کشور ما ظرفیت‌های بسیاری در عرصه‌های گوناگون اقتصادی دارد و ناله ما از بی‌هنری نیست، بلکه از بی‌خبری است. متاسفانه رفتارهای سلیقه‌ای در حوزه اقتصاد مشکل‌آفرین شده و این بخش را نه‌تنها ناکارآمد بلکه زمینگیر کرده است. یکی از ظرفیت‌های حوزه اقتصاد کشور ما، صنعت فرش دستباف است که امروزه دچار مشکلات بسیاری است. فرش دستباف در تمام دنیا با نام ایران شناخته می‌شود و تاثیر زیادی در اشتغال روستاییان مناطق محروم و زنان سرپرست خانواده دارد، اما چند سالی است که به‌دلیل تحریم‌ها صادرات آن با مشکلاتی روبه‌رو شده است. تحریم‌های خارجی جای خود اما باید با تحریم‌های داخلی که این هنرمندان توانمند را بی‌دخل کرد، چه کنیم. صمت در این گزارش به بررسی مشکلات موجود در تجارت فرش دستباف پرداخته است.

بی‌مهری به هنری ارزشمند

فرش دستباف را به‌طور قطع می‌توان یکی از اصلی‌ترین اقلام صادراتی غیرنفتی ایران به جهان معرفی کرد که در سال‌های اخیر صادرات آن با افت شدید و باورنکردنی روبه‌رو شده و باعث شده صنعت قالیبافی با رکود ویژه‌ای همراه شود. با گشتی در خبرها به اعداد و ارقامی برمی‌خوریم که هوش از سر می‌برد. طبق آمارها بیشترین میزان صادرات فرش ایرانی در سال ۷۳ صورت گرفته است. در این سال ایران توانست با ثبت رکورد ۲ میلیارد و ۱۳۲ میلیون دلاری از صادرات فرش دستباف به سایر نقاط جهان یک آمار خیره‌کننده برجای بگذارد. در واقع حجم بالای فروش در بازارهای اروپایی و امریکایی با اعمال شدن تحریم‌ها علیه ایران از دست رفت، زیرا قبل از تحریم‌ها ۲۵ درصد صادرات فرش دستباف ایرانی تنها به کشور امریکا بوده است. حال براساس آمار سال ۱۴۰۱ صادرات فرش دستباف بیش از ۸۵‌درصد ریزش کرده و شاید هفته‌‌‌ای یک تا ۲ محموله فرش از کشور خارج ‌‌‌شود، این در حالی است که در سال‌های گذشته صادرکنندگان در صف دریافت مجوز ورود فرش‌‌‌های صادراتی به انبارهای گمرک می‌ماندند. متاسفانه رقبای فرش دستباف ایرانی یعنی هند، پاکستان، افغانستان و ترکیه یک مسیر در بازار فرش برای خود تعریف کردند و همان را ادامه می‌دهند و بازار تمام کشورهای دنیا به روی این تولیدکنندگان باز است، این در حالی است که بازارهای ما محدود است و تحریم‌‌‌ها تجار فرش ایرانی را در جنگی نابرابر با صادرکنندگان فرش کشورهای یادشده قرار داده‌‌‌ و امکان تبلیغ فرش دستباف به‌عنوان برند شاخص ایرانی در بازارهای خارجی را نداریم.

