طی سال‌های اخیر، شاهد افزایش فرونشست‌ها و بحران کم‌آبی در مازندران به‌علت تغییرات اقلیمی و مسائل انسان‌ساخت هستیم که با اصلاح الگوی مصرف و مدیریت پایدار مناسب، شاید گامی در این راستا برداشته شود. برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست در مازندران به دغدغه عمومی تبدیل شده و به‌تکرار، شاهد ساخت‌وسازهای بی‌رویه و برداشت‌های غیرمجاز از بستر رودخانه‌ها هستیم که از دلایل اصلی فرونشست‌ها و همچنین تنش گسل و زلزله‌های اخیر در این استان است. این در حالی است که طی سال‌های اخیر، تغییرات اقلیمی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و ساخت‌وسازهای غیرمجاز، پدیده فرونشست‌ و بحران کم‌آبی را در مازندران تشدید کرده است.

وضعیت وخیم مازندران از نظر آب زیرزمینی

عبداله درزی نفت‌چالی ـ عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع‌طبیعی ساری: وضعیت بارندگی در ایستگاه‌های سینوپتیک مازندران طی دهه اخیر، تغییر قابل‌ملاحظه‌ای نسبت به دهه گذشته نداشته است، حال آنکه چالش‌های آبی استان در این دهه، به‌شدت افزایش یافته است، همچنین برداشت بی‌رویه آب از ذخایر زیرزمینی و نداشتن توجه به مدیریت مصرف، عواقب جدی و بحران‌های زیادی از جمله فرونشست زمین و درگیری‌های اجتماعی در مازندران را رقم می‌زند.

متوسط بارندگی سالانه در دهه ۹۰ بیشتر از متوسط بارندگی در دهه ۸۰ بوده و در برخی ایستگاه‌ها حتی از میانگین طولانی‌مدت هم بیشتر بوده ،بنابراین از لحاظ بارندگی کاهشی در استان نداشته‌ایم.

 برداشت بی‌رویه از رواناب‌ها و چشمه‌های بالادست و افزایش سطوح نفوذناپذیر، سبب کاهش تغذیه شده و در نتیجه آن، چشمه‌ها به‌تدریج کارآیی خود را از دست داده و میزان آب آنها کاهش پیدا کرده است.

از طرف دیگر، همان مقدار آبی را که در بالادست وجود داشته، استفاده کرده‌ایم که نتیجه آن کاهش جریان پایه رودخانه‌ها است. از لحاظ آب زیرزمینی، طبق آخرین گزارش‌های رسمی شرکت آب منطقه‌ای مازندران، میزان کسری مخزن در انتهای تیر، حدود ۸۵ میلیون مترمکعب بود و ادامه روند حاکم تا پایان شهریور یا اواسط مهر که انتهای فصل دوم برداشت برنج است، سبب افزایش قابل‌توجه کسری مخزن شده و باتوجه به اینکه سطح زیرکشت مجدد برنج در امسال بیشتر از سال قبل است، شاید این کسری مخزن به بیش ۱۵۰ میلیون مترمکعب هم برسد.

گزارشی که سال ۱۳۹۹ منتشر شد، کسری مخزن ۱۶۲ میلیون مترمکعب بوده که نشان‌دهنده وضعیت بسیار وخیم استان از نظر آب زیرزمینی است.

از سال ۱۳۹۴ که طرح احیا و تعادل‌بخشی آب زیرزمینی ابلاغ شد، باید در قالب این طرح، اقدامات متعددی برای کاهش مصرف آب زیرزمینی انجام می‌شد تا کسری مخزن جبران شود، اما نه‌تنها جلوی حفر چاه‌های غیرمجاز گرفته نشد، بلکه طی این مدت، تعداد چاه‌های مجاز هم افزایش یافت؛ فعالیت‌هایی که در واقع همه سازمان‌ها باید در آن همکاری می‌کردند تا این اتفاق بیفتد، رقم نخورد و شواهد نشان می‌دهد که ما حتی در این سال‌ها هم، مجوزهای زیادی برای حفر چاه دادیم که این نشان‌دهنده نبود مدیریت درست طرح احیا و تعادل‌بخشی بوده است.

علاوه بر افزایش تعداد چاه‌ها، عمق چاه‌های موجود نیز  افزایش یافت تا آب موردنیاز برای کشت مجدد برنج تامین شود.

نتیجه این اقدامات کنترل‌نشده، افت شدید سطح آب زیرزمینی در برخی مناطق استان بود به‌طوری که از ابتدای کشت اول برنج تاکنون، سطح آب در مناطقی بیش از ۳۰ متر هم افت داشته است.

با تغییر تفکر حاکم بر مدیریت آب استان، می‌توانیم از این چالش‌هایی که وجود دارد، نجات پیدا کنیم. باید به‌سرعت از روش‌ها و شاخص‌های سنتی تک‌بعدی مدیریت آب فاصله بگیریم و شاخص‌های پایدار چندبعدی و جدید موردپذیرش جهانی را ملاک تصمیم‌گیری‌ها قرار دهیم. به‌هیچ عنوان نباید آب به‌عنوان یک کالای تنها اقتصادی موردتوجه قرار گیرد و لازم است ابعاد زیست‌محیطی و اجتماعی آن بیشتر از گذشته در نظر گرفته شود.

