فارغ از اینکه از طرفداران این نوع طالع‌بینی‌ها باشید یا خیر، به‌احتمال زیاد درباره خواص سنگ‌ها بر سرنوشت، خلق‌وخو، سلامت بدن و رفع چشم زخم شنیده یا خوانده‌اید.

از آنجا که این شاهکارهای چشم‌نواز طبیعت همیشه موردتوجه و همراه نوع بشر بوده‌اند، به‌تدریج با انواع و اقسام باورها و عقاید عجین شدند و نقشی پررنگ و مهم در زندگی بشر یافتند تا جایی که در بسیاری از فرهنگ‌ها نه‌تنها همدم و همراه بشر از تولد تا مرگ و پس از آن که طبیب دردها و آلام جسم و جان‌شان هم بودند و برای شفابخشی، گرد یا خرده‌های آنها را با مایعات می‌نوشیدند.

هرچند دیگر دوره و زمانه بسیاری از این باورها سپری شده یا شاید طرحی گنگ و محو از آنها به‌جا مانده باشد، اما زیورآلات مزین به سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی همچنان همدم و همراه نوع بشر مانده‌اند.

روز جهانی صنایع‌دستی فرصت مغتنمی برای صفحه معدن شد تا نگاهی به اتحاد مبارک گوهرسنگ‌ها و زیورآلات دست‌ساز بیندازیم و درباره این صنعت پر رونق، فرصت‌ها و چالش‌ها پیش‌روی آن گپ و گفتی داشته باشیم.

همنشینی دست و سنگ

عبدالنبی مکابر ـ عضو هیات‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان سنگ‌های قیمتی:

صنایع‌دستی در بخش زیورآلات سنتی به‌طورعمده از سنگ‌های نیمه‌قیمتی مانند انواع عقیق، کوارتز، یاسپر و امثال آن استفاده می‌کنند. البته سنگ‌های قیمتی هم در کار هنرمندان صنایع‌دستی استفاده می‌شود که بیشتر زمرد، یاقوت، اپال و امثال آن است، اما عمده مصرف بازار صنایع‌دستی داخل کشور مربوط به سنگ‌های نیمه‌قیمتی است که بخشی از آنها در داخل تولید می‌شود و بخش عمده آن هم از کشورهای منطقه تامین می‌شود که یا به‌صورت فرآوری و کات شده است یا به‌شکل خام و در داخل کشور به‌دست سنگ‌تراشان داخلی ـ و در کارگاه‌هایی که بیشتر در شهرهای مشهد، همدان، قم، شیراز، تهران و یزد واقع شده‌اند ـ تراش داده می‌شود و مورداستفاده قرار می‌گیرد.

پیوند باستانی

بازار تغییرات زیادی داشته، اما در مجموع در سال‌های اخیر اقبال خوبی نسبت به سنگ‌های نیمه‌قیمتی و قیمتی در کشور ایجاد شده است و به‌تبع آن آموزشگاه‌های متعددی برای متقاضیان یادگیری این حرفه راه‌اندازی شده، رشد کرده و تجارت این کار رونق گرفته است. علاوه بر این، تعداد تراشکاران و فعالان این حوزه هم افزایش پیدا کرده تا جایی که حضور آنها  به‌ویژه در کسب‌وکارهای فضای مجازی به‌طورکامل مشهود است.

پس این تقاضا باتوجه به علاقه دیرینه ایرانیان به انواع سنگ‌ها قیمتی و نیمه‌قیمتی افزایشی بوده است. در حال‌ حاضر هم که دوباره امکان سیر و سفر فراهم شده است، گردشگران و جهانگردانی که به شهرهای سیاحتی یا زیارتی می‌روند، مشتریان پر و پا قرص این محصولات هستند و به این بازار رونق می‌دهند.

