چه ارتباطی بین کیفیت طراحی شهری با سرزندگی شهروندان آن وجود دارد؟ آیا همین که شهر از لحاظ بصری زیبا باشد کافی است یا زیبایی شهر باید متناسب با خواسته‌های شهروندان آن باشد؟ قطعا یک طراحی خوب شهری به مردم انگیزه می‌دهد و آنها را به محیط و شهری که در آن زندگی می‌کنند، علاقه‌مند می‌کند. صمت در این گزارش به نقش زیباسازی شهری در روحیه شهروندان و آسیب آلودگی‌های بصری در جامعه پرداخته است.

علاقه شهروندان به شهر، فاکتور سنجش توسعه پایدار شهری

توسعه پایدار شهری سال‌هاست که باتوجه به میزان علاقه شهروندان به شهر محل سکونت سنجیده می‌شود. در این ارزیابی مواردی مانند اینکه شهروندان یک شهر چقدر به آن تعلق‌خاطر دارند، چقدر به شهر، محله و زادگاه دلبسته هستند و بودن در آن فضا تا چه اندازه منجر به شادی درونی می‌شود لحاظ می‌شوند. ارزیابی موارد یادشده نشان می‌دهد کشورهای اسکاندیناوی از نظر رضایتمندی و شادابی با ۹۷ درصد، در صدر کشورهای جهان قرار دارند. با این تعابیر دیگر نیاز نیست به کنکاش تعریف رضایتمندی از محل سکونت بپردازییم، بلکه کافی است به این سوال پاسخ دهیم که چقدر و به کدام ساختمان یا میدان یا فضای شهری محله‌مان دلبستگی داریم؟

بیگانه‌هایی در لایه‌هایی از سنگ و بتن

عظیم رجب‌پور، کارشناس مسائل شهری معتقد است کارکرد امروزی بسیاری از بناها و فضاهای شهری به‌طور چشمگیری تنزل پیدا کرده، به‌طوری که در بسیاری از موارد شهروندان هیچ هارمونی بین خود و بناها و سازه‌های شهری نمی‌بینند؛ بنابراین نمی‌توانند با آن ارتباط برقرار کنند، در نتیجه تعلق‌خاطری نیز میان آنها و فضای شهر ایجاد نمی‌شود.

 نمونه‌هایی از این دست در بسیاری از کلانشهرهای ما وجود دارد.  رجب‌پور ضمن افزود: کاربرد هنر در معماری به تلطیف آن می‌انجامد؛ یعنی حجم سازه را قابل‌فهم می‌کند؛ موجب برقراری ارتباط فرد با یک حجم بزرگ در فضای شهری می‌شود و چون یک ارتباط فطری بین فرد و فضا وجود دارد، سازه شهری قابل‌تحمل می‌شود. رجب‌پور تصریح کرد: اگر شهر، گذشته از محل سکونت بودن، کارکردهای فرهنگی- اجتماعی نیز داشته باشد، برای شهروند دلپذیرتر است و با ایجاد تعلق‌خاطر، محل مکث و موجب برقراری تعامل بین شهروندان می‌شود. از آنجا که انسان نیاز به برقراری تعامل در اجتماع دارد، با ایجاد رضایتمندی در نهایت به شهری آرام می‌رسیم.

 همه این موارد از طریق معماری میسر می‌شود و اگر فضاهای شهری فاقد این نوع کارکردها باشند، فقط محل‌گذرند. در چنین شهری افراد تنها شهروندانی بیگانه‌اند؛ بیگانه‌هایی که در لایه‌هایی از سنگ و بتن گیر کرده‌اند.

