فرصت‌سوزی نکنیم
امروزه صنعت غذا صنعتی استراتژیک است و باتوجه به نقش مستقیمی که در زندگی بشر دارد، پیشرفت و توسعه هرچه بیشتر آن، منجر به حفظ امنیت غذایی در کشورها می‌شود.
بنابراین، پویایی صنایع غذایی یکی از اهداف مهم دولت‌ها به‌شمار می‌رود. براساس آخرین آمارها، درحال‌حاضر در صنایع غذایی ایران، حجم تبادلات اقتصادی در کارگاه‌های صنعتی بین ۱۲ تا ۱۸ درصد، در اشتغال ۱۵درصد، در سرمایه‌گذاری ۱۲درصد، در بخش ارزش‌افزوده ۱۰درصد و در صادرات ۷ درصد است. یکی از مهم‌ترین ابعاد پویایی صنایع غذایی قدرت بالای اشتغالزایی این صنعت است، به‌طوری که میزان اشتغال مستقیم و غیرمستقیم این صنعت از ۱۶۶هزار نفر در سال ۸۴ به ۲۱۵هزار نفر در سال ۹۲ و بالغ بر ۳۰۰هزار نفر در سال ۱۳۹۹ رسیده است. یعنی به‌عبارتی، در طول ۱۵سال گذشته اشتغال در صنایع غذایی رشد ۸۰درصدی را تجربه کرده و به ۱۲درصد اشتغال کل صنایع رسیده است. حال این پرسش مطرح است که صنعتی با این میزان از پویایی، چرا باید با مشکلات ریز و درشت بسیاری مواجه باشد که مانع بهره‌وری حداکثری از سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده شود؟ بی‌شک استفاده از فناوری‌های نوین در حوزه صنعت غذا بسیار گسترده است و دارای تاثیرات زیادی بر فرآوری غذا، بسته‌بندی غذا و محافظت از آن است. با کمبود منابع غذایی و افزایش جمعیت، توسعه این بخش از صنعت، ضروری به‌نظر می‌رسد. استفاده از فناوری‌های نوین در این بخش رویکردی جدید است که می‌تواند موردتوجه قرار گیرد. کشور ما یکی از بزرگ‌ترین واردکننده‌های محصولات غذایی است و اگر امروز به فکر تولید و فرآوری غذا نباشیم، هر روز بر میزان واردات محصولات غذایی افزوده می‌شود. صمت در این گزارش به نقش کاربرد فناوری در حفظ امنیت غذایی پرداخته است.
فناوری‌های زیستی در چه مواردی به کار ما می‌آیند؟
سمیرا کهک، نایب‌رئیس انجمن علمی ایمنی زیستی ایران بااشاره به اهمیت امنیت و ارتقای کیفیت محصولات کشاورزی در گفت‌وگو با صمت گفت: امنیت غذایی، هم بحث کمیت و هم بحث کیفیت غذای تولیدی در یک کشور را شامل می‌شود که برای بهبود آن از استراتژی‌های متفاوتی استفاده می‌شود. این استراتژی‌ها شامل استفاده معقول از کود و سم و سایر چارچوب‌های لازم از فناوری زیستی جدید می‌شود که به‌طورچشمگیری استفاده از سموم آفت‌کش را در بخش کشاورزی کاهش می‌دهد. کهک استفاده از سموم به‌ویژه سموم آفت‌کش را مبارزه ایمن‌تری در تولید مواد غذایی دانست و گفت: استفاده از این سموم برمبنای فناوری‌های زیستی، هم باعث افزایش کمیت غذای تولیدی و هم به‌دلیل نماندن باقیمانده سموم در محصولات تولیدی، باعث ارتقای کیفیت آن می‌شود. از سوی دیگر، از مهندسی ژنتیک برای غنی‌سازی محصولات کشاورزی با مواد معدنی و ویتامین‌ها استفاده می‌شود که این اقدام نیز باعث افزایش کیفیت غذای تولیدی می‌شود و مثال بارز و معروف آن، تولید برنج طلایی است.
آگاهی، اصلی‌ترین گام توسعه فناوری
وی افزود: همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره شد، معضل جدی در تولید فناوری‌های زیستی در کشور وجود ندارد. معضل اصلی ما ترویج فناوری است. در حالی که کشور ما تاکنون تنها مصرف‌کننده یا واردکننده محصولات برآمده از زیست‌فناوری بوده است. از سوی دیگر، تنش‌های زیستی در اغلب مناطق جهان خود را نشان داده؛ به‌گونه‌ای که استفاده از این فناوری‌ها، افزایش کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی و مواد غذایی را امری اجتناب‌ناپذیر کرده است.
صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی
کهک بااشاره به لزوم تولید محصولات زیست‌فناورانه باتوجه به تنش‌های زیستی گفت: به‌طورکلی کشورهای پیشرفته جهان برای تولید غذای جمعیت رو به رشد خود و مقابله با تغییرات اقلیمی از فناوری‌های نوین از جمله زیست‌فناوری بهره می‌برند. این موضوع در مورد کشور ما هم می‌تواند صدق کند. با استفاده از فناوری‌های نو می‌توان میزان تولید محصول در واحد سطح را افزایش داد و حتی کیفیت محصول تولیدی را نیز بهبود بخشید. برای مثال، در شرایط کم‌آبی می‌توان با مهندسی ساختار ریشه گیاهان، کمک کرد که گیاه آب موردنیاز خود را از سطوح پایین‌تر زمین‌های کشاورزی تامین کند و در نتیجه این نوع مهندسی، میزان آبیاری و آب مصرفی را کاهش داد. وی افزود: در کل امروزه، تعدد تنش‌های زیستی حاصل از تغییرات اقلیمی معضلی است که باعث شده اغلب کشورها با بهره‌گیری از فناوری‌های زیستی به تولید گیاهان مقاوم به خشکی و شوری بپردازند و حتی برنج را به‌صورت خشکه‌کاری با مصرف کم‌آب و استفاده نکردن از سموم آفت‌کش، تولید کنند. باتوجه به اینکه الگوی اقلیمی کشور ما خشک و نیمه‌خشک است، برای تولید گیاهان ناگزیر هستیم از زیست‌فناوری‌های نوین استفاده کنیم. برای مبارزه با آفات و بیماری‌ها بدون استفاده از سموم شیمیایی نیز می‌توان از این فناوری بهره جست.
به‌گفته کهک، به ادعای واردکنندگان، ذرت تراریخته مقاوم به خشکی که امروزه در کشور امریکا تولید می‌شود، در محموله‌های وارداتی ذرت دامی به کشور ما وجود دارد. این امر حاکی از آن است که ما مصرف‌کننده محصولات وارداتی حاصل از زیست‌فناوری جدید سایر کشورها هستیم، اما خودمان تولیدکننده نیستیم.
وی بااشاره به دلیل تاخیر بهره‌گیری کشور ما از فناوری‌های زیستی تشریح کرد: متاسفانه افکار عمومی نسبت به هیچ فناوری به‌اندازه زیست‌فناوری مسموم نشده است، در حالی که مقالات و تحقیقات متعددی وجود دارند که سلامت و ایمنی این محصولات را تایید می‌کنند.
استفاده از ماکروجلبک‌ها، تحولی در صنعت غذایی
«ارزیابی روش‌های استخراج، خالص‌سازی و بررسی ماکروجلبک گونه بومی دریای خزر» عنوان یکی از آخرین پژوهش‌هایی است که در زمینه استفاده از جلبک‌ها در صنایع غذایی و دارویی از سوی حمید اسحق‌زاده با حمایت بنیاد ملی علم ایران انجام شده است.
اسحق‌زاده در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت این طرح پژوهشی گفت: ماکروجلبک‌ها دسته مهمی از گیاهان پست هستند و در پایه هرم غذایی در دنیای آبزیان قرار دارند. این گروه از گیاهان شامل گروهی از جلبک‌های دریایی به‌طورعمده شامل ۳ گروه مهم جلبک‌های سبز، قهوه‌ای و قرمز هستند. می‌توان گفت که ماکروجلبک‌های دریایی از نظر پروتئین و سایر مواد زیست‌فعال غنی هستند و تاکنون به‌عنوان مکمل‌های غذایی جایگزین، موردبهره‌برداری بشر قرار گرفته‌اند و البته به‌طورگسترده در عادات غذایی بسیاری از کشورهای جنوب‌شرق آسیا و تعدادی از کشورهای اروپایی مورداستفاده قرار می‌گیرند.این محقق و پژوهشگر در ادامه بیان کرد: ماکروجلبک‌ها از نظر تطبیق‌پذیری با شرایط سخت آب‌های دریایی و اقیانوسی، وجود عناصر معدنی ضروری موردنیاز انسان، دام و گیاه و وجود ترکیبات بیوپلیمری ارزشمند، اهمیت بالایی در حوزه‌های مختلف صنایع دارند.
