برای درک بهتر وضعیت اقتصادی فعلی کشور بهتر است با مثالی شروع کنیم؛ کشوری که در خود را به روی کشورهای دیگر ببندد، ناچار است برای ساده‌ترین تولیدات و تهیه مواد اولیه آنها دشواری‌های بسیاری را تحمل کند که نتیجه این عملکرد عقب ماندن از فناوری روز در صنعت و به‌تبع آن فشار بیشتر به نیروی انسانی است و با گذشت زمان وضعیت اقتصادی، کیفیت تولید و میزان عرضه به بازار به سمت رکود حرکت خواهد کرد، این در حالی است که در شرایط فعلی که وضعیت اقتصاد به وخامت رسیده، کشور می‌تواند با استفاده از تجارت خارجی و معرفی خود به بازارهای جهانی بر بهره‌وری اقتصادی و کیفیت تولیدات بیفزاید. همچنین با افزایش بهره‌وری تولید می‌توان محصولاتی صادرات‌محور را تولید کرد و در بازارهای جهانی حرفی برای گفتن داشت که در نتیجه آن شاهد ارزآوری خواهیم بود. از سوی دیگر بهره‌وری کل عوامل تولید یکی از منابع عمده رشد اقتصادی محسوب می‌شود، چراکه افزایش مستمر بهره‌وری علاوه بر ایجاد رشد اقتصادی، به ایجاد رفاه اجتماعی نیز منتهی می‌شود. صمت در این گزارش به بررسی نقش بهره‌وری نیروی انسانی در اقتصاد پرداخته است.

مفهوم حقیقی بهره‌وری

بهره‌وری برای هر کشور و سازمانی ضروری و اساس رشد اقتصادی است. بهره‌وری، تولید ناخالص داخلی را افزایش می‌دهد، قدرت رقابت‌پذیری را بیشتر می‌کند و در نهایت باعث زندگی بهتر می‌شود. جوهر افزایش و بهبود بهره‌وری به‌دلیل محدودیت فیزیکی انسان‌ها در کار هوشمندانه و آگاهانه است؛ نه کار سخت‌تر. کلید افزایش بهره‌وری در کیفیت نیروی کار، بهبود مدیریت، شرایط مطلوب کار و افزایش مداوم کیفیت تولید محصول است. اهمیت ارتقای سطح بهره‌وری در فرآیند توسعه اقتصادی هر کشور بر همگان روشن است و امروزه باتوجه به رشد جمعیت، کمیابی منابع و گسترش رقابت در بازارهای جهانی، استفاده بهینه و کارآمد از منابع و در واقع افزایش بهره‌وری منابع از اهمیت بسزایی برخوردار شده است. در حقیقیت مزیت تجارت خارجی بر بهره‌وری شامل توسعه کسب‌وکارهای داخلی و ایجاد فضای داغ رقابتی با بهره‌گیری از فناوری‌‌های روز دنیا، افزایش درآمدها، فروش و سود بیشتر، توسعه و بهبود تولیدات و خدمات صادراتی، بهبود رتبه و جایگاه جهانی در تجارت خارجی، استقلال اقتصادی و کاهش میزان وابستگی، به‌وجود آمدن ثبات و پایداری در نوسانات فصلی بازار است.

اقتصاد ایران ذاتا بهره‌ور نیست

پیمان مولوی، کارشناس اقتصاد درباره افزایش بهره‌وری در تولید و تاثیر آن بر تجارت داخلی و خارجی به صمت گفت: اقتصاد ایران ذاتا یک اقتصاد بهره‌ور نیست؛ در نتیجه تولید با بهره‌وری بالا در اقتصاد ایران یک شعار است و بر همین اساس نمی‌توان اصلا درباره تاثیر آن بر تجارت اظهارنظر کرد. برای مثال در حوزه انرژی جزو کشورهایی هستیم که بدترین نوع بهره‌وری در مصرف را داریم. همچنین با نگاهی کوتاه به صنعت خودرو متوجه خواهیم شد دنیا به سمت خودروهای برقی و هیبریدی در حال حرکت است، اما ما هنوز به دنبال تولید موتورهای احتراقی هستیم. در حوزه لوازم خانگی نیز جهان به سمت محصولاتی با کمترین مصرف انرژی رفته، اما کشور ما با سختی فراوان ریل A گرفته است. همین مسئله را در بهینه‌سازی مصرف انرژی در ساختمان نیز داریم.

وی ضمن انتقاد از استمرار رویه‌های تکراری در اقتصاد باوجود نتایج بد حاصل‌شده اظهار کرد: متاسفانه در اقتصادی قرار گرفته‌ایم که بهره‌وری در آن بی‌معنی است و به نهاد یا ارگانی که بهره‌وری مناسبی دارد، جایزه‌ای تعلق نمی‌گیرد. تا زمانی که این نگاه اصلاح نشود، وضعیت تغییری نخواهد کرد و تنها جملاتی شعاری باقی می‌ماند.

