ساخت چسب دور شیشه خودرو، محصول دیگری است که به‌طورمعمول از اروپا وارد می‌شود و با تولید آن می‌توان از خروج ارز جلوگیری کرد و حتی بعد از تامین نیاز داخلی به‌سوی صادرات گام برداشت. صمت به‌مناسبت ۲۶ آذر، روز ملی حمل‌ونقل به نقش دانش‌بنیان‌ها در توسعه صنعت خودرو پرداخته است.

چوب لای چرخ توسعه فناوری‌های خودرویی

سرعت رشد و پیشرفت فناوری‌های خودرویی در جهان بی‌شباهت با سرعت خودروهایی که می‌سازند، نیست. شرکت‌های بزرگ خودرویی نظیر مرسدس‌بنز، بی‌ام‌دبلیو و تویوتا از سال ۱۹۸۷ رویکردهای مهمی به‌منظور افزایش ایمنی خودرو در شرایط خطرناک را در پیش گرفتند؛ از ساخت سیستم پایداری خودرو و ایمن‌سازی ترمز تا پیشرانه‌های هیبریدی برای مصرف حداقلی سوخت تا ساخت خودرو «حواس‌جمع» که رفته‌رفته به این دستاوردها اضافه شد تا اینکه امروزه صحبت از خودروهای خودران با هوشمندی بسیار بالا می‌شود، این در حالی است که توسعه فناوری‌های مهم و ایمن‌ساز در کشور چالش‌هایی دارد که در نوع خود هم مایه تاسف است و هم جای پرسش از مسئولانی را دارد که چوب لای چرخ توسعه فناوری‌های خودرو می‌گذارند. درست زمانی که در جهان خودرو از بالاترین میزان امنیت برخوردار هستند، در ایران افرادی هستند که در اثر بازنشدن ایربگ‌ها و خوب کار نکردن ترمزها جان خود را از دست می‌دهند. به‌گفته کارشناسان، سالانه درصد قابل‌توجهی از تولید ناخالص ملی کشور از راه همین تصادفات از بین می‌رود و به‌طورمتوسط هر فردی که در تصادفات رانندگی جان خود را از دست می‌دهد، بالغ ‌بر 5 میلیارد تومان به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به کشور خسارت وارد می‌کند. گفتنی است، این هزینه برای افرادی که در اثر تصادفات مجروح می‌شوند، بیشتر خواهد بود.

هدف اصلی، افزایش توان داخل است

عبدالله توکلی‌لاهیجانی، مدیرکل دفتر صنایع خودرو وزارت صنعت معدن تجارت در گفت‌وگو با صمت گفت: طراحی و توسعه محصولات با برند خودی، رمز پایداری در توسعه صنعت خودرو است، یعنی اگر یک خودروساز برند و پلتفرم بومی خود را داشته باشد، می‌تواند زنجیره ارزش خود را شکل دهد و توان ساخت داخل را بالا ببرد و خدمات پس از فروش متنوع به مشتریان ارائه کند و در غیر این صورت توفیق زیادی در این موارد نخواهد یافت.

برلیانس، یک نمونه موفق

وی افزود: این مسیری است که همه کشورهای صاحب صنعت خودرو طی کرده‌اند و آنهایی که به حلقه توسعه و طراحی محصولات با پلتفرم خودی مسلط شده‌اند، توانسته‌اند به موفقیت برسند و منافع بالایی کسب کنند. برای مثال، می‌توان به شرکت برلیانس چین اشاره کرد که با یکی از خوشنام‌ترین برندهای خودروسازی جهان یعنی BMW به‌عنوان شریک خارجی مشارکت دارد و در حقیقت تولیدکننده محلی محصولات BMW در چین است، اما به‌همین میزان هم اکتفا نکرده و به‌طور مثال در چند سال اخیر یک مرکز تحقیقات ۲۰۰۰ نفره ایجاد کرده و هر سال 2 پلتفرم جدید طراحی می‌کند و به‌سمت خودروی برقی حرکت کرده است و برای برلیانس مهم است که به توسعه محصولات با برند خودی مشغول شود.