ما می‌توانیم با استفاده از تجربیات بقیه کشورها، این چالش‌ها را کاهش دهیم که همه اینها برمی‌گردد به همان تفکر کلان مدیریت آب. بازنگری ساختار و مسئولیت سازمانی اهمیت زیادی در این تغییر تفکر دارند. م

حیط‌زیست و ذی‌نفعان باید قلب نظام تصمیم‌گیری مدیریت آب باشند و باید نقش نهادهای غیرمرتبط کاهش یابد، متاسفانه در حال ‌حاضر محیط‌زیست در حاشیه و گزارش‌های ارزیابی زیست‌محیطی سطحی و تشریفاتی است، در حالی‌ که باید عمیق و در بطن موضوع باشند.

تمامی فرآیندهای پروژه‌های آبی از مطالعه و طراحی، اجرا و نظارت ذیل یک سازمان انجام می‌شود و در واقع هیچ ناظر بیرونی بر آنها نظارت نمی‌کند. سیستمی که مشاور، مجری و ناظر توسط یک دستگاه مدیریت شوند، فی‌نفسه فسادزا است و وجود اعتبارات مالی قابل‌توجه در پروژه‌های آبی، میزان فسادزایی را تشدید خواهد کرد.

دستیابی به پایداری نسبی منابع آب در مناطقی که از لحاظ فیزیکی امکان آن وجود داشته باشد، تنها با تغییرات جدی در تفکر کلان مدیریت آب ممکن است.

مازندران درگیر بحران آب و کم‌آبی

محمدعلی هادیان- عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی مازندران: بحران آب در مازندران فقط به‌صورت خشکسالی نیست، سیلاب نیز با خشکسالی در حال وقوع است؛ به‌طوری که در یک حوضه آبخیز، هم مسئله سیلاب و هم بحران خشکسالی را در یک سال آبی داریم.

طی چند سال اخیر، کل کشور درگیر تنش‌ها و بحران‌های آبی بوده و هست که مصداق آن سیلاب‌های با دوره بازگشت بالا است که به‌طورمکرر اتفاق می‌افتد. استان مازندران، برخلاف تصور، یکی از بحرانی‌ترین استان‌های کشور در این رابطه است که در آن سیلاب‌های مخرب با حجم و دبی دوره‌های بازگشت بالا در فواصل زمانی کوتاه‌تر و با تکرار بیشتر در حال وقوع است.

 مسائل انسان‌ساخت و تغییرات اقلیمی 2 موضوع در به‌وجود آمدن خشکسالی‌ها و سیلاب‌ها هستند که نیازمند مدیریت کارآ و موثر است؛ اما متاسفانه در این زمینه خوب عمل نشد و با تصمیمات و عملکرد نادرست این بحران تشدید شده است.

تغییر اقلیم باعث وقوع خشکسالی شده و با برنامه نادرست و ناکارآمد به‌شکل یک کاتالیزور عمل کردیم، به‌طوری که به‌عنوان‌مثال شاهد کمبود و قطعی آب در برخی روزها حتی در روستاهای مازندران هستیم.

مصارف آبی و هدررفت آب در کشاورزی استان مازندران بسیار بالا و بازدهی سامانه‌های آبیاری و زهکشی پایین است. شبکه‌های لوله‌کشی آب شرب در نقاطی فرسوده هستند و شاهد نشست آب شرب از این شبکه‌ها و ورود انواع آلودگی به آنها هستیم. در حال‌ حاضر دنیا به‌سمت اجرای پروژه‌های کوچک آبی رفته است که بسیاری از این پروژه‌ها جز دانش بومی ناب ایران در مدیریت آب هستند.

 در کشورهایی که شرایط اقلیمی مشابه ما دارند، این روش جالب را در مدیریت آب اعمال کردند که در آن شبنم‌های نشسته بر شبکه‌های توری خاص را جمع‌آوری می‌کنند و صنعت تولید آب شوری را دایر کردند که منبع آن مه و رطوبت هوا است.

در موضوع مدیریت بحران آب، باید شاخص‌های پایداری را در نظر داشته باشیم؛ زمانی که با سدسازی و پروژه‌های سازه‌محور مخالفت می‌شود، به‌دلیل وجود گزینه‌های جایگزین بسیار بهتر با حداقل چالش‌های اجتماعی و خسارت بر اکوسیستم‌ها است. با توسعه مخالف نیستیم، اما باید توسعه پایدار باشد و پایداری منابع را نیز مختل نکند، نه توسعه‌ای که تنها در مسیر هدر دادن سرمایه ملی برنامه‌ریزی شود. کارشناسان و متخصصان حوزه آب معتقد هستند، زمانی‌ که روش‌های کم‌هزینه و زود و پربازده وجود دارند، چرا باید به‌سمت پروژه‌های سنگین سازه‌محور دیر و کم‌بازده و هزینه‌بر رفت.

سخن پایانی

برنامه‌های مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز و طراحی و اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری، بهترین گزینه مدیریت منابع آب و خاک سرزمین و بحران امروز است؛ با مدیریت جامع سرزمین می‌توانیم سازمان‌های فعال در حوزه آب و خاک را همسو کنیم، در نهایت اینکه اصلاح الگوی مصرف و ترویج آن و غیرفعال کردن چاه‌های آب بدون مجوز و جلوگیری از حفر بی‌رویه چاه‌ها برای پیشگیری از فرونشست‌ها و بحران‌های آبی از اقداماتی است که باید در مدیریت منابع آب، موردتوجه قرار گیرد.