در حال‌حاضر، ایران به کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان برق صادر می‌کند، با کشورهای ارمنستان و آذربایجان دارای مبادلات دوجانبه است و از کشور ترکمنستان برق وارد می‌کند. بااین وجود، سهم صادرات برق نسبت به تولید برق اندک بوده است. وزارت نیرو در سال ۱۴۰۱ حدود ۵ میلیارد کیلووات ساعت برق صادر کرده که با ظرفیت بالقوه صادراتی ایران فاصله دارد. این در حالی است که قوانین و اسناد بالادستی مربوطه، افزایش صادرات برق و تبدیل ایران به مرکز مبادلات (هاب) انرژی منطقه را موردتوجه قرار داده‌اند.

ایران به‌دلیل دارا بودن منابع غنی نفت و گاز، ظرفیت بالا برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و از سوی دیگر باتوجه به گستردگی و موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی در منطقه و همسایگی با کشورهای پاکستان، افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق از طریق مرز زمینی و کشورهای روسیه، قزاقستان، عمان، قطر، کویت، امارات و عربستان از طریق مرز دریایی، ظرفیت مناسبی در زمینه تبدیل شدن به مرکز تبادل برق منطقه است.

به‌گزارش صمت، گرچه حرکت به‌سمت خودکفایی در تولید انرژی موجب افزایش امنیت تامین انرژی خواهد شد، اما کاهش یا حذف تجارت بین‌المللی برق با هزینه‌های اقتصادی زیادی همراه خواهد بود. در حال‌حاضر حدود ۵۰ درصد نفت خام، ۲۵ درصد گاز طبیعی و ۲۱ درصد از تولید زغال‌سنگ در سطح بین‌المللی معامله می‌شود، در حالی که تنها کمتر از 3 درصد از کل تولید برق در جهان به صادرات تعلق  می‌گیرد.

حجم تجارت برون‌مرزی برق در جهان از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد که این تجارت در پایان این بازه زمانی معادل ۷۴۷ میلیارد کیلووات ساعت بوده که نسبت به ۴۶۳ میلیارد کیلووات ساعت در سال ۱۹۹۰، ۶۰ درصد افزایش یافته است.بررسی آمارهای مختلف نشان می‌دهد که مجموع ظرفیت نصب‌شده برق کشور در پایان سال ۱۴۰۱، برابر با ۹۰هزار و۹۰۷ مگاوات بوده است که رشد آن نسبت به سال ۱۳۹۶ مقدار ۱۵ درصد را نشان می‌دهد. به‌زبان ساده‌تر از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ سالانه 3 درصد بر میزان ظرفیت نصب برق کشور افزوده شده است.همچنین رشد قدرت تامین‌شده در زمان پیک در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۹۶ عدد ۱۰ درصد را نشان می‌دهد که بیانگر رشد دو درصدی در سال است. رشد تقاضا در زمان پیک سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۹۶ هم از رشد ۲۵ درصدی خبر می‌دهد که به‌معنای افزایش ۵ درصدی در سال هم به‌حساب می‌آید.

ایران دوازدهمین تولیدکننده برق جهان

در سال ۲۰۱۸ کل برق عرضه‌شده در اروپا حدود ۹.۱ درصد تجارت برون‌مرزی بوده که این مقدار در افریقا ۴.۵ درصد، در خاورمیانه ۲.۲ درصد، در امریکا ۱.۹ درصد و در آسیا ۰.۶ درصد بوده است. از نظر اقتصادی توسعه تجارت برق به‌عنوان مکمل «سرمایه‌گذاری داخلی»، راهکاری برای افزایش ظرفیت تولید برق است و این امکان را می‌دهد که از تفاوت در الگوهای روزانه و فصلی عرضه و تقاضای کشورهای همسایه بهره‌مند شد. به‌عبارتی دلیل تفاوت‌های قابل‌توجه از لحاظ آب‌وهوایی و همچنین اختلاف افق بین کشورهای همسایه ایران، زمان‌های اوج مصرف در روزها و ساعت‌های متفاوت در این کشورها طی سال رخ می‌دهد. از نظر دیپلماسی، انرژی به‌دلیل وابستگی کشورهای همسایه به یکدیگر و ایجاد منافع مشترک منجر به گسترش امنیت ملی در مرزهای کشورها، خنثی شدن تهدیدها، فعال شدن دیپلماسی و توسعه همکاری‌های منطقه‌ای می‌شود.

احداث نیروگاه‌های تجدیدپذیر توسط دولت‌ها نظیر نیروگاه‌های مبتنی بر باد و خورشید منجر به آن می‌شود که حتی در دوره‌های زمانی کوتاه، میزان تولید برق به‌طورقابل‌توجهی پیش‌بینی‌ناپذیر و متفاوت باشد و در نتیجه باعث ایجاد ناپایداری در سیستم برق شود، همچنین خطر ناپایداری با افزایش سهم بیشتر منابع تولید برق از این نیروگاه‌های تجدیدپذیر افزایش یابد.

