آبخیز منطقه‌ای توپوگرافی است که توسط یک سیستم رودخانه زهکشی می‌شود. آبخیزداری نیز به فرآیند تنظیم و اجرای اقدامات مناسب به‌منظور اداره منابع موجود در آبخیز، با کسب منافع، بدون آسیب رساندن به موجودیت این منابع گفته می‌شود. فعالیت آبخیزداری به‌منظور تحت‌کنترل درآوردن عملیات کشاورزی، دامپروری، ساختمان‌سازی، راهسازی، قطع درختان و به‌طور کلی تمام فعالیت‌های مرتبط با آبخیز انجام می‌شود و بر عواملی که در توزیع آب و کیفیت هیدرولوژیکی تاثیر دارند، مدیریت کرده تا به‌صورت مطلوب و علمی، خاک حوضه آبخیز از فرسایش حفظ شود. جهانگیر پرهمت، عضو هیات علمی پژوهشکده خاک و آبخیزداری معتقد است طبق محاسبات، با انجام فعالیت‌های آبخیزداری می‌توانیم سالانه ۷ تا ۱۰ میلیارد مترمکعب آب جدید داشته باشیم که این رقم قابل‌ملاحظه می‌تواند در خدمت افزایش و جهش تولیدات کشاورزی مورداستفاده قرار گیرد.

طبق نظر وی، میزان بهره‌وری محصولات دیم کشور را می‌توان با عملیات آبخیزداری به ۸۰ تا ۹۰ درصد ارتقا داد. به تازگی معاون آبخیزداری، مراتع و امور بیابان سازمان منابع طبیعی با اشاره به ضرورت تدوین قانون جامع و منسجم درباره چالش‌های محیط‌زیستی از اعلام نظر نهایی درباره پیش‌نویس قانون آبخیزداری خبر داده است. این اعلام نظر در راستای پیشنهاد طرح آبخیزداری و آبخوان‌داری توسط نمایندگان کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی است که به مجلس ارجاع داده می‌شود. در این راستا، ابوطالب قزلسفلو، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: فعالیت آبخیزداری در ایران به‌نسبت تشکیلات نوپایی دارد اما می‌توان گفت که امروز رویکردها به آن بهتر شده است. مهم‌ترین مانع فعالیت آبخیزداری تا پیش از سال ۹۷، کمبود منابع و اعتبارات بود. پس از بهره‌مندی از اعتبارات صندوق توسعه ملی، فعالیت آبخیزداری جهش خوبی در سطح کشور پیدا کرد اما هنوز هم فاصله زیادی تا برطرف شدن نیازها در این امر وجود دارد. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

فعالیت آبخیزداری در سال‌ها و دهه‌های گذشته در ایران چقدر موفق بوده و ارزیابی شما از آن چیست؟

باوجود اینکه کشورمان با توجه به موقعیت جغرافیایی، شرایط اقلیمی و وضعیت فرسایش خاک به جد نیاز به فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری و حفاظت آب‌وخاک دارد اما تا سال ۱۳۷۰ این فعالیت‌ها صرفا در قالب یک دفتر حفاظت خاک و آبخیزداری در سازمان جنگل‌ها انجام می‌شد. در سال ۱۳۷۰، معاونت آبخیزداری در وزارت جهادسازندگی تشکیل شد که در جهادکشاورزی و پس از آن در سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در زمینه آبخیزداری فعالیت خود را ادامه داد.

در ایران مسائل خشکسالی، سیل، فرونشست زمین، فرسایش خاک و... خسارت‌های زیادی ایجاد می‌کند. ما در سالیان گذشته در اعتبارات آبخیزداری وضعیت خوبی نداشتیم و این در حالی است که رهبر معظم انقلاب در اکثر سخنرانی‌های خود در موضوعات مرتبط با سیل و هفته منابع طبیعی، تاکید ویژه‌ای بر فعالیت‌های آبخیزداری، آبخوان‌داری و جلوگیری از فرسایش خاک داشته‌اند. بر همین اساس، با عنایت رهبر معظم انقلاب در سال‌های ۹۷، ۹۸ و ۹۹، یعنی در مدت ۳ سال از محل صندوق توسعه ملی، اعتبار برای فعالیت‌های آبخیزداری در کشور پیش‌بینی و پس از آن جهش خوبی در فعالیت‌های آبخیزداری در کشور انجام شد. با این اوصاف، هنوز فعالیت آبخیزداری در کشور جای کار زیادی دارد و اعتبارات زیادی را می‌طلبد.