هرقدر پول بدهید، آش می‌خورید

 وی بااشاره به دلایل به‌کار نگرفتن فناوری‌های نوین و به‌روز در صنعت خودروی ساخت داخل گفت: بررسی مقایسه‌ای رشد ناخالص تولید ملی کشورها نشان می‌دهد که کشور ما نیز از منظر قدرت خرید در زمره بازارهایی قرار می‌گیرد که حجم اصلی بازار آن متعلق به محصولاتی ارزان، اما کارآ است و به‌طورطبیعی چنین محصولاتی نمی‌توانند محل عرضه آخرین فناوری‌های نوین باشند، بلکه بالعکس کافی است، از منظر مشتریان «به‌اندازه کافی» خوب باشند. در این شرایط، پارادایمی به نام «مهندسی مقتصدانه» زاده می‌شود؛ پارادایمی که در آن با نوآوری‌های ساده‌ای که کارکرد اصلی کالا را تضمین می‌کند و با حذف زوائد می‌تواند کالا یا خدمت را با پایین‌ترین نرخ در اختیار مشتری قرار دهد.

جزیره‌ای کار نکنید

به‌گفته توکلی، رویکرد اصلی جاری صنعت خودرو در کشور برای افزایش میزان داخلی سازی، تمرکز بر برگزاری میزهای داخلی‌سازی است. در این میزها، قطعات و سیستم‌هایی که در عمل تاکنون داخلی‌سازی نشده‌اند، قرار می‌گیرند و از صنعتگران و شرکت‌های دانش‌بنیان دعوت می‌شود، به داخلی‌سازی این قطعات یا مجموعه‌ها توجه کافی داشته باشند تا در صورت تولید، خودروسازان خرید آنها را تقبل کنند.

وی افزود: بدیهی است، آنچه برگزارکنندگان را به برگزاری میزهای داخلی‌سازی وامی‌دارد، این پندار است که آنچه سبب عدم‌داخلی‌سازی قطعات و مجموعه‌ها شده است؛ یا اطلاع‌رسانی درست به دست‌اندرکاران حوزه صنعتی کشور درباره قطعات داخلی‌سازی نشده است یا اینکه مانعی فنی و از جنس دانشی بر سر راه داخلی‌سازی وجود دارد که کمک گرفتن از شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند باعث غلبه بر این مانع شود.

توکلی گفت: بنابراین انتظار خودروساز آن است که شرکت‌کنندگان بتوانند همان قطعه نمایش داده‌شده روی میز داخلی‌سازی را در کشور تولید کنند، حال آنکه ممکن است آنچه باعث تحقق نیافتن داخلی‌سازی قطعات و مجموعه‌های مذکور شده است، از جنس نقص اطلاع‌رسانی یا از جنس دانشی نباشد و مانع دیگری سبب شده است که تاکنون آن قطعات، داخلی‌سازی نشده باشد. وی درباره چالش‌های دیگر داخلی‌سازی گفت: از جمله معضلات دیگر، مربوط به قطعات و مجموعه‌هایی است که در آنها قابلیت فرآیندی موردنیاز برای تحقق محصول در داخل کشور مهیا نشده است. برای مثال، تولید نشدن فولادهای استحکام بالا در کشور سبب می‌شود که نتوان قطعات طراحی‌شده بر این اساس را در داخل کشور تولید کرد؛ همچنین نبود دستگاه بافنده مناسب برای ایجاد قطعه flexible joint در اگزوز، می‌تواند مثالی از این دسته محسوب شود. حال پرسش مهم این است که چرا طراحی محصولات داخلی برمبنای قابلیت‌های فرآیندی کشور پایه‌ریزی نشده است؟ وی افزود: ممکن است این پاسخ از سوی خودروسازان مطرح شود که نمی‌توان در محصول از پیشرفت‌های روز جا ماند. این پاسخ اگرچه درست است، اما مسیر پیشرفت، همزمانی و توازنی را بین قلمروهای مختلف توسعه محصول می‌طلبد، یعنی لازم است مطابق نقشه‌راه مشخص، قابلیت‌های فرآیندی تعریف‌شده‌ای در کشور ایجاد شود و سپس طراحی محصول براساس آن قابلیت‌های فرآیندی انجام پذیرد. مسیر برعکس سبب می‌شود تا به‌ازای نفعی اندک، زیان عظیمی به منابع ارزی کشور وارد شود.

