مرکز کنترل کیفیت هوای شهرداری اصفهان اعلام کرد که آلاینده غالب در تمامی ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوای این شهر در روز دوشنبه، ذرات معلق ۱۰ میکرون (ریزگرد) بوده که در ساعاتی در شرایط هشدار قرار گرفت.اما ریزگردهای برخاسته از اردستان فقط هوای کلانشهر اصفهان را آلوده نکرد، این مهمان ناخوانده در شعاع صدها کیلومتر از شمال و شرق تا جنوب، نفس شهرهای استان را به شماره انداخت.

شناسایی ۱۶ کانون بحرانی گردوغبار در اصفهان

معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی استان اصفهان گفت: توفان گردوخاکی که شامگاه ۲۱ خرداد در نیمه شمالی و شرق استان اصفهان و به‌ویژه از بیابان‌های اطراف اردستان شکل گرفت با توجه به جهت بادهای شمالی و شرقی به مناطق مرکزی استان و کلانشهر اصفهان، نجف‌آباد، ورزنه و حتی مناطق جنوبی اصفهان مانند زرین شهر و مبارکه و شهرضا کشیده شد.

نوید حاجی بابایی می‌افزاید: امسال شرایط خیزش گردوغبار با شدت بیشتر نسبت به سال‌های گذشته در استان طی دو- سه ماه آینده و به‌ویژه در یک ماهه پیش‌رو وجود دارد، مشابه گردوخاکی که هفته گذشته مناطق مختلف و از جمله شهر اصفهان را درگیر کرد.

وی خاطرنشان می‌کند: میانگین بارش‌های استان از ابتدای سال زراعی (مهر ۱۴۰۱) تاکنون ۲۰۲ میلیمتر بوده که با میانگین دروه بلندمدت (۶۳ ساله) استان تقریبا برابر است و نسبت به مدت مشابه سال زراعی گذشته ۴۵ درصد افزایش یافته است با وجود این شرایط، باید توجه داشت که میزان بارش در شهرستان‌های مختلف استان متفاوت بوده بطوری که در نیمه شرق و شمال اصفهان بین ۳۰ تا ۵۰ درصد امسال کمبود بارش داریم و در مناطق مرکزی استان امسال وضعیت بارشی بهتر بوده و در غرب استان نیز وضعیت بارش کمتر از نرمال یا در حد نرمال است. معاون توسعه و پیش‌بینی اداره کل هواشناسی استان اصفهان می‌افزاید: کمبود ۳۰ تا ۵۰ درصدی بارش در نیمه شرق و شمال استان که به طور عمده کانون‌های خیزش گردوخاک در آنها گسترش یافته، متاسفانه ظرفیت غبارخیزی و باد وگردوخاک را بشدت بالا می‌برد زیرا شرایط خشکسالی در آن مناطق تشدید شده است.

حاجی‌بابایی خاطرنشان می‌کند: همه ساله در ماه‌های گرم سال یا تابستان به محض اینکه الگوی بادهای غالب استان در آن مناطق به جهت شرقی- غربی و شمالی تغییر می‌کند، کانون‌هایی که در مرز مشترک اصفهان - سمنان و اصفهان - یزد هستند؛ فعال می‌شوند.

وی اضافه می‌کند: این شرایط در چند سال اخیر طبیعی بوده و بحرانی نیست و علت اصلی نیز استمرار خشکسالی‌ها و کمبود بارش است که اجازه می‌دهد خاک با وزش باد براحتی از سطح زمین جدا شود. طبق آمار اعلام شده از سوی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان، تابستان سال گذشته ۲۵ درصد میزان آلودگی هوای شهر اصفهان به‌دلیل افزایش گردوغبار و ذرات معلق (۱۰ pm) شدت یافت. همچنین طی ۲۰ سال اخیر، سالانه حدود ۴۵ هزار هکتار به مساحت کانون‌های بحران فرسایش بادی اصفهان افزوده شده که کارشناسان می‌گویند این شیب تند بیابان زایی در استان ناشی از تغییر اقلیم و کاهش بارندگی است. تاکنون ۱۶ کانون بحرانی گردوغبار در استان اصفهان و بطور عمده در مناطق شمال و شرق و مرکز این استان شناسایی شده است.

وجود ۳ میلیون هکتار عرصه‌های مستعد خیزش گردوغبار

در همین ارتباط معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان با بیان اینکه بیش از ۳ میلیون هکتار عرصه‌های مستعد خیزش گردوغبار با اقلیم گرم و خشک بیابانی در استان اصفهان وجود دارد، می‌گوید: این عرصه‌ها به لحاظ طبیعی با محدودیت‌هایی از جمله رطوبت کم و پوشش گیاهی ضعیف رو به رو است. در چنین مناطقی عوامل انسانی می‌تواند این شرایط تشدید و ایجاد چالش کند.