نگاه تقلیلگرایانه، عامل آشفتگی معماری

عبدالرضا گلپایگانی، معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: طرح‌های توسعه شهری، دلیلی بر آشفتگی برخی از کلانشهرها از جمله تهران شناخته شده و قوانینی که جایگزین سنت معماری شده‌اند، معماری شهری را دچار آشفتگی کرده‌اند. در این باره لازم است نگاهی به گذشته معماری ایران بیندازیم، مانند معماری دوران سلجوقیه، صفویه و قاجار؛ دوره‌هایی که وجه اشتراک و افتراق در معماری‌شان مشهود است. گلپایگانی ادامه داد: آنچه در این ۳ دوره معماری ثابت بوده، سنت معماری است، نه معماری سنتی. سنت معماری، یک شیوه‌نامه یا دستورکار برای معمار بوده که براساس آن سنت عمل می‌کرد. در دوره قاجار که ارتباط بین ایران و کشورهای اروپایی آغاز شد، عنصر دیگری بر سنت معماری اضافه و در دستگاه‌های معماری ایرانی هضم شد و تلفیقی از معماری ایرانی و معماری فرنگی به‌وجود آمد، اما همچنان غلبه با سنت معماری ایرانی بود. گلپایگانی به تاثیر ضوابط و قوانین سنت معماری در شهر انتقاد کرد و گفت: ضوابط و مقررات بر سنت معماری ایران چیره شده و براساس ضوابط، طرح تفصیلی توزیع تراکم ساختمانی بر مبنای دو معیار اندازه قطعه و عرض گذر تعیین می‌شود. این یعنی جان‌مایه اصلی طرح‌های توسعه شهری برمبنای جمعیت است که این موضوع در هیچ یک از روش‌های کاربردی از جمله سنت معماری، مبانی علمی، ترافیک حمل‌ونقل و مسائل اجتماعی وجود نداشته است. در واقع آنچه امروز معماری ما را می‌سازد همین ضوابط و مقررات است. معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران افزود: مسائل اقتصادی نیز اختیار طراحی ساختمان را از معمار، طراح و حتی شهرداری گرفته و به این ترتیب، سوداگری که در حوزه ملک و زمین اتفاق افتاده، معماری را از قاعده اصلی خارج کرده است. گلپایگانی ادامه داد: حدود ۲ سال است که برای اصلاح ضوابط و مقررات، در کمیسیون ماده ۵ شهرداری و در شورای‌عالی شهرسازی و معماری جلساتی برگزار می‌شود. یکی از ظرفیت‌های طرح جامع، استفاده از انتقال حق توسعه برای حفظ بناهای ارزشمند و میراث طبیعی است که در بسیاری از کشورهای جهان نیز استفاده می‌شود، اما باوجود تلاش‌های بسیار، همچنان موفق نشده‌ایم این مهم را عملیاتی کنیم. وی افزود: عوامل متفاوتی عامل آشفتگی معماری شهر است. جدا از مسائل اقتصادی، کم‌حوصلگی و نگاه تقلیلگرایانه به شهر، معماری را دچار آشفتگی کرده، در حالی که شهرسازی، تاروپودی درهم تنیده است و بسیاری از عوامل در آن نقش دارد و شرایط را پیچیده می‌کند. معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران گفت: طراحی معماری در تهران مانند هویتش اهمیت فراوانی دارد و این مسئله مباحث گسترده و متفاوتی را دربر می‌گیرد. توجه به مسئله معماری اسلامی در قانون برنامه شورای ششم مهم تلقی شده است. سرزمین‌ها حسب ویژگی‌های خاص، نقش اساسی در معماری آن بخش از منطقه دارند و این درباره تهران هم صدق می‌کند.

