دسترسی به منابع مختلف آب مانند رودخانه‌های گرگانرود، قره‌سو و اترک و همچنین هزاران چشمه و صدها آب‌بندان روستایی و البته نزدیک به ۳۰ هزار چاه آب، زمینه مناسبی برای توسعه فعالیت‌های شیلاتی در گلستان است.هرچند در سال‌های اخیر بخش میگو در گلستان موردحمایت چشمگیر دولت قرارگرفته اما برخی مباحث شیلاتی مانند پرورش ماهیان خاویاری مغفول مانده است، درحالی‌که ارزش‌افزوده ایجادشده در این بخش نسبت به بسیاری از بخش‌های اقتصادی و تولیدی بیشتر است و علاوه بر ایجاد اشتغال پایدار و هم سو با طبیعت می‌تواند زمینه‌ساز افزایش درآمدهای ارزی کشور باشد.باوجودآنکه درگذشته‌های دور دریای خزر و حتی خلیج گرگان به‌عنوان قطب استحصال بهترین خاویار جهان محسوب می‌شد اما این ویژگی منحصربه‌فرد گلستان همانند صنعت پنبه رو به افول گرایید و دیگر خبری از صید ماهیان خاویاری دریای خزر و فرآوری خاویار نیست و صرفاً بر اساس ملاحظات بین‌المللی صید تکثیری و مولد این گونه‌های انجام می‌شود.

توسعه مراکز پرورش ماهیان خاویاری در گلستان علاوه بر اینکه می‌تواند مانع هجمه صیادان به اندک ماهیان خاویاری و فسیل‌های زنده خزر شود، توسعه اشتغال و ارزآوری را به دنبال دارد. این درحالی است که در چند سال گذشته دیگر استان‌های ایران حتی استان‌های کویری با سرمایه‌گذاری در بخش پرورش ماهیان خاویاری و خاویار به موفقیت‌های چشمگیری دست‌یافته و بخش زیادی از صادرات گوشت و خاویار پرورشی ایران را به خود اختصاص داده‌اند. هرچند که بخش زیادی از این تولیدکنندگان برای تولید و تهیه بچه ماهی خاویاری و دیگر ملزومات این صنعت نیازمند مراکز تکثیر ماهیان خاویاری گلستان هستند.

بهره برداری از ۸ مرکز پرورش ماهیان خاویاری

در یک سال اخیر تلاش‌های زیادی برای توسعه این مراکز در گلستان انجام‌شده و فقط در یک ماه اخیر و در دهه فجر 8 مرکز پرورش ماهیان خاویاری با ظرفیت تولید ۳۰۰ تن در بندرگز و کلاله کلنگ زنی یا به بهره‌برداری رسید.به عقیده کارشناسان تولید کافی گوشت ماهیان خاویاری و خاویار در مراکز پرورشی می‌تواند بخشی زیادی از نیاز بازار را تامین کند. با این روش نرخ گوشت و خاویار ماهیان خاویاری خزر کنترل‌شده و انگیزه بومیان برای صید و غارت این گونه‌های ارزشمند دریای خزر کاهش خواهد یافت و امکان بقا نسل ماهیان خاویاری خزر بیشتر خواهد شد.

مدیرکل شیلات گلستان در این خصوص به مهر گفت: سال گذشته ۸۵ تن گوشت ماهیان پرورشی در گلستان تولیدشده که این عدد در امسال به ۱۲۰ تن خواهد رسید و بر اساس برنامه مقرر است این رقم در سال ۱۴۰۴ به ۲۵۰ تن برسد.

اسماعیل جباری ادامه داد: سال گذشته ۸۵ کیلوگرم گوشت ماهی خاویاری و ۱۷۹ کیلوگرم خاویار به کشور روسیه صادرشده که نرخ هر کیلو گوشت حدود سه میلیون ریال و خاویاری حدود ۳۰۰ میلیون ریال است.

وی ادامه داد: مرکز تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری شهید مرجانی گلستان به سبب برخورداری از مولدهای مناسب و اعتبار مکفی در زمینه تولید بچه ماهی خاویاری یکی از مراکز بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری است که با تکثیر ماهیان خاویاری، وظیفه بخشی از بازسازی و ترمیم بچه ماهیان خاویاری را بر عهده دارد و همچنین با تولید بچه ماهی، نیاز بچه ماهی بخش‌های خصوصی پرورش دهندگان ماهیان خاویاری را تأمین می‌کند.

جباری در تشریح فعالیت واحدهای پرورشی ماهیان خاویاری گفت: بچه ماهیان خاویاری معمولا پس از چهار سال قابلیت صید با هدف فروش گوشت را دارا می‌شوند و می‌توان پس از هشت سال از آنها خاویار استحصال کرد.

وی ادامه داد: با توجه با نیاز و تقاضای مردم به استفاده از گوشت ماهی خاویاری به صورت تازه و همچنین وجود مرکز فرآوری گوشت و خاویار در آشوراده بندرترکمن، امکان استفاده بخش خصوصی از خدمات این مرکز برای عمل آوری و فرآوری گوشت و خاویار وجود دارد.

مدیرکل شیلات گلستان گفت: ۷۰ تا ۸۰ درصد گوشت تولیدی و ۸۰ تا ۹۰ درصد خاویاری تولید برای بازارهای خارجی صاد ر می‌شود و می‌تواند منشأ ارزآوری و اشتغال مناسبی برای کشور باشد.