معضل اصلی، در نبود زبان مشترک است

اعتماد به این شرکت‌ها، مسیری است که یک‌روزه حاصل نمی‌شود، بلکه در یک مسیر و همکاری دوسویه، انجام خواهد پذیرفت، از این‌رو خودروسازان برای واگذاری بخشی از فعالیت‌های خود به شرکت‌های دانش‌بنیان باید اقداماتی را انجام دهند. اکنون با تصویب قانون جهش تولید دانش‌بنیان زمینه برای توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان فراهم شده است. اگر قرار است تولید در کشور اتفاق بیفتد و این تولید به‌لحاظ کیفی و کمی پشتیبانی علمی بشود، رویکرد دانش‌بنیانی برای ایجاد نوآوری از الزامات است. شهریار زینی، مدیر گروه خودرویی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با اشاره به موارد یادشده و معضلات دانش‌بنیان‌های فعال درزمینه ساخت خودرو به صمت گفت: مافیای خودروسازان را نه تایید و نه رد می‌کنم، اما باید به این امر هم اشاره کرد که بستر و درگاه استانداردی برای ارتباط بین خودروسازان و شرکت‌های دانش‌بنیان وجود دارد، اما فقدان اصلی در نبود زبان مشترک است. به‌عبارت روشن‌تر، ظرفیت و توانایی لازم برای رایزنی با خودروسازان و معامله شرکت‌های دانش‌بنیان وجود ندارد. شرکت‌های بزرگ خودروسازی، خواهان ارائه تضامین از سوی دانش‌بنیان‌ها هستند، این در حالی است که چند جوان نخبه با سرمایه محدود نمی‌توانند به بازارسازی گسترده به‌شکل انفرادی بپردازند؛ اما از طرفی هم باتوجه به بالا بودن حجم سفارشات و میزان رقم پولی که جابه‌جا می‌شود، شرکت‌های بزرگ خودروسازی باید اعتماد کنند و این اعتماد از ضمانتنامه‌های نهادهایی متولی نظیر معاونت علمی و فناوری عبور می‌کند.

وی افزود: بنابراین برای ارتباط شرکت‌های دانش‌بنیان با خودروسازان نیازمند واسطه‌های فناوری هستیم تا بیایند با آنها ارتباط برقرار کنند. ما تلاش کردیم در شرکت سایپا یک مرکز نوآوری ایجاد کنیم که پایگاهی برای شرکت‌های دانش‌بنیان توانمند باشد و آنها بدانند جایگاهی وجود دارد که می‌توانند ایده‌ها و تولیدات‌شان را به نمایش بگذارند و می‌توانند به‌راحتی با خودروسازان ارتباط بگیرند و رفته‌رفته مراحل تجاری‌سازی را طی کنند. در کنار این، معاونت علمی هم حمایت‌های لازم این شرکت‌ها را اعمال می‌کند، اما باید واقعیت را پذیرفت که نمی‌توان پذیرای تمام شرکت‌ها شد، چرا که منابع محدود است، اما باتوجه به اولویت‌ها و محورهایی که تعیین ‌شده است، در تلاش هستیم تا این روند را به‌شکلی گسترده انجام دهیم.

دانش‌بنیان‎ها در هر شرایط باید حمایت شوند

به‌گفته زینی، پیش از اینکه بخواهیم به حل معضل مافیا در صنعت خودروسازی بپردازیم، باید مسیر گفتمان با شرکت بزرگ خودروسازی را هموار کنیم تا به تدوین یک مدل همکاری بینجامد. در این شرایط است که همکاری میان این 2 اکوسیستم برای ایجاد زیست‌بوم بزرگ‌تر حاصل خواهد شد. به‌اعتقاد من، نیاز اصلاح بسترهای حمایتی در این مسیر به‌شدت احساس می‌شود، یعنی باوجوداینکه مدل درست گفتمانی هم تدوین شود، اگر بسته‌های حمایتی وجود نداشته باشد، باز به سر منزل مقصود نمی‌رسیم.

واسطه‌های فناوری سفیر توسعه

وی در ادامه گفت: روالی که در بیشتر کشورهای پیشرفته دنیا وجود دارد، این است که شرکت‌های بزرگ خودروساز با تمامی شرکت دانش‌بنیان وارد مذاکره نمی‌شوند. به‌عبارت‌دیگر، گفتمان‌ها از طریق واسطه‌ها انجام می‌شوند. این واسطه‌ها در دسته‌بندی‌های مشخص فرآیند گفتمان را ترتیب می‌دهند و نمایندگان طرفین اعم از خودروسازان و دانش‌بنیان‌ها با کمک واسطه‌های گفته‌شده وارد تعامل می‌شوند.

یک نمونه موفق

چندی پیش، خبر ثبت یک شرکت دانش‌بنیان در سازمان جهانی مالکیت فکری WIPO در امریکا منتشر شد، در واقع طبق معاهده جهانی PCT در امریکا، سازمان جهانی مالکیت فکری هر نوع اثر در هر زمینه‌ای را که منحصربه‌فرد و فارغ از هر نمونه دیگری باشد، به ثبت جهانی می‌رساند. گفتنی است، این شرکت دانش‌بنیان در پارک علم و فناوری استان اردبیل مستقر است و در این مجموعه به‌فعالیت می‌پردازد.

