ایران نیز به‌عنوان کشوری مهم در فرهنگ و تمدن، میراث‌فرهنگی و صنایع‌دستی مهمی داشته که با ایجاد بسترهای مناسب برای آنها می‌توان بازار جهانی برای این تولیدات شکل داد، اما در حال‌ حاضر حتی بازارهای داخلی نیز برای صنایع‌دستی ایران مناسب نبوده و اقتصاد متزلزل صنایع‌دستی، چراغ واحدهای تولیدی را خاموش می‌کند. صمت در این گزارش ضمن بررسی بازار داخلی و خارجی صنایع‌دستی ایران، درباره مشکلات اقتصادی فعالیت‌های این عرصه با کارشناسان و فعالان حوزه صنایع‌دستی به گفت‌وگو پرداخته است.

ضربه مهلک کرونا به اقتصاد

سیدمحمد عبداللهی، رئیس اتحادیه فروشندگان اشیای قدیمی و صنایع‌دستی تهران در گفت‌وگو با صمت شرایط فعلی بازار صنایع‌دستی را نامناسب توصیف کرد.

او در ابتدا به تاثیر گسترش جهانی ویروس کرونا بر کسب‌وکارها و اقتصاد مشاغل اشاره کرد و در این‌باره توضیح داد: با آغاز پاندمی کرونا، بسیاری از مشاغل به رکود کشیده شد و دوران سخت اقتصادی را تجربه کردند؛ اغذیه‌فروشان، صاحبان تالارها و دیگر کسب‌وکارها از آسیب‌های کرونا در امان نماندند. در چند مدت اخیر با بهبود شرایط و بازگشایی مجدد محافل و بازارها، چرخ اقتصادی بیشتر مشاغل بهتر چرخید، اما چنین اتفاقی برای حوزه صنایع‌دستی رخ نداد. عبداللهی تصریح کرد: واحدهای تولیدی صنایع‌دستی و تمام مشاغل وابسته به آن در زمان شیوع ویروس کرونا آسیب دیدند، اما با بهبود وضعیت، این کسب‌وکارها نتوانستند به روال عادی خود بازگردند.

 برخلاف سایر مشاغل که در حال ترمیم خود هستند و شرایط اقتصادی مناسبی را نسبت به دوران اوج کرونا تجربه می‌کنند، صاحبان واحدهای تولیدی صنایع‌دستی و بنگاه‌های فروش این کالاها، در وضعیت مطلوبی نیستند. به بیانی دیگر بازار صنایع‌دستی رونق نداشته و خریدوفروش این کالاها، به‌شدت کاهش یافته است.

افزایش هزینه تولید کارگاه‌ها

عبداللهی افزایش هزینه تولید و کاهش قدرت خرید مردم را دلیل اصلی کم‌رونق بودن خریدوفروش صنایع‌دستی عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: در چند مدت اخیر، شاهد شکل‌گیری تورم در تمام بخش‌های اقتصادی جامعه بودیم و این تورم به صنایع‌دستی نیز رسید. افزایش نرخ مواد اولیه، رشد دستمزد کارگری، هزینه حامل‌های انرژی و دیگر مسائل جنبی سبب شده تا تولیدکنندگان در موضع ضعف قرار گیرند.

در بحث صنایع‌دستی نیز این فشارهای اقتصادی بیشتر بوده و نبود بازار فروش مناسب، به تمامی این مشکلات اضافه کرده است. رئیس اتحادیه فروشندگان صنایع‌دستی تهران معتقد است محدودیت شدیدی برای بازار صنایع‌دستی وجود دارد. عبداللهی در این‌باره تصریح کرد: در کنار افزایش تمام هزینه‌های تولید، باید خاطرنشان کرد: فشار اقتصادی بر مردم هم بوده و مشکلات اخیر سبب شده تا قدرت خرید جامعه به‌شدت کاهش یابد.