روی خط آمار

به‌تازگی سازمان توسعه تجارت جزئیات فهرست کالاهای صادراتی ایران در 3 سال گذشته را منتشر کرده که در آن اعلام شده است: «باوجود آنکه آمارها نشان می‌دهد در سال‌های اخیر میزان صادرات فرش ایرانی کاهش پیدا کرده و در بعضی بازارها، رقبا فعالیت گسترده‌تری از تاجران ایرانی داشته‌اند، به‌نظر می‌رسد همچنان فرش‌های باکیفیت ایرانی با قیمت‌هایی قابل توجه معامله می‌شوند.» همچنین در این گزارش براساس نرخ‌هایی که از سال ۹۹ نهایی شده و در آمارهای سازمان توسعه تجارت آمده، فرش‌های ایرانی در هر مترمربع به دلار قیمت‌گذاری شده‌اند که البته بازه قیمتی گسترده‌ای را نیز شامل می‌شود. نرخ فرش‌های ایرانی در بازار جهانی از متری ۲۰ دلار آغاز می‌شود و در بالاترین نرخ به متری ۹۰۰ دلار نیز می‌رسد. ارزان‌قیمت‌ترین فرش‌های ثبت‌شده در این فهرست به فرش دستباف تجاری همدان، فرش دستباف تجاری آذربایجان و انواع تکه‌دوزی فرش‌های ایرانی بازمی‌گردد که در هر متر مربع ۲۰ دلار قیمت‌گذاری شده‌اند. فرش دستباف بته میر، فرش دستباف جوشقان، میمه و خسروآباد و فرش دستباف یزد پشمی نیز در هر متر ۲۵ دلار نرخ خورده‌اند. در بازه قیمتی بعدی، فرش‌های ایرانی به هر متر ۱۰۰ دلار رسیده‌اند. فرش دستباف تبریز، فرش دستباف هریس، فرش دستباف شهربافت همدان، فرش دستباف ساروق، جوزان و ملایر و فرش دستباف کاشان و اردکان کرک در این بازه قیمت‌گذاری شده‌اند. در میان گرانقیمت‌ترین فرش‌ها، فرش دستباف تمام‌ابریشم قم از ۱۵ متر به بالا، در هر متر ۹۰۰ دلار نرخ خورده و بر این اساس گرانقیمت‌ترین فرش صادراتی ایران در بازارهای جهانی به‌شمار می‌رود. پس از آن فرش دستباف تبریز تمام‌ابریشم، فرش دستباف کاشان تمام‌ابریشم و فرش دستباف اصفهان و نائین تمام‌ابریشم نیز متری ۵۰۰ دلار قیمت‌گذاری شده‌اند. همچنین فرش دستباف تبریز ۶۰ رج به بالا متری ۴۰۰ دلار، فرش دستباف ترکمن تمام‌ابریشم متری ۳۵۰ دلار و فرش دستباف اصفهان متری ۳۵۰ دلار قیمت‌گذاری شده است. حال سوال این است که آواز این دهل شنیدن از دور خوش است یا واقعا اوضاع آن‌طور که می‌گویند بد نیست!

بازارها را از دست دادیم

اسماعیل چمنی، رئیس اتحادیه تولید‌کنندگان و بافندگان فرش دستباف تبریز درباره وضعیت تولید فرش دستباف به صمت گفت: این در حالی است که در بخش خصوصی بیشترین میزان اشتغالزایی مربوط به فرش دستباف و بافتنی‌های دستی است. بر اساس آمار ۲ میلیون نفر و با احتساب خانواده‌های آنان ۸ میلیون نفر در بخش فرش و حرفه‌های مرتبط با آن در کشور مشغول به فعالیت و ارتزاق از این صنعت هستند. موارد فوق در حالی بیان می‌شود که متاسفانه هیچ یک از مسئولان از میزان دقیق تولید فرش و مشکلات آن اطلاع ندارند. در حقیقت تولید فرش دستباف به دلیل مشکلات موجود در حال ریزش است.

وی با اشاره به مشکلات موجود اظهارکرد: با توجه به افزایش بی‌رویه هزینه‌های مواد اولیه فرش دستباف دیگر بسیاری از تولیدکنندگان توانایی خرید مواد اولیه را ندارند. ۱۰ سال پیش، هزینه تولید فرش کمتر از ۱۰ درصد از کل مبلغ بود اما اکنون هزینه مواد اولیه فرش بیش از ۳۰ درصد از کل مبلغ است. از سوی دیگر دستمزدی که بافندگان دریافت می‌کنند کفاف زندگی آنها را نمی‌دهد. همچنین افزایش تورم و بی‌ثباتی نرخ ارز نیز از دیگر دلایل کاهش تولید فرش ایرانی است. هنگامی صادرات به خوبی برقرار است که تولید باشد، وقتی تولید خوب نیست، صادرات نیز کاهشی می‌شود.