از سال ۱۳۷۰ که معاونت آبخیزداری تشکیل شد تا امروز در ۳۲ میلیون هکتار از وسعت کشور کار آبخیزداری انجام شده است. از کل وسعت ۱۶۸ میلیون هکتاری کشور حدود ۱۲۵ میلیون هکتار از اراضی نیاز به عملیات آبخیزداری دارند. طبق ارزیابی‌ها و پژوهش‌هایی که از سوی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور و همچنین مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی انجام‌شده، فعالیت‌های آبخیزداری نقش زیادی در کاهش خسارت‌های ناشی از سیل، تغذیه سفرهای آب زیرزمینی، تعدیل اثرات خشکسالی، کاهش فرسایش و رسوب، ایجاد اشتغال پایدار و افزایش عمر مفید سدها داشته است.

متوسط فرسایش خاک در ایران سالانه حدود ۱۶ تن در هکتار است که با انجام عملیات آبخیزداری این عدد به حدود ۹ تن در هکتار کاهش پیدا می‌کند. این اقدام باعث حفظ خاک حاصلخیز کشور و امنیت غذایی می‌شود.

به‌طور کل حوضه‌های آبخیز در ایران در چه شرایطی قرار دارند؟

علاوه بر کم‌آبی و خشکسالی، در دهه گذشته شدت بارش‌ها بر اثر تغییرات اقلیمی افزایش پیدا کرده است. به همین دلیل است که در این سال‌ها شاهد سیل‌های مخرب در کشور بوده و هستیم. خشکسالی ناشی از تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی در بخش وسیعی از مناطق کشور، چالش‌های جدی ایجاد کرده که اگر نتوانیم خود را با آن سازگار کنیم در آخرین مرحله با پدیده‌ای به‌نام مهاجران اکولوژیک روبه‌رو خواهیم شد؛ مهاجرانی که شغل و معیشت آنها وابسته به منابع آب‌وخاک بوده و با تشدید خشکسالی مجبور به مهاجرت می‌شوند.

ما چاره‌ای نداریم جز اینکه با عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری خود را با این شرایط تطبیق دهیم، چراکه موضوع تغییر اقلیم یک پدیده جهانی است که کشور ما هم از آن ایمن نبوده و نخواهد بود. می‌توانیم از طریق عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری، هم خسارت سیل را کاهش دهیم و جلوی تلفات جانی را بگیریم و هم بارش‌های سیل‌آسا را با هدایت کردن به سمت سفرهای زیرزمینی تبدیل به فرصت کرده و خسارت‌های خشکسالی و کم‌آبی را تعدیل کنیم.

ایران یک کشور خشک و نیمه‌خشک است. متوسط بارش کشور در یک دهه قبل ۲۵۰ میلی‌متر در سال بود، در حالی‌که متوسط جهانی بارش ۷۵۰ میلی‌متر است؛ بنابراین پیش از بروز پیامدهای تغییر اقلیم هم با مشکل کم‌آبی روبه‌رو بودیم.