در نتیجه فعالان صنایع‌دستی نه‌تنها نتوانستند بازاری را ایجاد کرده و توسعه دهند، بلکه حتی نتوانستند بازار فعلی خود را حفظ کنند. با کوچک شدن بازار داخلی و افزایش هزینه‌های تولید، به‌ناچار تولیدکنندگان، فعالیت‌های خود را محدود کردند و در نتیجه تولید چندانی در بازار نداشتیم. تمام این مسائل در کنار یکدیگر سبب شده تا شاهد کم‌رونق بودن بازار صنایع‌دستی در سطح گسترده باشیم.

محدود شدن بازار صنایع‌دستی

رئیس اتحادیه فروشندگان صنایع‌دستی تهران در ادامه صحبت‌های خود به مشکلات مربوط به دیگر بازارهای صنایع‌دستی اشاره کرد. او معتقد است مسائل اقتصادی و افزایش تورم سبب شده تا صادرات در بخش صنایع‌دستی نداشته باشیم.

عبداللهی توضیح داد: با کاهش چشمگیر ورود گردشگر خارجی، در عمل فرصتی برای فروش بازارهای محلی یا صنایع‌دستی شهرهای مهم و بزرگ مهیا نشد، بنابراین برای صنایع‌دستی نه خریدار داخلی و نه خریدار خارجی در این مدت وجود نداشت. وی افزود: صنایع‌دستی در بازارهای جهانی نیز شرایط مناسبی ندارند.

به‌دلیل بالا بودن نرخ تمام‌شده تولید و دیگر مشکلات و محدودیت‌ها، بازار جهانی مناسبی برای فروش صنایع‌دستی ایرانی وجود ندارد. از سویی دیگر باید در نظر داشت شاید درآمد صادرات به دلار است، اما تورم در ایران براساس افزایش نرخ دلار بوده و در عمل درآمد صادرات، منفعت زیادی برای تولیدکنندگان ندارد.

عبداللهی خاطرنشان کرد: به‌دلیل وجود مشکلات مختلف در مسیر صادرات، بی‌ثبات بودن وضعیت اقتصادی در داخل کشور و در نهایت کم بودن سود صادرات، بیشتر تولیدکنندگان ریسک انجام فعالیت صادراتی را نمی‌پذیرند، مگر آنکه بازارهای مشخصی را موردهدف قرار داده و بر آن بازارها تمرکز داشته باشند، در غیر این صورت تمایلی از سوی تولیدکنندگان برای حضور در بازارهای جهانی وجود ندارد. باید تاکید کرد شرایط اقتصادی فعلی، به‌شدت تولیدکنندگان را محتاط کرده است.

نبود مدیریت در فضای مجازی

عبداللهی توسعه کسب‌وکارها در فضای آنلاین را فرصت مناسبی برای توسعه بازار صنایع‌دستی معرفی کرد، اما او عقیده دارد فعالیت‌های مجازی فعلی، نقایص زیادی داشته که به بدنه بخش صنایع‌دستی کشور ممکن است آسیب وارد کند.

عبداللهی درباره این موضوع تشریح کرد: با شیوع ویروس کرونا، بسیاری از صاحبان مشاغل در بستر آنلاین شروع به فعالیت و توسعه کسب‌وکار خود کردند. در این میان، عرضه و فروش صنایع‌دستی نیز دیده می‌شود. در نگاه نخست می‌توان مزیت‌های زیادی را برای فروش در بستر مجازی برشمرد، اما فعالیت‌های فعلی ضربه مهمی را به حوزه صنایع‌دستی وارد کرده است، چرا که به‌دلیل نبود نظارت مناسب بر اجناس عرضه‌شده در فضای مجازی، تولیدات از کمیت و کیفیت مناسبی برخوردار نیستند.

رئیس اتحادیه فروشندگان اشیای قدیمی و صنایع‌دستی تهران تصریح کرد: از آنجایی که نمی‌توان نظارت و مدیریت مناسبی بر کسب‌وکارهای فعال در فضای مجازی داشت، تا امروز نتوانستیم از مزیت‌ها و فرصت‌های فضای مجازی به‌درستی بهره گیریم.