متولی خاصی نداریم

رئیس اتحادیه تولید‌کنندگان و بافندگان فرش دستباف تبریز با اشاره به یکی از مهم‌ترین مشکلات صنعت فرش دستباف بیان کرد: متاسفانه هنر-صنعت فرش کشور متولی خاصی ندارد و فرش میان وزارتخانه‌های مختلف کشور مانند تعاون، صمت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و میراث فرهنگی سردرگم است، در حالی که صنعت فرش کشور باید یک متولی مشخص در یک وزارتخانه داشته باشد و تعدد تشکل‌ها و دخالت وزارتخانه‌های مختلف در این حوزه ساماندهی شود. بهتر است مرکز ملی فرش ایران در وزارت صمت یک معاونت تشکیل بدهد و تشکل‌های مختلف فرش حاضر در وزارتخانه‌های مختلف در آنجا ساماندهی شوند.

بیمه قالیبافان

چمنی با بیان اینکه بیمه قالیبافان برای آنها بسیار اهمیت دارد، افزود: اصلی‌ترین امید هنرمندان تولیدکننده فرش، بیمه قالیبافی بود که آن هم از بین رفت. تا سال ۹۲ نزدیک ۶۵۰ هزار خانواده بیمه‌شده داشتیم اما به‌جای تکمیل شدن ظرفیت ۲ میلیون نفری، رقم تعداد بیمه‌شدگان سیر نزولی پیدا کرد و نزدیک ۳۰۰ هزار خانواده از بیمه برخوردار شده‌اند و متاسفانه به مرور زمان به‌علت‌های غیراصولی بیمه دیگر قالیبافان قطع شده است. بی‌توجهی به بیمه قالیبافان صنعت فرش را تضعیف کرده است. همچنین کم‌توجهی متولیان به حوزه فرش باعث شده قوانین مرتبط با تولید‌کنندگان فرش اجرایی نشود. به‌عنوان مثال قالیبافان اکنون از بیمه تامین اجتماعی بهره‌مند نیستند، در حالی که طبق قانون باید ۲۰ درصد حق‌بیمه قالیبافان را دولت پرداخت کند. بهتر است ردیف بودجه مشخصی برای فرش دستباف ایرانی تعیین شود. متاسفانه از شواهد پیداست که بیمه قالیبافان به آرامی در تمام استان‌ها قطع خواهد شد.

وی با انتقاد از روند حمایت از این هنر-صنعت گفت: حمایت‌ها باید در جهت افزایش اشتغال باشد، اما براساس قانون بسیاری از حمایت‌ها مانند معافیت‌های مالیاتی و بیمه‌ای شامل کارگاه‌های دارای زیر ۵ نفر نیروی کار می‌شود. از سوی دیگر باوجود اهمیت تامین نقدینگی برای فعالان این حوزه برای دریافت تسهیلات بانکی نیز دچار چالش هستیم.  چمنی با بیان اینکه فرش دستباف، سفیر فرهنگی ایران در دنیا است، افزود: صنعت فرش ادغام هنر و صنعت است. فرش دستباف تنها کالایی است که ایران در آن بی‌رقیب است و در دهه ۸۰ بعد از نفت ارزآورترین صنعت کشور بود اما اکنون به کجا رسیده‌ایم؟

قاچاق فرش صحت ندارد

رئیس اتحادیه تولید‌کنندگان و بافندگان فرش دستباف تبریز درباره قاچاق فرش نیز بیان کرد: موضوع قاچاق فرش صحت ندارد. اصلا امکان قاچاق فرش وجود ندارد. فرش ایرانی باید دیده شود تا خریداری شود. اگر هم در مواردی نادر شاهد چنین موضوعی بودیم برای وقتی بوده که به‌طور مثال با عربستان ارتباط نداشتیم و چند قطعه فرش از طریق افغانستان به عربستان فرستاده می‌شد که چون پول آن به کشور بازمی‌گشت دیگر قاچاق حساب نمی‌شود.

