استان‌های یزد، اصفهان، تهران، البرز، سیستان‌وبلوچستان، خوزستان، اردبیل و... در فروردین با گردوغبار روبه‌رو بوده‌اند. به‌گفته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی برخی کانون‌های گردوغبار در کشور گسترده و در بعضی مناطق نیز کانون‌های جدید تشکیل شده‌اند و غلظت گردوغبار در بهار تا اواسط تابستان در بیشترین میزان قرار دارد. به‌گفته وی، گردوغبار موجود در عراق و ایران سیستم‌های مهاجری هستند که در فصل بهار از غرب به شرق یا از شرق به غرب منتقل می‌شوند و تا اواسط تابستان، بیشترین شدت، غلظت و گستردگی را دارند. یکی از کانون‌های اصلی گردوغبار عراق و سوریه است که باتوجه به اینکه بارش‌ها امسال در این 2 کشور به حد کافی نبوده است، پیش‌بینی می‌شود امسال نیز مانند سال گذشته با هجوم گردوغبار از سوی کشورهای غربی مواجه باشیم. علاوه بر سوریه و عراق، سامانه‌های جنوبی و وزش باد از جنوب به شمال و انتقال گردوخاک از عربستان نیز شدت این پدیده را در کشور افزایش می‌دهد. شرق کشور نیز تحت‌تاثیر برخی کانون‌های گردوغبار در خارج از مرزهای کشور و مناطق صحرایی ترکمنستان قرار دارد. همچنین از بخش‌هایی از جنوب تهران و جنوب استان البرز که در گذشته دشت، بستر رودخانه، دریاچه‌های فصلی و آبگیرهای فصلی بودند، تالاب گاوخونی استان اصفهان، دریاچه نمک قم، دریاچه ارومیه، دریاچه هامون و تالاب جازموریان می‌توان به‌عنوان کانون‌های گردوغبار داخلی نام برد. بدیهی است، مقابله، مهار و روش‌های جلوگیری از برخاستن گردوغبار در اولویت قرار دارند، اما ضمن مقابله با این پدیده، روش‌های سازگاری و آمادگی در برابر آن حائزاهمیت است.

اولویت مهار و مقابله با خیزش خاک

علی درویشی‌بلورانی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: پدیده گردوغبار ناشی از ۳ عامل پوشش گیاهی، فرسایش خاک و باد است. کانون‌های گردوغبار نیز به ۵ دسته تقسیم می‌شود که از جمله آنها زمین‌های رهاشده کشاورزی، رودها، دریاچه‌ها و تالاب‌های خشک‌شده و مراتع تخریب‌یافته است.

درویشی اظهار کرد: سازگاری انسان با شرایط به‌وجودآمده از وجود گردوغبار بدترین سناریو است. اقدام اولیه و در سناریوی صحیح باید به مهار کانون‌های گردوغبار روی آورد. به‌طورمثال در مناطقی که فعالیت‌ّهای کشاورزی انجام می‌شود، کشاورزی باید خود را با شرایط اقلیمی و تغییرات آب و هوا سازگار کند. اگر نوع کشت یکی از عوامل تبدیل منطقه به کانون گردوغبار است، باید نوع و برنامه کشت را تغییر داد. باید به کشاورزها آموزش‌های لازم داده شود تا بتوان از تالاب‌ها و پهنه‌های آبی مراقبت کرد. این مسائل به‌مراتب مهم‌تر از این است که اقداماتی برای سازگاری خود با پدیده گردوغبار داشته باشیم.

برنامه اقدام آینده‌نگر

دانشیار دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران گفت: اصطلاح علمی به نام «برنامه اقدام آینده‌نگر» برای بحث مقابله با پدیده‌هایی مثل گردوغبار در دنیا مرسوم است. براساس برنامه اقدام آینده‌نگر در گام نخست باید سطح ریسک یک پدیده را ارزیابی کرد. در این ارزیابی باید گفته شود ریسک این پدیده به‌صورت مکانی چقدر است. برای مثال، در ارزیابی ریسک گردوغبار زمانی که از بوئین‌زهرا به‌سمت میدان انقلاب حرکت می‌کنید، با سطوح متفاوتی از ریسک روبه‌رو می‌شوید،زیرا رژیم‌های بادی، نوع ساختمان‌ها، فرهنگ و سطح سواد مردم و... متفاوت است. پس از اینکه دانستیم سطح ریسک چگونه است، به‌سراغ برنامه‌های کاهش خطر در ابعاد کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت می‌رویم.