تولید برق ایران در سال ۱۴۰۲ معادل ۳۹۰ میلیارد کیلووات ساعت بوده است. آمارها نشان می‌دهد که در طول سال‌های گذشته اختلاف میان قدرت تامین شده و در تقاضای زمان پیک افزایش یافته است.

همسایگان، مشتریان اصلی

بررسی ارقام رسمی نشان می‌دهد که عمده بازارهای صادرات ایران، کشورهای عراق، افغانستان و پاکستان بوده‌اند و کشورهای ارمنستان و آذربایجان هم دارای مبادلات دوجانبه هستند و البته ایران از ترکمنستان هم برق وارد می‌کند. همچنین در چند سال گذشته به‌دلیل برخی اختلافات مالی میان ایران و ترکیه، هیچ‌گونه مبادله برقی میان 2 کشور انجام نگرفته است. ایران در سال ۲۰۲۱ میلادی، در زمینه تولید برق در جایگاه دوازدهم جهان و در خالص تجارت برق برون‌مرزی هم در جایگاه هجدهم جهان قرار دارد، هرچند جایگاه ایران در تجارت برق در منطقه دارای موقعیت ویژه و ممتازی است، اما باتوجه به جایگاه تولید برق ایران در جهان و ظرفیت‌هایی که به‌دلیل موقعیت جغرافیایی ایران، منابع سرشار و نیاز بالای کشورهای همسایه به برق وجود دارد، می‌توان در این زمینه اقدامات بیشتری انجام داد.

در حال‌حاضر خطوط انتقال برق ایران به افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و عراق متصل است. باتوجه به اطلاعات موجود، مجموع ظرفیت خطوط انتقال موجود به کشورهای همسایه، معادل ۳هزار و۷۵۸ مگاوات، کل ظرفیت در دسترس اجرا ۸۰۰ مگاوات است که به این ترتیب ظرفیت تبادلی به ۴هزار و۵۰۰ مگاوات افزایش می‌یابد که در حدود ۵ درصد ظرفیت تولید کنونی برق کشور است. البته ۳هزار و۲۰۰ مگاوات نیز در مرحله مطالعات امکان‌سنجی یا برنامه‌ریزی برای اجرا قرار دارد.

روند واردات برق عراقی در سال ۲۰۲۱ از میانگین ۵ سال گذشته کمتر بوده که یکی از عوامل آن افزایش تولیدات داخلی است. همچنین عراق به‌دنبال راه‌هایی برای تنوع بخشیدن به منابع برق وارداتی خود است. منابع موردبررسی علاوه بر ایران شامل کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس، ترکیه و اردن است. عراق توافقنامه‌ای را با شورای همکاری خلیج‌فارس نهایی کرده است که براساس آن از اواسط ۲۰۲۴، حدود ۵۰۰ مگاوات برق به عراق از طریق خط انتقال کویت تامین کند که ظرفیت نهایی پروژه به ۱.۸ گیگاوات خواهد رسید. همچنین 2 خط انتقال برق با ظرفیت ۵۰۰ مگاوات از ترکیه به عراق در سال ۲۰۲۲ تکمیل شده است.

آژانس بین‌المللی انرژی پیش‌بینی کرده که در سال ۲۰۲۵ مقدار ۳۷ میلیارد کیلووات ساعت به تقاضای برق پاکستان نسبت به سال ۲۰۲۰ افزوده می‌شود که از این مقدار ۲۲میلیارد کیلووات ساعت مربوط به فصل تابستان است. از سوی دیگر میانگین نرخ برق در پاکستان، ۸۰ دلار به‌ازای هر مگاوات ساعت برآورد می‌شود که باتوجه به هزینه عملیاتی تولید برق در ایران حاشیه سود مناسبی خواهد داشت. گرچه با نظر به اینکه مراکز عمده تقاضا در شرق پاکستان است، برای صادرات برق از ایران، به احداث خطوط جدید در داخل پاکستان نیاز است.

هزینه تولید برق داخلی در افغانستان به‌دلیل کمبود منابع انرژی بالاست و از سویی اوج تقاضا در افغانستان خلاف ایران در فصل زمستان است، بنابراین موقعیت‌های صادراتی مناسبی در این کشور وجود دارد، اما شبکه سراسری برق در افغانستان وجود ندارد و از آنجا که مراکز عمده مصرف برق در افغانستان همچون پاکستان در شرق آن کشور بوده، برای دسترسی به بازارهای عمده برق افغانستان، نیاز به احداث خطوط انتقال برق درآن کشور  است.

صنعت برق ترکمنستان از نقاط مثبت اقتصاد آن کشور است و از مهم‌ترین منابع درآمد ارزی در این همسایه شمال‌شرقی است. از مجموع صادرات برق این کشور، ۵۷ درصد آن به ایران صادر می‌شود. این کشور در زمینه مبادلات برق فقط صادرکننده بوده و برای سال‌های آینده، صادرات حدود ۹ میلیارد کیلووات ساعت برق را به کشورهای همسایه از جمله افغانستان، ایران، قرقیزستان و ازبکستان برنامه‌ریزی کرده است. در این زمینه ایران می‌تواند به‌عنوان مسیر انتقال برق تولیدی از این کشور به سایر کشورها باشد.