حسین اکبری در گفت‌وگو با مهر می‌افزاید: از این ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار عرصه بیابانی، حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار کانون‌های بحرانی گردوغبار است که معمولاً در شمال، شرق و مرکز استان گسترش یافته و اگرچه قبلا گفته می‌شد این کانون‌ها ۶ شهرستان را دربر می‌گیرد اما حالا با توجه به تفکیک شهرستان‌ها در شرق استان، حدود ۱۱ شهرستان درگیر کانون‌های بحرانی گردوغبار هستند از جمله نائین، اردستان، اصفهان، آران و بیدگل، برخوار، خور و بیابانک، نطنز، ورزنه، جرقویه و هرند که اینها در فصولی از سال با شدت و حدت متفاوت درگیراند.

به گفته وی این مناطق استان به لحاظ طبیعی کاملا مستعد غبارخیزی هستند و خشکسالی‌های بسیار شدید در ۱۰- ۱۵ سال اخیر باعث فقر پوشش گیاهی این نقاط شده و طبیعتا باعث شده ما با وزش باد شاهد خیزش گردوغبار باشیم.

معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان می‌گوید: یک مشکل بزرگی که در استان اصفهان وجود دارد و می‌تواند مستقیم و غیر مستقیم پدیده گردوغبار را تشدید کند خشک شدن تالاب بین‌المللی گاوخونی است.

اکبری می‌افزاید: باید توجه داشت که تالاب گاوخونی یک پهنه ۴۷ هزار هکتاری است که به‌دلیل رسوبات ریزدانه و آغشته به فلزات سنگین بسیار مستعد خیزش گردوغبار است. از طرفی خشک ماندن دو پهنه آبی تالاب و رودخانه زاینده رود باعث تشدید پدیده بیابان‌زایی و تشدید پدیده گردوغبار می‌شود.

وی اضافه می‌کند: پیرامون کلانشهر اصفهان از جمله در شرق و شمال آن در سجزی و برخوار معادن گچ و کارخانه‌ها و کارگاه‌های گچ و آجر وجود دارد که عامل مهمی در غبارخیزی این خطه است. گردوغبار و ریزگرد سال ۱۴۰۰، بالغ بر ۴۰۰ میلیارد تومان به استان اصفهان خسارت وارد کرد، معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان می‌گوید: ۹۰ درصد از این مبلغ در کانون‌های محور انارک به نائین و محور دشت سجزی به استان تحمیل می‌شود.

طبیعت منتظر اعتبارات نمی‌نشیند

حسینعلی نریمانی، معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان با بیان اینکه عوامل بیابان‌زایی اقلیمی و انسانی است و با یک دستگاه اجرایی مانند سازمان منابع طبیعی نمی‌توان همه بیابان‌ها را کنترل کرد، می‌افزاید: اداره منابع طبیعی در حد توان بیابان زدایی انجام می‌دهد اما طبیعت منتظر اعتبارات ما نمی‌نشیند و با هر گونه بهره‌برداری اشتباه از سرزمین، طبیعت نیز کار خود را انجام می‌دهد و دامنه فرسایش خاک و بیابان گسترده‌تر می‌شود.

وی تصریح می‌کند: لازم است با کمک مدیریت استان و سایر دستگاه‌ها مانند آب منطقه‌ای زیر مجموعه وزارت نیرو برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی کنترل شود و سازمان صنعت، معدن و تجارت استان معادنی را که مجوز می‌دهد به احیا سطح تخریب شده، موظف کند. معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان می‌افزاید: عامل غالب گسترش کانون‌های گردوغبار در مناطق شمالی و شرقی استان اقلیم است که سبب خشکی زمین شده است؛ ما چندین بار برای راهکارها در خصوص مناطقی مثل اردستان که اکنون کانون‌های آن فعال شده، مکاتبه کردیم.

ایجاد ۸۵هزار هکتار جنگل دست‌کاشت در اردستان

نریمانی خاطرنشان می‌کند: از دهه ۵۰ تا ۸۰ در اردستان ۸۵ هزار هکتار جنگل دست کاشت ایجاد کردیم و این جنگل‌های دست کاشت عمود بر این بادی است که به سمت اصفهان می‌وزد اما از سال ۱۳۸۵ به بعد از این جنگل‌ها مراقبت کردیم زیرا سطحی که در اردستان جنگل‌کاری شده برابر با سطح جنگال‌های دشت کاشت برخی استان‌هاست و ایجاد ۸۵ هزار هکتار جنگل دست در اردستان برای حفظ زیرساخت‌ها و مناطق مسکونی این منطقه کفایت می‌کرده است.