وی اضافه کرد: پس از برنامه‌های کاهش خطر باید به‌دنبال شناسایی سازمان‌های متولی بود. می‌دانیم که پدیده گردوغبار یک پدیده سه‌وجهی است. زمانی که گردوغبار از کانون بلند نشده، سازمان جنگل‌ها، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو سازمان‌های متولی برای مهار گردوغبار در کانون هستند.

سازمان جنگل‌ها باید نهالکاری کند، وزارت نیرو آب لازم را تهیه و وزارت جهاد کشاورزی نیز باید کشاورزان را نسبت به گردوغبار توجیه کند تا الگوی کشت اصلاح و سازگار شود، اما زمانی که گردوغبار از کانون بلند شد، دستگاه متولی، سازمان هواشناسی خواهد بود. در این مرحله سازمان هواشناسی باید بگوید که گردوغبار چه زمانی و با چه غلظتی می‌رسد، شدت آن چقدر است، بر کجا تاثیر می‌گذارد و چند روز می‌ماند که این فرآیند توسط سیستم‌های پایش هشدار انجام می‌شود. زمانی هم که گردوغبار به مناطق و شهرها برسد، هلال‌احمر، وزارت بهداشت، آموزش‌وپرورش و کشور باید پای کار بیایند و به‌طورمثال اعلام تعطیلی کنند.

درویشی گفت: زمانی که گردوغبار بلند می‌شود، باید برای مقابله با پیامدهای یک واقعه به‌وجودآمده برنامه‌ریزی کنیم، اما اینکه در برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت چه کار باید کرد، بستگی به نوع کانون دارد. برای مثال، اگر کانون از نوع زمین‌های کشاورزی در جنوب شرق اهواز باشد، در آنجا باید به‌دنبال تامین منابع و ذخیره آب و اصلاح الگوی کشت بود. اگر کانون از نوع تالاب هورالعظیم است، باید آب تالاب را به هر شکلی شده، تامین کرد.

وی بیان کرد: ممکن است ۱۰ نفر به پزشک مراجعه کنند و هر ۱۰ نفر تب داشته باشند، اما یکی دندان‌درد و یکی دل‌درد دارد و بیماری دیگر سرش درد می‌کند. در واقع، همه تب دارند، اما بیماری‌ها متفاوت است. درباره گردوغبار نیز به همین شکل است. از کانون‌های بسیاری گردوغبار بلند می‌شود، اما برای مقابله و مهار گردوغبار هر کانون باید مکانیسم متفاوت آن را شناخت.

تاب‌آوری در برابر گردوغبار

محمدرضا جعفری، پژوهشگر محیط‌زیست و توسعه در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: مسئله گردوغبارها از جنبه‌های گوناگونی قابل‌بررسی است. یک بعد از این پدیده که هم بسیار زیاد و هم در عین حال ناکافی به آن پرداخته شده از جنبه محیط‌زیستی و منشأ و کانون‌های اصلی خیزش خاک بوده است. چرا می‌گویم زیاد؟ چون کمابیش تمام رسانه‌ها با کلیدواژه ریزگرد از اظهارات کارشناسی و شبه‌کارشناسی پر شده‌اند. اما چرا ناکافی؟ چون تحقیق جامع و مستند درباره این منشأ، داخلی و خارجی بودن آن و مقدار سهم هر کدام انجام‌ نشده و اظهارات گاه متناقض است.

وی اضافه کرد: در این زمینه می‌توان به نظرات مغایر سازمان هواشناسی با سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره سهم کانون‌های داخلی و خارجی در گردوغبار خوزستان اشاره کرد. منشأ گردوغبارها از آنجایی مهم است که نحوه تعدیل و کاهش و در پایان توقف وقوع آن را مشخص می‌کند.

جعفری گفت: مسئله بعدی تاثیرات گردوغبار بر محیط‌زیست و اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدتی است که بر عرصه‌های گوناگون طبیعت می‌گذارد. از سوی دیگر هم، تاثیر وقوع متواتر پدیده گردوغبار بر زندگی اجتماعی و اقتصادی نواحی تحت‌تاثیر و آسیب‌پذیر موردبررسی است. در هر کدام از این ۳ مولفه نکات مهمی نهفته است. پیش از این، در خوزستان گردوغبار محلی در بخش‌های کوچکی از استان وجود داشت، اما آنچه در کمتر از ۲۰ سال گذشته در حال وقوع بوده، پدیده جدیدی است که هم عامل و هم راهکار مقابله با آن با گذشته تفاوت دارد.