نمایشگاه‌های داخلی کافی نیست

فرش همواره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع‌دستی ایران محسوب می‌شود و در عرصه‌های بین‌المللی نیز تاجران فرش ایرانی جزو مهره‌های مهم این صنعت به‌شمار می‌روند. مهدی پرده‌شناس، فعال صنعت فرش و رئیس سابق اتحادیه صنف تولیدکنندگان فرش دستباف مشهد در گفت‌وگو با صمت یکی از فرصت‌های مهم برای توسعه اقتصاد فرش را برپایی نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی معرفی

 کرد. او برپایی نمایشگاه را یکی از فرصت‌های مناسب برای توسعه تولید و تجارت فرش معرفی کرد و در این‌باره توضیح داد: نمایشگاه‌های داخلی معتبر متعددی داریم که همواره جزو نمایشگاه‌های تخصصی فرش در کشور محسوب می‌شوند؛ کلانشهرهایی مانند تهران، اصفهان و شیراز برگزارکننده‌های اصلی این دست نمایشگاه‌ها هستند، اما تعداد این نمایشگاه‌ها محدود بوده و تاثیری را که باید در تجارت و توسعه فرش داشته باشند،ندارند. دلیل این اتفاق وجود نگاه‌های نادرست نسبت به ذات برگزاری نمایشگاه است. وی ادامه داد: ماهیت برگزاری نمایشگاه، معرفی دستاوردها و کارهای جدید تولیدکنندگان و تاجران است، اما نگاه شرکت‌کنندگان در نمایشگاه‌های داخلی، تنها فروش و دستاوردهای مالی است. همین موضوع سبب شده تا از کیفیت نمایشگاه‌های داخلی فرش کاسته  شود.

توجه به فرصت‌های بین‌المللی

پرده‌شناس در ادامه حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی، فرش را فرصتی برای کسب تجربه برای تولیدکنندگان و تاجران ایرانی معرفی کرد. او معتقد است استفاده از لوازم مناسب توسعه فعالیت‌های تجاری حوزه فرش، از ضروری‌ترین اقدامات است. این کارشناس در ادامه توضیح داد: در دهه‌های گذشته، مرکز ملی فرش که به‌طورمستقیم متولی صنعت فرش در کشور بود، گروه‌هایی را برای بازاریابی و ارزیابی تخصصی به نمایشگاه‌های بین‌المللی فرش اعزام می‌کرد. در کنار این تیم تخصصی، تولیدکنندگان و طراحان خبره فرش ایرانی نیز فرستاده شده تا از فرصت‌های شکل‌گرفته بتوانند برای ارتقای کیفیت تولیدات ایرانی بهره گیرند.

وی ادامه داد: شناسایی بازارهای هدف، ارزیابی رقبای جهانی و ظرفیت‌های بازاریابی برای تولیدات ایرانی از مهم‌ترین دستاوردهای اعزام چنین گروه‌هایی به نمایشگاه‌های بین‌المللی بود، اما  در چند سال اخیر این رویه متوقف شد و تیم‌های مناسبی به جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های جهانی فرش اعزام نشدند. این یک ضعف مدیریتی است که باید نهادهای مسئول به آن توجه داشته باشند. پرده‌شناس تصریح کرد: در چند سال اخیر یا گروهی برای حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی اعزام نشدند یا افراد تیم‌های اعزامی طوری انتخاب شدند که کارآیی لازم برای توسعه صنعت فرش ایران را نداشتند.