وی با اشاره به اینکه اکنون کانون‌های فرسایش بادی بالاتر از این جنگل‌های دست‌کاشت فعال شده است، خاطرنشان می‌کند: این‌ها کانون‌های بین مرزی استان‌ها و بین حوضه‌ای است مانند مناطق کویری بین اصفهان- سمنان و یا اصفهان- یزد؛ برای مثال زمانیکه در منطقه سیاهکوه بین اصفهان و یزد توفان می‌شود تبعات آن در جاده اردکان خود را نشان می‌دهد. یزد از کانون‌های اصفهان و اصفهان از کانون‌های سمنان و خراسان و جنوبی و قم تاثیر می‌پذیرد و این در حالی که با اعتبارات کم استانی، امکان کنترل این کانون‌های بین حوضه‌ای وجود ندارد و هر استان براساس بودجه سالانه خود تلاش می‌کند طرح‌های بیابان‌زدایی را در مناطق اولویت‌دار خود هزینه کند.

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان با بیان اینکه اعتبارات ستاد ملی گردوغبار نیز محدود است، تصریح می‌کند: نمایندگان مجلس شورای اسلامی اما می‌توانند با تشکیل کمیته‌ای در مجلس با توجه به حساسیت موضوع گردوغبار ردیف اعتباری مستقل برای آن بگذارند که برای مثال در اولویت‌بندی‌های استانی هزینه نشود بلکه مختص کنترل کانون‌های بحرانی بین استان‌ها باشد.

نریمانی خاطرنشان می‌کند: رقم اعتباری که برای مثال برای طرح‌های مقابله با بیابان زایی به استان داده می‌شود در سطح ۳۵۰ هکتار در سال است که مساحتی حدود ۳.۵ در یک کیلومتر می‌شود در حالی که تنها یکی از کانون‌های ما بین نائین تا انارک ۷۰ کیلومتر است؛ از این رو نمی‌توانیم با بودجه‌های استانی را در کانون‌های بین مرزی هزینه کنیم.

وی اضافه می‌کند: موضوعی که اکنون مورد تأیید اساتید دانشگاهی است این بوده که قرار نیست کانون‌های بزرگ گردوغبار را نهال کاری کنیم زیرا همه این‌ها مناطق خط القعر ما است یعنی زمانی در خط القعرها آب جریان داشته است و بابد بررسی شود که چرا دیگر آب در این نقاط نیست و به نظرم لازم است ابتدا مطالعاتی صورت گیرد تا براساس آن طرح‌های آبخوانداری برای کمک به حفظ رطوبت خاک انجام شود.

سخن پایانی

برخی از کارشناسان و مسئولان از جمله معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان معتقدند؛ موضوع سازگاری با گردوغبار پذیرفته شده زیرا تغییر اقلیم اتفاق افتاده است و کاری نمی‌توان کرد. به باور این گروه باید بپذیریم که بالاخره هر سال در این مقطع گردوغبار داریم. همچنین براساس شواهد حدود نیم قرن و در دولت‌های مختلف در استان اصفهان فقط ۳۱۰ هزار هکتار طرح‌های بیابان‌زدایی انجام دادیم در حالی که اکنون ۳۰۰ هزار هکتار فقط اردستان کانون گردوغبار دارد و این‌ها مطالعه نشده و چه بسا راهکارهایی در آن مطالعه پیدا شود.

اگر کمیته‌ای در مجلس تشکیل و ردیف اعتباری مستقل برای گردوغبار مثل دریاچه ارومیه تعریف شود و اعتباری به‌غیر از اعتبارات سازمان منابع طبیعی برای مقابله با این پدیده در نظر بگیرند برای مثال می‌توان با استان سمنان در حوضه اردستان - معلمان رواناب‌ها را کنترل و حفاظت کرد، به‌طوری که رطوبت خاک بیشتر شود و مسیر آبراهه‌ها به سمت دق‌ها که منبع رسوبات و ریزگردها هستند هدایت شود. به گفته کارشناسان اجرای این دست از پروژه‌ها نیازمند اعتبارات بالایی است و پروژه کلان به شمار می‌رود. بنابراین یک استان به تنهایی قادر به اجرای این پروژه نخواهد بود.