ظرفیت‌سازی و ارتقای شاخص‌های توسعه

این پژوهشگر محیط‌زیست و توسعه گفت: مسئله جدی و مهمی که در این میان وجود دارد، زیست فردی و حیات اجتماعی در شرایط استمرار وقوع پدیده گردوغبار است. من می‌خواهم از تعیین آسیب‌پذیری و اثرات گوناگون این پدیده فراتر بروم و منظر نگاه را بر نحوه و شیوه‌های تداوم حیات با کیفیت و رفاه عمومی که امکان تاب‌آوری در شرایط بحرانی را میسر می‌کند، متمرکز کنم، اما نباید مفهوم تاب‌آوری از نگاهی تقلیل‌گرایانه و روانشناختی که به‌نوعی تحمل فردی شرایط ناگزیر و به‌اصطلاح سوختن‌وساختن تحت هر شرایطی است، تلقی شود.

وی بیان کرد: از این منظر، دیگر تاب‌آوری، روشی فردی در مقابل بحران نیست، بلکه راهکاری ساختاری مرتبط با عدالت اجتماعی و متناظر با رفاه عمومی است که جنبه‌های متفاوت اقتصادی و اجتماعی را در بر می‌گیرد و به‌نوعی ایجاد و توسعه ظرفیت‌های اجتماعی ـ اقتصادی و ابزاری برای تسهیل فرآیندهای بازیابی و کاهش مخاطرات و آسیب‌پذیری است. این را هم باید در نظر داشت که شدت و وسعت آسیبی که از پدیده‌های جوی و اقلیمی بر مناطق مختلف وارد می‌شود، به‌طورمستقیم متاثر از میزان توسعه‌یافتگی آن مناطق و ظرفیت‌های زیرساختی است که از پیش برای مواجهه با این پدیده‌ها مهیا شده است. در واقع، میزان توسعه‌یافتگی است که به حفظ کیفیت زیست و تداوم و بازگشت زندگی به شرایط نرمال پس از بحران کمک می‌کند.

جعفری اظهار کرد: در مقابل، مفهوم محدود تاب‌آوری و سازگاری که به‌شدت در حال استفاده در رسانه‌ها و کارشناسان ارگانیک حاکمیتی و جریان اصلی محیط‌زیستی است، بحث ظرفیت‌سازی و ارتقای شاخص‌های توسعه انسانی و اجتماعی و استانداردهای زیستی مطرح می‌شود.

وی تصریح کرد: خوزستان با آسیب‌های ناشی از جنگ و فرسودگی زیرساخت‌های شهری و روستایی مواجه بوده است. به‌علاوه، توسعه‌نایافتگی زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی متناسب با افزایش جمعیت باوجود برخورداری از منابع‌طبیعی فراوان، شرایط استاندارد زندگی را از زیستمندان این مناطق دریغ کرده است. فقر و محرومیت و بیکاری، فقدان امکانات اجتماعی و فرهنگی، ضعف در خدمات پزشکی و بهداشتی و آموزشی همگی از عوامل ایجاد نارضایتی عمومی از زندگی در این استان‌ها و سبب‌ساز مهاجرت بوده است. در این شرایط، میزان تاثیرات پدیده گردوغبار به‌مراتب فزونی می‌گیرد.

این پژوهشگر محیط‌زیست و توسعه گفت: پدیده گردوغبار و پیامدهای آن شناخته ‌شده و حل آن مستلزم تغییر در چشم‌انداز برنامه‌ریزی توسعه‌ای در این استان‌ها با نگاه غالب به پدیده دیرپای ریزگرد و اولویت‌گذاری سیاست‌ها برمبنای کنترل وجوه گوناگون تاثیرگذاری آن بر زندگی شهروندان است. این امر نیاز به عزم مدیریتی و نگاه حاکمیتی دارد. تحول در معماری و برنامه‌ریزی شهری، گسترش زیرساخت‌های دولت الکترونیک، بهینه‌سازی اماکن عمومی، بالابردن سطح خدمات پزشکی، آموزشی و رفاهی، کاهش ساعات کاری در فعالیت‌های بیرونی و افزایش دستمزدها، پرداخت تسهیلات بهسازی خانه‌ها و در کل، جایگزینی روزمرگی با خلاقیت مدیریتی، از جمله مواردی است که می‌تواند منجر به کاهش پیامدهای گردوغبار و سازگاری با آن شود.

 سخن پایانی

باتوجه به افزایش دوره و شدت بروز پدیده گردوغبار، مهار و مقابله با آن و همچنین تاب‌آوری در برابر این پدیده را در ضرورت قرار می‌دهد. با این وجود، به‌زعم کارشناسان در مقابل مفهوم محدود تاب‌آوری و سازگاری که به‌شدت در حال استفاده در رسانه‌ها و کارشناسان ارگانیک حاکمیتی و جریان اصلی محیط‌زیستی است، بحث ظرفیت‌سازی و ارتقای شاخص‌های توسعه انسانی و اجتماعی و استانداردهای زیستی مطرح می‌شود.