طبق معاهده جهانی PCT هر محصولی که به ثبت سازمان جهانی مالکیت فکری می‌رسد، امکان حمایت آن از سوی ۱۵۳ کشور جهان فراهم می‌شود. محصول هشدار خرابی تسمه تایم خودرو که از سوی یک شرکت دانش‌بنیان ایرانی طراحی و ساخته شده، تاکنون نمونه خارجی نداشته است. اختراع مذکور بعد از نصب روی خودرو و در هنگام پارگی تسمه تایم، با قطع به‌موقع استارت خودرو و هشدار به راننده از بروز دیگر آسیب‌های فنی جلوگیری کرده و دیگر نیازی به پرداخت هزینه‌های هنگفت برای تعمیر ندارد.

مهسا صداقت، مدیر تحقیق و توسعه این شرکت دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت، بااشاره به ساخت این سیستم گفت: سیستم هوشمند هشدار خرابی تسمه‌تایم از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۹ به چند مدل ثبت اختراع شده که باتوجه به قانون معاهده جهانی PCT در ۱۵۳ کشور هم به‌ثبت رسیده است. در حقیقت، این شرکت دانش‌بنیان به‌واسطه همین محصول دانش‌بنیان شده و این جزو درخت محصول ایران به‌حساب می‌آید.

وی افزود: این دستگاه قادر است کوچک‌ترین آسیبی را که در سیستم انتقال نیروی خودرو رخ ‌داده باشد، به راننده هشدار دهد تا از خرابی‌هایی که منجر به خسارت 5‌ تا 20 میلیون تومانی خودرو، جلوگیری کند. این سیستم خوردگی یا شل‌شدگی تسمه‌تایم را که در نهایت منجر به پارگی می‌شود، در لحظه به راننده هشدار می‌دهد. 

به‌گفته صداقت، این محصول دارای یک سال تضمین و 10 سال خدمات پس از فروش است که یک سال هم بیمه قابل‌تمدید دارد. 

مدیر تحقیق و توسعه این شرکت دانش‌بنیان در تشریح این سیستم گفت: در واقع نخستین‌بار در دنیا توانستیم با قطعه‌ای الکترونیکی یکی از مشکلات مکانیکی خودرو را حل کنیم. این سیستم دارای 2 کیت حسگر است که یکی در سیستم برق‌رسانی خودرو و دیگری در کابین تعبیه شده  که حسگر داخل سیستم، هر لحظه رفتار حرکتی و ظاهری تسمه‌تایم خودرو را چک می‌کنند و به کیتی که داخل خودرو نصب ‌شده، انتقال می‌دهند، در واقع اگر تسمه‌تایم ایرادی اعم از شل‌شدگی یا پارگی پیدا کند، حسگر نصب‌شده در داخل کابین خودرو توسط آژیر به راننده اطلاع می‌دهد که تسمه دچار اشکال شده است. 

وی ادامه داد: سیستم هوشمند هشدار خرابی تسمه‌تایم در آن واحد، خرابی را به راننده اطلاع می‌دهد، در واقع آژیر حسگر چک‌کننده بعد از 5 بار اشکال در تسمه تایم، به‌صدا درمی‌آید و این فرآیند تنها در چند ثانیه شکل می‌گیرد؛ یعنی به‌محض بروز خرابی به راننده اطلاع داده می‌شود. گفتنی است، اصولا تسمه‌تایم برای سیستم انتقال نیروی خودرو مورداستفاده قرار می‌گیرد که اگر پاره شود، باعث خاموشی و خسارت مالی زیادی به خودرو می‌شود.

سخن پایانی

تغییرات گسترده و انقلابی فناوری‌های خودرو از دهه ۹۰ میلادی تاکنون، شتاب زیادی گرفته است؛ به‌ویژه طی یک دهه گذشته با گسترش فناوری‌های جدید مانند نانوتکنولوژی و موتورهای الکتریکی و همچنین سیستم‌های خودران اتومبیل، فناوری تا مغز استخوان صنعت خودرو نفوذ کرده است. لوسید، رایمک، تسلا و پروژه‌های بزرگ آنها، از نمونه ماجراجویی‌های خودروسازان بزرگ در بکارگیری تکنولوژی‌های جدید در خودروها هستند و شواهد به‌خوبی بیانگر این مطلب است که حرکت در این مسیر، بی‌وقفه ادامه خواهد یافت، اما اینکه رویای کاربرد فناوری در یک مجموعه پیوسته بدون مافیا چه زمانی قرار است به واقعیت تبدیل شود و پرسشی است که هنوز پاسخ دقیقی از سوی خودروسازان بزرگ دریافت نکردیم.