به همین دلیل است که نیاکان ما خود را با این شرایط تطبیق داده و به سمت استفاده از قنات، روش‌های پخش سیلاب، احداث بندسارها و... رفته بودند و در بخش‌های کشاورزی، صنعت و شرب صرفه‌جویی می‌کردند. ما در دهه‌های گذشته به دو دلیل تصور کردیم کشور پر آبی هستیم و به سدسازی‌های پی‌درپی روی آوردیم. همچنین با پیشرفت علم و دانش بشر، مدام چاه‌های عمیق‌تر حفر کردیم و به این فکر نکردیم که سفره‌های آب زیرزمینی، ظرفیت محدودی برای برداشت دارند. ما بدون توجه به اینکه چقدر در سال سفره‌های زیرزمینی تغذیه می‌شوند، آبی را که در طول سالیان سال نیاکان ما مدیریت کردند و به امانت به دست ما سپردند، مصرف و با چاه‌های عمیق و عمیق‌تر و کف‌شکنی، آنها را تخریب کردیم. به این ترتیب، سطح زیر کشت را بالا بردیم و با روش‌های سنتی بهره‌برداری از آب، حجم زیادی از منابع آبی کشور را هدر دادیم. این مسئله پیامدهایی به‌دنبال دارد که خسارت آن کمتر از خسارت‌های ناشی از تغییر اقلیم نیست اما در این میان، تغییر اقلیم هم مزید بر علت است.

بزرگ‌ترین مانعی که در مقابل فعالیت‌های آبخیزداری در کشور قرار دارد را چه می‌دانید؟

فعالیت آبخیزداری در ایران به نسبت تشکیلات نوپایی دارد اما می‌توان گفت که امروز رویکردها به آن بهتر شده است. مهم‌ترین مانع فعالیت آبخیزداری تا پیش از سال ۱۳۹۷، کمبود منابع و اعتبارات بود. پس از بهره‌مندی از اعتبارات صندوق توسعه ملی، فعالیت آبخیزداری جهش خوبی در سطح کشور پیدا کرد اما هنوز هم فاصله زیادی تا برطرف شدن نیاز اعتباری در این بخش وجود دارد.

امروز همه مقامات و مسئولان در تمام سطوح و همچنین کارشناسان و متخصصان بر این باور هستند که علاج مشکلات سیل، خشکسالی، فرسایش خاک، پر شدن سدها از گل‌ولای و رسوب و... اعمال مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز با همراهی و همکاری تمامی نهاد‌های اجرایی مسئول و وظیفه‌مند و مشارکت آبخیزنشینان و جوامع محلی و بهربرداران امکان‌پذیر است.

درباره مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز و آبخیزداری بیشتر توضیح می‌دهید؟

مدیریت جامع نیازمند همکاری و هماهنگی نهاد‌های اجرایی مسئول و وظیفه‌مند با مشارکت آبخیزنشینان، بهره‌برداران و جوامع محلی است. اجرای این مسئله، یک موضوع بالادستی است و مجلس شورای اسلامی در یک طرحی تصویب قانون موردنیاز را در دستور کار دارد که اگر به تصویب برسد، توفیقات خوبی به‌دنبال خواهد داشت. کشورهایی که در این موضوعات توفیق داشته‌اند، بحث مدیریت جامع را بسیار جدی گرفته‌اند و در ساختار و قانون آن را دیده و پیش‌بینی کرده‌اند.

به همین دلیل، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در راستای پیشنهاد طرح آبخیزداری و حفاظت خاک توسط نمایندگان کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی و ارجاع آن برای اعلام نظر نشست تخصصی بررسی پیش‌نویس قانون آبخیزداری با حضور نمایندگان نهادهای اجرایی مربوطه در سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور برگزار شده و می‌شود و برابر پیش‌بینی‌ها تا پایان خرداد در زمینه پیش‌نویس قانون آبخیزداری اعلام نظر خواهد شد.

سخن پایانی

پیامدهای خشکسالی کشور آن‌چنان بروز پیدا کرده که دیگر بر همگان آشکار است. فرسایش خاک و از دست رفتن منابع آب‌های زیرزمینی دو مقوله‌ای است که فعالیت آبخیزداری برای جلوگیری از آن اجرایی می‌شود. با وجود اینکه به باور کارشناسان امروز دیگر همه مسئولان و متخصصان بخشی از علاج این مشکلات را در آبخیزداری می‌بینند اما کمبود اعتبارات نشان می‌دهد توجه ویژه‌ای به آن نشده است. با توجه به پیش‌بینی‌هایی که از تشدید خشکسالی و بحرانی‌تر شدن کمبود آب در ایران می‌شود، عدم‌تخصیص بودجه و اعتبارات لازم به راهکارهای مقابله با آن، هیچ‌گونه توجیهی ندارد.