ظرفیت ارزیابی بازارهای صادراتی

این فعال صنعت فرش مهم‌ترین لازمه توسعه اقتصاد صنعت فرش در سطوح بین‌المللی را رعایت کردن قواعد و استانداردهای جهانی عنوان کرد. پرده‌شناس معتقد است: تدوین برنامه و راهکارهای مناسب برای استفاده مناسب از ظرفیت بازارهای جهانی می‌تواند صنعت فرش ایران را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع‌دستی کشور ارتقا بخشد. او در این‌باره توضیح داد: مهم‌ترین پیامد حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی، آشنا شدن با قواعد تخصصی جهانی در مسائل تجاری است. باید تاکید کرد ایران در صنعت فرش (چه دستبافت و چه ماشینی) قدرتمند بوده و جزو کشورهایی است که می‌تواند سهم بالایی از بازار را در دست خود گیرد، اما نبود برنامه‌های مناسب برای توسعه فعالیت‌های تجاری، بازاریابی تخصصی و همچنین شناسایی کشورهای هدف، از کمبودهای فعلی صنعت فرش ایران محسوب می‌شود. وی ادامه داد: بسیاری از تولیدکنندگان و حتی تاجران ایرانی، هنوز با استانداردهای جهانی آشنا نیستند. به‌عنوان مثال هیچ کشوری در نمایشگاه‌های بین‌المللی، فرش را به‌صورت فله‌ای عرضه نکرده و چارچوب‌های مشخصی را رعایت می‌کنند. آشنایی با بازارهای جدید، برقراری ارتباط با کشورهای هدف و در نهایت سودهای اقتصادی که عاید خواهند شد، از مهم‌ترین مزیت‌های توسعه اصولی ارتباطات جهانی است.

فرش ماشینی ارزان‌تر است

پرده‌شناس در پایان، شرایط بازار داخلی فروش فرش ماشینی و دستبافت را متفاوت توصیف کرد. او کاهش توان خرید مردم را عامل اصلی افت اقتصادی بازار فرش دستبافت معرفی کرد و در این‌باره توضیح داد: در بازار داخلی، فرش ماشینی رقیبی جدی برای فرش دستبافت محسوب می‌شود. فرش ماشینی تنوع بیشتری داشته و از نظر کمیت نیز نسبت به فرش دستبافت در جایگاه بالاتر قرار دارد. این فرش در مدت زمان کوتاه‌تری تولید شده و از این‌رو بسیاری از طراحان و تولیدکنندگان، تمایل بیشتری برای فعالیت در عرصه فرش ماشینی دارند، همچنین باید تاکید کرد فرش دستبافت ارزش مادی بیشتری نسبت به فرش ماشینی دارد.

در چند وقت اخیر با کاهش قدرت خرید و فشارهای اقتصادی، مردم بیشتر به‌سمت خرید فرش ماشینی متمایل شده‌اند. باید تاکید کرد بازار فرش، چه دستبافت و چه ماشینی، وابستگی مستقیمی به وضعیت اقتصادی جامعه دارد.

سخن پایانی

۱۰ ژوئن (۲۰ خرداد) سال ۱۹۶۴ میلادی، نخستین کنگره جهانی با شرکت مسئولان اجرایی استادان دانشگاه، هنرمندان و صنعتگران بیش از ۴۰ کشور جهان در نیویورک برگزار شد که در قطعنامه پایانی این کنگره، تاسیس شورای جهانی صنایع‌دستی به‌عنوان نهاد وابسته به یونسکو تصویب شد. ایران نیز از سال ۱۳۴۷ (۱۹۶۸ میلادی) توسط سازمان صنایع‌دستی ایران به عضویت شورای جهانی صنایع‌دستی و به‌تبع آسیایی بودن به عضویت مجمع آسیا و اقیانوسیه شورا درآمد.

هر اثر یا صنعتی را به‌راحتی نمی‌توان در زمره صنایع‌دستی قرار داد. مهم‌ترین شرط برای آنکه محصولی را جزو صنایع‌دستی قلمداد کنیم، داشتن بار فرهنگی آثار است. به‌عبارت دیگر، تولیدات باید نقش فرهنگی و هویت‌بخشی به یک ملت را داشته باشند. اصلی‌ترین دلیل توجه کشورها به صنایع‌دستی نیز حفظ هویت‌های فرهنگی هر ملت است، از این‌رو باید در نظر داشت بی‌توجهی به احوالات اقتصادی صنایع‌دستی و نداشتن برنامه برای حفظ این صنعت، در عمل فرهنگ، تاریخ و تمدن یک کشور را متزلزل خواهد کرد.