چگونه معامله کنیم؟

چمنی با ابراز نارضایتی از وضعیت صادرات فرش ایرانی اظهار کرد: فرش یک کالای لوکس است و کشورهای خریدار فرش ایرانی باید کشورهای ثروتمندی باشند که از قضا ما با الین کشور‌ها ارتباطی نداریم. هنگامی که پول معامله قابل‌برگشت به کشور ما نیست، چگونه می‌توان معامله کرد؟ در حقیقت بازارهای اصلی فرش ایرانی بازار اروپا، امریکا و کشورهای عربی است که به‌واسطه اختلافات سیاسی ما این بازارها را از دست دادیم و کشورهای دیگر جای ما را گرفتند.

وی درباره درخواست صادرکنندگان برای افزایش مهلت رفع تعهد ارزی فرش نیز گفت: مشکل بزرگ دیگر صادرکنندگان فرش تعهد ارزی است. هنوز مهلت رفع تعهد ارزی فرش یک‌ساله است و بانک مرکزی در مقابل سه‌ساله شدن آن مقاومت می‌کند. البته درخواست صادرکنندگان معاف شدن فرش از تعهد ارزی بود که با این درخواست موافقت نشد.

رفع تحریم چاره کار است

رئیس اتحادیه تولید‌کنندگان و بافندگان فرش دستباف تبریز با اشاره به آمار و ارقام اعلام‌شده درباره صادرات فرش گفت: تا تحریم‌ها رفع نشود، گشایشی در تولید، صادرات و اقتصاد رخ نخواهد داد. اعدادی هم که گاهی درباره رشد صادرات عنوان می‌شود در اصل رشد نیست، بلکه به افزایش نرخ ارز برمی‌گردد. باید ارزش پول ملی ما تقویت شود، این موضوع در اقتصاد کشور ما بسیار اهمیت دارد. این در شأن ایران نیست که پول ملی ما انقدر بی‌ارزش باشد.

صادرات فرش را می‌توان صفر در نظر گرفت

مهدی حقیقت‌نژاد، رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان درباره چالش‌های صنعت فرش به صمت گفت: تا دل‌تان بخواهد چالش داریم؛ از افزایش هزینه مواد اولیه تا فروش. فروش مشکل تولید را حل می‌کند و هنگامی که در فروش مشکلات بسیاری است تولید نیز راه به جایی نمی‌برد. اگر صادرات به‌خوبی انجام شود، می‌تواند همان افزایش هزینه‌ها را جبران کند. 

وی درباره میزان صادرات فرش نیز بیان کرد: صادرات فرش را می‌توان صفر در نظر گرفت. براساس آمار در ۶ ماه اول سال ۱۴۰۱ میزان صادرات فرش ایرانی ۱۲ میلیون دلار بود. به‌نظر شما آیا ۱۲ میلیون دلار برای چنین صنعتی رقم چشمگیری است؟

حقیقت‌نژاد در بیان راهکار اصلی بهبود وضعیت فرش ایرانی گفت: راهکار اصلی رفع تحریم‌ها است. فرش دستباف ایرانی برای داخل تولید نمی‌شود، زیرا تنها ۵ درصد افراد دارای سطح مالی بالای جامعه ممکن است خریدار آن باشند.

سرقت نقش فرش‌های ایرانی

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان درباره سرقت نقش‌های فرش ایرانی نیز اظهار کرد: در گذشته این موضوع زیاد مطرح می‌شد، اما به‌تدریج با تغییر سلایق این موضوع تغییر کرد. طرح‌های ما را ابتدا کپی کردند و بازار را از ایران گرفتند و سپس با تغییر سلیقه‌ها طرح‌های خود را به‌روز می‌کنند تا بازار را از دست ندهند.

سخن پایانی

نمی‌دانیم با این گزارش گوشه‌ای از وضعیت وخیم صنعت فرش را به گوش مسئولان رساندیم یا خیر. امید داریم به لحظه‌ای تامل برای تغییر؛ تغییری که بتواند صنعتی را نجات دهد. ارتباط با کشورهایی که بازار مناسبی برای محصولات ایرانی دارند کار خطایی نیست؛ به‌ویژه اگر نان‌های بسیاری به این ارتباط وصل باشد. به‌عقیده برخی کارشناسان اگر سیاست خارجی و سیاست اقتصادی در کشور روی یک ریل مشخص قرار گیرد، آن‌وقت می‌توان به صادرات فرش امید بست.