشته باشد. دولت نیز می‌تواند از این ارزهای حاصل‌شده در سرمایه‌گذاری‌های داخلی، اتمام پروژه‌ها، کسری بودجه، پرداخت وام مسکن و دیگر مسائل مهم اقتصاد و مالی جامعه استفاده کند. از این جهت می‌توان تنش‌های سیاسی جهانی و استمرار وضع موجود را به نفع ایران تعبیر کرد.

منفعت ایران در تنش‌های جهانی

زرگر در پایان همچنین به دیگر احتمالات انتفاع ایران از چالش‌های سیاسی بین‌المللی اشاره کرد. او بهره‌مندی غیرمستقیم ایران از چالش‌های سیاسی جهانی را یکی دیگر از پیش‌بینی‌ها توصیف کرد و گفت: کشورهای صنعتی در جهان به‌طور معمول برای حدود ۳ تا ۶ ماه فعالیت، ذخایر استراتژیک انرژی داشته و کشورهای اروپایی نیز از این قاعده مستثنا نیستند. از این رو، با تحریم فروش نفت و گاز روسیه، کشورهای اروپایی تنها تا این محدوده زمانی می‌توانند در برابر کمبودهای نفت و گاز خود مقابله کنند.

 از سوی دیگر امریکا یکی دیگر از کشور مهم در صادرات نفت است و می‌تواند تا حدودی نیاز اروپا به نفت را تامین کند. اما از نظر نیاز اروپا به گاز، یکی از روش‌های محتمل استفاده از ذخایر گازی کشور قطر است؛ بنابراین احتمال انجام پروژه انتقال گاز از قطر به اروپا بالا بوده و از آنجا که ایران در مسیر این خط انتقال قرار دارد، می‌تواند از مزایای آن بهره‌مند شود چراکه ایران در این میان با استفاده از زیرساخت ایجاد شده می‌تواند گاز خود را علاوه‌بر گاز قطر به اروپا صادر کند و این خود سود مهمی را برای کشور در ادامه خواهد داشت. اما به‌طور کلی پیش‌بینی می‌کنم اروپایی‌ها موافق اجرایی شدن تحریم‌های سراسری علیه روسیه نیستند و در ادامه شاهد ممنوعیت‌های گسترده نخواهیم بود.

سخن پایانی

استفاده از تنش‌های جهانی به نفع کشور، یکی از استراتژی‌های مهم کشورهای توسعه‌یافته است؛ البته این موضوع را نمی‌توان با ایجاد چالش به منظور کسب منفعت یکی دانست. توجه و بهره‌گیری از فرصت‌های شکل‌گرفته می‌تواند برای کشوری مانند ایران که در یک بی‌ثباتی اقتصادی نسبی به سر می‌برد، مزایای متعددی به همراه داشته باشد.