صید نامناسب ماهی شیت و اوزون برون

مدیر امور ماهیان خاویاری گلستان هم به مهر گفت: صید تجاری ماهیان خاویاری از سال ۲۰۱۰ در سراسر زیستگاه‌های آبی جهان از جمله دریای خزر ممنوع شده است.

سید مصطفی عقیلی نژاد افزود: دریای خزر بهترین زیستگاه ماهیان خاویاری در جهان محسوب می‌شود و به سبب شرایط اقلیمی و کیفیت آب لقب کیفی‌ترین گوشت و خاویاری جهان به تولیدات این منطقه تعلق دارد و خاویاری استحصالی از این منطقه رقیبی در سایر مناطق جهان نداشته و همه مشتریان و مصرف‌کنندگان به این امر اذعان دارند.

وی ادامه داد: در مجموع ۲۷ گونه ماهی خاویاری در جهان ثبت شده است همگی در لیست گونه‌های مشمول IUCN قرار دارند و طی سالیان اخیر چهار گونه آن منقرض شده است و سایر گونه‌های موجود هم از سال ۱۹۹۷ در زمره گونه‌های مشمول کنوانسیون سایتس قرار گرفته و تجارت و آنها با رصد کامل تیم‌های نظارتی کنوانسیون سایتس انجام می‌شود.

عقیلی نژاد گفت: پنج گونه از ماهیان خاویاری ممتاز جهان شامل فیل ماهی یا بلوگا، تاس ماهی روسی یا چالباش، تاس ماهی ایرانی یا قره برون، ماهی شیپ و ماهی ازون برون یا سوروگا در دریای خزر هستند که جمعیت ماهی شیت و اوزون برون در وضعیت نامناسبی قرار دارد و احتمال انقراض آنها به همراه گونه فیل ماهی در سال‌های نزدیک پیش رو بسیار محتمل است.

مدیر امور ماهیان خاویاری گلستان ادامه داد: مباحث مرتبط با صید و فرآوری ماهیان خاویاری و خاویار در حیطه وظایف امور سه مرکز ماهیان خاویاری ایران قرار دارد که زیر نظر شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی مشغول فعالیت هستند.

۳ مرکز فرآوری ماهیان خاویاری

عقیلی نژاد افزود: سه مرکز آشوراده گلستان، بابلسر مازندران و انزلی گیلان با برخورداری از تیم‌های مجرب و باتجربه وظیفه فرآوری ماهیان خاویاری و خاویار را بر عهده‌دارند و به سبب چند دهه فعالیت در این حوزه دارای کد اتحادیه اروپا بوده و همه استانداردهای لازم برای صادرات تولید را دارا هستند.

وی گفت: با توجه به اینکه درحال‌حاضر مقوله صید تجاری ممنوع است، فعالیت‌های فرآوری این مرکز منحصر به ماهیان خاویاری پرورشی می‌شود که غالباً در استان‌های گیلان، مازندران و فارس مستقر هستند.

۹۰ درصد محصول صادر می‌شود

عقیلی نژاد بیان کرد: درحال‌حاضر سالانه دو تن خاویاری در این مراکز تولید می‌شود که ۹۰ درصد این محصول به کشورهای شرق آسیا، امریکا و اتحادیه اروپا صادر می‌شود. وی درباره نحوه صید ماهیان مولد خاویاری هم گفت: بر اساس زمان بندی تعیین شده و در مناطق ساحلی مشخص مجوز صید ماهیان خاویاری به صیادان آموزش دیده صادر می‌شود، خاویار گونه‌های بالغ و البته صید شده بر اساس استانداردهای لازم استحصال و تولید بچه ماهی در مراکز شیلات اجرایی می‌شود. عقیلی نژاد در خصوص دلایل افت محسوس جمعیتی ماهیان خاویاری و انقراض برخی از گونه‌های آن گفت: صید بی‌رویه و قاچاق در کنار تخریب زیستگاه مهم‌ترین دلایل وقوع این تراژدی است که برای نجات این ماهیان خاویاری باید علاوه بر تکثیر مصنوعی به فکر تقویت راهکارهای بازدارنده صید قاچاق باشیم. وی افزود: برای صیانت از جمعیت زیستمندان خاویاری خزر باید همه کشورهای پیرامونی این زیستگاه در اقدامی منسجم و هماهنگ عملیات اجرایی مشترک را ترسیم کنند، ناهماهنگی بین کشورها فرآیند حمایت و تکثیر این گونه‌های ارزشمند را با خطر جدی روبه‌رو می‌کند.

وی ادامه داد: ماهیان خاویاری از جمله زیستمندان دیر بالغ هستند، به طوری که برای بلوغ یک بچه ماهی خاویاری حداقل ۲۰ سال زمان نیاز است، اقدامات پرورشی و تکثیر مصنوعی سالیان اخیر در دهه‌های آینده نمایان خواهد شد.

سخن پایانی

با توجه به قدمت فعالیت‌های مرتبط با ماهیان خاویاری در گلستان، کیفیت آب و نزدیکی به بازارهای هدف مانند روسیه ضرورت دارد تا اعتبارات دولتی برای حمایت از این بخش بیش از گذشته در دستور کار قرار بگیرد تا علاوه بر تلاش برای صیانت از ماهیان خاویاری به عنوان فسیل‌های زنده خزر بتوانیم با ایجاد مشاغل پایدار برای ساحل‌نشینان دست‌اندازی و غارت این مواهب الهی را پایان دهیم.