محصولات ما ارزان است

مولوی با اشاره به تاثیر افزایش بهره‌وری در تولید محصولات صادرات‌محور بیان کرد: رشد صادرات در ایران ناشی از ۳ مسئله است؛ نخستین مسئله سقوط ارزش ریال است که نرخ محصولات تولیدی ما را در بازارهای جهانی جذاب می‌‌کند؛ دومین مسئله به نیروی انسانی ارزان و در نهایت سومین دلیل به قیمت ناچیز انرژی شرکت‌ها برمی‌گردد؛ در نتیجه این شرایط است که صادرات ما رشد پیدا کرده است. در حقیقت مزیت کشور ما اکنون برای صادرات محصولات به‌دلایل فوق است، نه اینکه به تولید کالایی صادرات‌محور پرداخته‌ایم.

شاخص‌های دستیابی به افزایش بهره‌وری

این کارشناس اقتصاد در تشریح شاخص‌های لازم برای افزایش بهره‌وری در تولیدات گفت: فناوری و دانش فنی‌مهندسی بالا از شاخص‌هایی است که می‌تواند ما را به سمت افزایش بهره‌وری رهنمون کند، اما متاسفانه دسترسی ما به این عوامل به‌دلیل تحریم‌ها محدود شده، چراکه ما استفاده‌کننده از علم جهان هستیم. در کل تا زمانی که اقتصاد ما خود به سمت بهره‌وری حرکت نکند و این شاخص در اولویت قرار نگیرد، صحبت از بهره‌وری در حد شعار است.

نرخ تورم در ۱۴۰۲

مولوی در ارزیابی چشم‌انداز نرخ تورم در ۱۴۰۲ گفت: باتوجه به سناریوهای مختلفی که در انتهای سال برای رشد نقدینگی داشتیم با میانگین رشد ۳۶ درصدی نقدینگی و نرخ دلار ۵۰ هزار تومانی، بین ۳۷ تا ۶۰ میلیارد دلار تقاضای جدید در اقتصاد ایران به‌وجود خواهد آمد و در صورتی که نرخ رشد اقتصاد را در محدوده ۳ درصد در نظر بگیریم باید منتظر تورم سالانه حدود ۵۵ درصدی در سال ۱۴۰۲ باشیم. به‌نظر می‌رسد روند رو به رشد تورم ادامه خواهد داشت و کنترل آن نیازمند رفع تحریم است. در حال ‌حاضر مهم‌ترین اقدام بانک مرکزی برای مهار تورم تمرکز بر سیاست پولی منسجم مبتنی بر افزایش نرخ بهره است.

بهره‌وری در کشور گم شده است

مسعود دانشمند، فعال اقتصادی درباره بهره‌وری در تولید و تاثیر آن بر تجارت داخلی و خارجی به صمت گفت: حجم تجارت خارجی کشور در گذشته با کاهش روبه‌رو بود که چنین شرایطی نمی‌تواند برای اقتصاد کشور مطلوب باشد؛ بنابراین باید در این زمینه اقدامات بیشتری انجام شود. از سوی دیگر در هر بخشی بهره‌وری مطرح است، اما اساسا آنچه در کشور ما گم شده، بهره‌وری است. از حدود ۱۰ سال پیش قرار بود هر سال حدود ۳ درصد از رشد اقتصادی خود را از محل بهره‌وری محقق کنیم؛ یعنی بهره‌وری سیستم را حساب کنیم و بتوانیم کالاهایی با کیفیت بالا و هزینه تولید پایین تولید کنیم. همان زمان نیز در بیشتر سازمان‌ها دایره ارتقای بهره‌وری به‌وجود آمد، اما نه‌تنها هیچ کاری در جهت ارتقای بهره‌وری صورت نگرفت، بلکه بهره‌وری کاهش پیدا کرد، زیرا در این واحدها به‌جای متخصصان، همان افراد قبلی قرار گرفتند که نمی‌توانند یک روش جدید را اجرایی کنند؛ در نتیجه اتفاق مثبتی رخ نداد.

وی ضمن تاکید بر اینکه بهره‌وری موضوعی پیچیده است، افزود: با بهره‌وری پایین سیستم، دائم هزینه‌‌های پنهان به تولید تحمیل می‌شود. هزینه‌های تولید به دو بخش ثابت و متغیر تقسیم می‌شود که هزینه‌های متغیر مانند نرخ مواد اولیه و هزینه‌های ثابت مانند نیروی انسانی و... است. برای مثال از ۸ ساعت کاری کارگر حدود ۴ ساعت کار مفید می‌کند، اما به‌اندازه تمام ساعت کاری خود حقوق دریافت می‌کند که به هزینه تولید افزوده می‌شود. از سوی دیگر ماشین‌آلات روشن هستند اما تولید ندارند. همه این موارد هزینه‌هایی است که به نرخ تولید افزوده می‌شود. در واقع سیستم تحت تاثیر عوامل مختلفی لنگ است که در نتیجه آن تولید اتفاق نمی‌افتد.