ظرافت در معماری شهری دارای اهمیت است

یوسف محمدپور، کارشناس معماری شهری در گفت‌وگو با صمت گفت: معماری شهری ایران در دوره معاصر نه سنتی است و نه فرنگی. معماری شهرهای بزرگ ایران به‌ویژه تهران، آمیخته‌ای از این دو است که غیر از معماران، افزایش جمعیت شهری و نوع درآمد مردم در آن تاثیر دارد. وی ادامه داد: در تعریف معماری، وقتی به معماری اصیل ایرانی برمی‌گردیم، می‌بینیم دچار اشتباه شده است؛ به‌ویژه وقتی کلمه هویت به میان می‌آید. وقتی هویت را بررسی می‌کنیم باید به گذشته برگردیم. باید دید زمانی که درباره هویت معماری صحبت می‌کنیم، آیا شهرسازی بیشتر به این هویت آسیب زده یا معماری؟ آسیب معماری کمتر از شهرسازی بوده و معماری متاثر از زمان خودش است. بلندمرتبه‌سازی نیاز شهر است، اما اینکه این مهم به چه شکل اتفاق بیفتد، مسئله‌ای مهم است. ما در مرتفع‌سازی با استانداردهایی روبه‌رو هستیم و نمی‌توانیم با چیزهایی که در گذشته داشته‌ایم، جلو برویم و اصلا امکانش وجود ندارد. محمدپور معماری شهری زمان حاضر را براساس سطح مالی مردم دانست و افزود: ساختمان‌های هم‌قواره و یک‌شکل به تقلید از هم ساخته می‌شوند و ما مجبور به این شکل از کار هستیم. در طراحی کلی ساختمان‌های مسکونی شهر تفاوتی وجود ندارد و فقط برخی با استفاده از سنگ‌های گرانقیمت روی نما بیشتر هزینه می‌کنند، اما عموم ساختمان‌های شهر طراحی یکنواختی دارد و باتوجه به وضع مالی و بودجه اقتصادی مردم، مواد مصرفی تعیین می‌شود. محمدپور توضیح داد: مردم یک جامعه باید خود به درک برای تغییر برسند و در تمام ابعاد زندگی این تغییر را ایجاد کنند؛ از موسیقی و ادبیات گرفته تا معماری، اما در ایران، پس از دوره‌ای که غرب وارد مدرنیته شد، مدرنیته را به عاریه گرفتیم و به همین دلیل، امروز در معماری شهری نیز نمی‌توانیم بگوییم براساس چه سبکی در حال حرکت هستیم. متاسفانه یک معمار براساس سلیقه سفارش‌دهنده یا طراحی غلط خود، از المان‌های گوناگون، بدون آگاهی در کنار یکدیگر استفاده می‌کند. این کارشناس معماری شهری ادامه داد: در معماری مدرن شهری، اصول و ظرایفی وجود دارد که باید بسیار به آن توجه کرد؛ به‌عنوان مثال، خطوط صاف باید بسیار ظریف اجرا و مشخصه‌های دیگری رعایت شوند، اما در طراحی کلاسیک مولفه‌هایی وجود دارد که عوام‌فریب است، اما مردم بیشتر گرایش به معماری کلاسیک دارند. گذشت زمان باعث تغییر سلیقه مردم به‌طور کلی و معماری می‌شود. محمدپور افزود: ظرافت در معماری شهری بسیار دارای اهمیت است، چراکه اگر سیمای شهر زیبا باشد و سازه‌های شهری با ظرافت بالایی ساخته شوند، تاثیر بسیاری در سبک زندگی و همچنین روحیه شهروندان دارند. شهروندان برای رسیدگی به کارهای روزمره خود، ممکن است مدت‌ها در سطح شهر باشند و اگر چهره زیبایی از شهر نبینند، دچار یک دلزدگی از شهر خود می‌شوند. این کارشناس معماری شهری تاثیر تحریم‌های اقتصادی و صنعتی را در طراحی و اجرای پروژه‌های شهری محسوس دانست و بیان کرد: باید قبول کنیم به لحاظ فناوری فاصله‌هایی با دیگر کشورها داریم. به‌عنوان نمونه، جوامع صنعتی در طراحی به سمت استفاده از مصالح سازگار با محیط‌زیست و ساخت ساختمان‌های هوشمند رفته‌اند که ما هنوز به‌شکل جدی وارد این مباحث نشده‌ایم. البته در ۵۰ سال اخیر که معماری ایران در حال مدرن شدن است به منابع و معادنی در داخل دست یافته‌ایم که توانستیم بخشی از نیازهای خود برای ساخت سازه‌ها را تامین کنیم. محمدپور گفت: معمارانی که آموزش اشتباه دیده‌اند و برمبنای سلیقه بازار، کار ارائه می‌دهند باعث ایجاد عناصر ناپسند در محیط شهر می‌شوند. البته اگر معمار بخواهد روی سبک کاری خود پیش برود، قطعا در شرایط امروزی نمی‌تواند پاسخگوی این وسعت کار باشد و مجبور است به شرایطی تن دهد تا بتواند در این بازار کار کند. متاسفانه باید بگویم هنر یک معمار، در گرو شرایط اقتصادی و بازار است. این کارشناس معماری شهری درباره شاخصه‌های معماری شهری در هر دوره‌ای در ایران که ویژگی‌هایی متمایز دارند، بیان کرد: هر کشوری معمولا سبکی را در معماری دنبال می‌کند. در اروپا ۷۰۰ سال با سبک کلاسیک جنگیدند، زیرا تجملات در قشر مرفه وجود داشت و عوام با این شکل از زندگی مخالف بودند. اعتراضات تا جایی پیش رفت که مردم توانستند جلوی این شکل از زندگی که در معماری شهرها نیز متجلی شده بود، بایستند و به کارهای مینی‌مال و ساده در زندگی و معماری شهری برسند. وی در پایان گفت: متاسفانه شاهدیم معماران سرشناس شهری که نقشه ساختمان‌های دولتی برای اجرا به آنها سپرده شده، هیچ تغییری در نقشه ایجاد نمی‌کنند و حتی در پوسته خارجی کارشان نیز دقیقا مطابق نقشه‌ای که ارائه و کپی است، پیش می‌روند. البته این روند خطر کارشان را به حداقل می‌رساند و نبود رقابت بازار باعث می‌شود چنین خطایی انجام دهند.

سخن پایانی

خیلی وقت‌ها پیش آمده که با دیدن نمای یک ساختمان شخصی یا یک بنای عمومی شهری، احساس خاصی به ما دست بدهد؛ احساس تحسین، آرامش و اطمینان یا حتی نوعی آشفتگی و عصبی شدن. این احساسات چندان هم بیراه نیست. کارشناسان معماری شهری معتقدند زیبا کردن چهره شهر می‌تواند میزان بروز خشونت‌، اعتیاد، تنش‌، پرخاشگری‌ و بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی را کاهش دهد؛ البته عکس این موضوع هم مصداق دارد. معماری شهری به‌هم ریخته و آشفته تاثیر مستقیمی بر روحیه شهروندان دارد، چراکه بیشتر زمان فعالیت شهروندان در محیط‌های شهری سپری می‌شود.

حل مشکل معماری نیاز به همکاری همه‌جانبه مسئولان شهری و شهروندان از یک سو و بهره‌گیری از نظرات کارشناسان خبره از سوی دیگر دارد. مسئولان شهری اگر دست همکاری به‌سوی صاحب‌نظرانی مانند روانشناسان، جامعه‌شناسان و معماران شهری که هر یک به فراخور تخصص خود دید زیبایی‌شناسانه به شهر دارند، دراز کنند، شاید بتوان امیدوار بود که دوباره هویت از دست رفته شهرها به آنها بازگردد و چهره شهرهای‌مان زیباتر شود.