اسحق‌زاده در ادامه گفت: داشتن منبع غنی جلبک می‌تواند یک ظرفیت منحصر به فرد برای کشور محسوب شود، چراکه ایران از شمال و جنوب به دریا راه دارد و به‌همین‌دلیل باید این نقطه قوت را باتوجه به محصولات دریایی موردنظر به‌عنوان یک فرصت برای رفع نیازهای کشور دانست و از آن، برای درآمدزایی و ایجاد اشتغال و کارآفرینی استفاده کرد.
وی درباره مواد مورداستفاده در این تحقیق توضیح داد: «فایکواریترین» یکی از عناصر اصلی این تحقیقات است که از مزایای بسیاری برخوردار است. این ماده یک رنگدانه محلول در آب، طبیعی و بسیار قوی است و دارای کاربردهای مهم و فراوان در حوزه تحقیقات درمان و تشخیص بیماری است. همچنین، این ماده در حوزه مواد آرایشی و غذایی مصرف می‌شود و خاصیت آنتی‌اکسیدانی، آنتی‌دیابت، آنتی‌تومور، ضدالتهابی و خاصیت محافظتی برای سلول‌های عصبی و کبدی دارد.
اسحق‌زاده بااشاره به پایداری مناسب فایکواریترین نسبت به سایر رنگ‌های طبیعی مشابه، تشریح کرد: باتوجه به مزایا و کاربردهای گسترده، این ماده ارزشمند در کشورهای مختلف در صنایع دارویی و آرایشی‌بهداشتی مورداستفاده قرار می‌گیرد و مطالعات گسترده‌ای به‌منظور دستیابی به راه‌های استخراج و خالص‌سازی این رنگدانه انجام گرفته است.
وی تصریح کرد: بر این اساس، این طرح را می‌توان آغاز خوبی برای تولید این محصول ارزشمند در داخل کشور دانست. البته بدیهی است که حمایت از این طرح و گسترش آن، می‌تواند به تولید محصولات برپایه فایکواریترین ابتدا در داخل کشور و سپس صادرات آن به کشورهای همسایه منجر و به‌عنوان فرصتی در اشتغالزایی افراد تحصیلکرده در رشته‌های شیلات و زیست‌فناوری محسوب شود.
این پژوهشگر افزود: همچنین، گسترش این طرح می‌تواند تاثیر بسزایی در سطح بیوتکنولوژی ماکروجلبک‌ها که یک مقوله کاملا نوین در داخل کشور است، داشته باشد. از طرف دیگر، پرورش ماکروجلبک و تولید محصولات با ارزش‌افزوده بالا در کشورهای توسعه‌یافته و سایر کشورها سالیان زیادی است که مرحله تحقیقاتی را پشت‌سر گذاشته و وارد مرحله تجاری شده است، در حالی که در کشور ما هنوز در ابتدای مراحل تحقیقاتی و نوپا قرار دارد.
وی ادامه داد: بررسی بازارهای جهانی نشان از موفق بودن و گسترش روزافزون طرح‌های این‌چنینی در بسیاری از کشورها به‌ویژه کشورهای اروپایی، امریکا و چین دارد. این در حالی است که این طرح در ایران کاملا نوپا است. به‌همین‌دلیل، انجام و گسترش این ماده می‌تواند منجر به ایجاد سرمایه‌گذاری جدید و اشتغالزایی شود.
اسحق‌زاده تاکید کرد: نتایج این تحقیق در صنایع غذایی کاربرد زیادی دارد و اگر تحقیقات بیشتری روی خالص‌سازی آن انجام شود، کیت‌های تشخیصی باکیفیت‌تر و کاربردی‌تری تولید خواهد شد.
سخن پایانی
با گسترش جمعیت جهان و کمبود منابع غذایی، کاربرد روش‌های نوین برای افزایش کیفیت و پایداری مواد غذایی و حفظ امنیت غذایی بیش از پیش موردتوجه قرار گرفته است. امروزه واحدهای تولیدکننده غذا مانند بسیاری از صنایع دیگر برای تولید و فروش محصولات خود با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند که بخش عمده‌ای از این مشکلات با فناوری تولید و نوع تکنولوژی به‌کاررفته در تولید مواد غذایی در ارتباط مستقیم است. با بهره‌گیری از فناوری‌های روز دنیا و تامین زیرساخت‌های لازم برای حفظ و گسترش بازار صنعت و فرآوری غذا می‌توان علاوه بر ارتقای کیفی محصولات غذایی، از لحاظ اقتصادی نیز گام بزرگ و موثری در زمینه استقلال و خودکفایی جامعه برداشت.