کارگران، ستون فقرات بخش تولید

این فعال اقتصادی ضمن تاکید بر اینکه کارگران ستون فقرات بخش تولید و اقتصاد کشور محسوب می‌شوند، گفت: تا زمانی که نیروی انسانی در کشوری وجود نداشته باشد، اقتصاد آن کشور حرکتی نمی‌کند. ما در ایران باتوجه به تعداد بالای جمعیت کارگر از این نعمت برخورداریم، اما در کشورهای دیگر در این زمینه مشکلاتی وجود دارد. باید به‌نحو شایسته‌ای‌ از نیروی انسانی عظیمی که در کشور وجود دارد، استفاده شود. در چنین شرایطی هم تورم مهار خواهد شد و هم رشد تولید رخ خواهد داد، اما این کار نیازمند یک برنامه‌ریزی اصولی و مدون است. مقتضی است دولتمردان چنین ریل‌گذاری را انجام دهند و اگر چنین اتفاقی رخ دهد، می‌توان بسیاری از مشکلات اقتصادی که پیش پای کشور وجود دارد را از میان برداشت.

وی با بیان اینکه رشد تولید با حاکمیت تورم بالا امکان‌پذیر نیست، افزود: دولت باید برنامه‌ریزی‌ها را طوری انجام دهد که مهار تورم در اولویت باشد. بر این اساس، لازم است دولت با امکاناتی که در اختیار دارد، ترمز رشد تورم را در جهت تحقق شعار سال بکشد. از سویی، مهم‌ترین نکته در این زمینه، سیاست‌گذاری‌های دولت به‌ویژه در حوزه اقتصاد است. اگر تغییراتی در این حوزه رخ ندهد، بدون‌شک باز هم مشکلات اقتصادی که طی چند سال اخیر شاهد آنها بوده‌ایم، تکرار خواهند شد. اصلاح سیاست‌های اقتصادی، شاه‌بیت رشد تولید است و در صورت تحقق این موضوع، می‌توان زمینه افزایش صادرات را نیز فراهم آورد. البته انجام این کار الزامات دیگری نیز دارد که آنها هم باید مدنظر قرار گیرند.

راهکارهای خاص دهید

دانشمند با اشاره به شاخص‌های لازم برای افزایش بهره‌وری گفت: به‌منظور افزایش بهره‌وری هر سازمان یا واحد تولیدی باید راهکارهای خود را داشته باشد و نمی‌توان حکم کلی صادر کرد. هر بخشی از کشور بنا بر نوع تولید و روابط خود باید این را در نظر داشته باشد که قرار است سالانه یک درصد به میزان بهره‌وری افزوده شود و طبیعتا الگوی خاص خود را برای تحقق این هدف دارد.

برون‌سپاری کنید

این فعال اقتصادی با تاکید بر ضرورت تخصص‌گرایی اظهار کرد: بهتر است از نظر کارشناسی افراد متخصص استفاده شود تا با توجه به آن بهره‌وری را افزایش دهیم، زیرا این افراد با مطالعه علمی می‌توانند به سمت افزایش بهره‌وری بروند. در حقیقت باید براساس برون‌سپاری امور از افراد متخصص استفاده کرد تا تغییر رویه رخ دهد.

سخن پایانی

بهره‌وری فن استفاده مطلوب از امکانات، سرمایه‌ها، نیروها، منابع و فرصت‌ها در تولید کالا و عرضه خدمات است و تاثیر شگرفی بر توسعه اقتصادی می‌گذارد، به همین دلیل کشورهای مختلف جهان همواره بر این امر مهم تاکید دارند. کاهش هزینه، افزایش تولید و خدمات، ارتقای کیفیت و استفاده بهینه از زمان از جمله اهداف‌ بهره‌وری به‌شمار می‌روند. کشوری چون ایران به‌علت تحریم‌های طولانی و خسارت‌های جنگ تحمیلی باید به امر بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف توجه ویژه‌ای داشته باشد. افزایش بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف در جهان پررقابت کنونی نه‌تنها از وابستگی کشور در عرصه جهانی شدن می‌کاهد، بلکه به رشد و شکوفایی در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی داخلی نیز یاری می‌رساند، اما با مشکلات بسیاری که اقتصاد درگیر آن است سال‌های بسیاری است که موضوع بهره‌وری خاک می‌خورد و توجهی به آن نمی‌شود. با این حال در زمینه عوامل موثر بر بهره‌وری نظرات متفاوتی وجود دارد و هر یک از کارشناسان مسائل مختلفی را مطرح می‌کنند. البته نباید این نکته را فراموش کرد که مهم‌ترین و عمده‌ترین عامل کاهش بهره‌وری منابع انسانی نامتوازن بودن درآمد و هزینه است.