جسته گریخته

باوجود اینکه در 31 استان کشور ما گزارش‌هایی مبنی بر وجود ذخایر سنگ‌های نیمه‌قیمتی و قیمتی ارائه شده است، اما کار اکتشاف، فقط در حدود 12 استان انجام شده و وضعیت ذخایر دیگر استان‌ها همچنان مبهم است و اطلاعاتی که در دست داریم، حاصل مطالعات و پی‌جویی‌های پژوهشگران کشور است. پس ما در بخش استخراج خیلی فعال نبوده‌ایم و به‌استثنای عقیق، یاسپر و کوارتزها، در بقیه زمینه‌ها کار استخراجی صنعتی و مستمر انجام نداده‌ایم و فعالیت‌های انجام‌شده تنها به‌صورت جسته و گریخته و براساس علاقه شخصی بوده است. البته در بعضی از استان‌ها هم برای اکتشاف گارنت ـ چه صنعتی و چه گوهری ـ تلاش‌های زیادی انجام گرفته است و بنابراین در حال حاضر بازار داخلی برای تامین نیاز خود بیشتر متکی به واردات سنگ‌های نیمه‌قیمتی و قیمتی از کشورهای همسایه است.

صبح نیشابور

امروزه مرز بین سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی مثل قبل روشن و مشخص نیست و این مرز کمابیش از میان برداشته شده است. در ترمینولوژی امروزی بیشتر کلمه گوهرسنگ مورداستفاده قرار می‌گیرد، زیرا برای مثال سنگی که درگذشته زیرمجموعه سنگ‌های نیمه‌قیمتی قرار داشته است، امروزه به‌طورمستقیم یا از طریق استفاده در کار هنری، می‌تواند ارزش‌افزوده بالایی ایجاد کند و بهایی بسیار بالاتر از قبل داشته باشد، بنابراین بهتر است از عبارت گوهرسنگ‌ها استفاده کنیم. حال درباره اینکه ما در حوزه گوهرسنگ‌ها چه جایگاهی در جهان داریم، باید گفت ذخایر ما از نظر آماری خیلی قوی نیست، اما سنگ‌هایی در کشور شناسایی شده‌اند که دارای اعتبار خاصی هستند مثل فیروزه نیشابور ـ که البته این گوهرسنگ در 12 نقطه دیگر ایران مثل ساوه، دامغان، شهر بابک و امثال آن هم وجود دارد ـ و توانسته است ارزش خود را تا حدی نشان دهد. هرچند صادرات این سنگ به‌صورت چمدانی و مسافری انجام می‌گیرد و ما نتوانسته‌ایم این دارایی باارزش خود را مطابق با شأن آن معرفی و صادر کنیم. در حال‌ حاضر کشورهای همسایه این سنگ را از ما دریافت و با نام و نشان خود روانه بازار می‌کنند و به‌طبع فوایدش بیشتر نصیب آنها می‌شود. یکی دیگر از مشکلات این حوزه قرار گرفتن آن در گروه ۴ کالایی - یعنی کالاهای لوکس - است و چون از این منظر به آن نگاه می‌شود، مسئله تامین ارز و تعریف منشأ آن برای واردات پیچ‌وخم‌های زیادی دارد و این قانون صدمه زیادی به امر صادرات سنگ‌های باارزش ما زده و خواهد زد.

بنابراین در این حوزه با مشکلات متعددی دست به گریبان هستیم و امیدواریم با تلاش مسئولان ذی‌ربط و همکاران بتوانیم این ممنوعیت را برداریم و سنگ‌های قیمتی را از گروه ۴ کالایی خارج کنیم.

اندوهی بزرگ

یکی از مشکلات ما تا چندی پیش خام‌فروشی بود که به‌تازگی برای حمایت از تولید داخلی ممنوعیت‌هایی در این زمینه ایجاد شده است و جای بسی خوشحالی است که به‌منظور حمایت از تولیدکنندگان کشور، این دستاورد حاصل شده است.

انواع سنگ‌هایی که ما داریم به‌ویژه انواع فیروزه مرغوب متاسفانه به‌صورت قاچاق یا همراه با مسافر از کشور خارج می‌شود و ما نتوانسته‌ایم که جلوی این روند را بگیریم. البته تلاش سازمان‌ها و ارگان‌های ذی‌ربط کماکان ادامه دارد تا این پدیده شوم و نامبارک را ریشه‌کن کنند.

مصرف الماس طبیعی و مصنوعی و همین‌طور سنگ‌های قیمتی و مرغوب موردنیاز تولیدکنندگان جواهر، زیاد است اما موانع قانونی، ضعف کار اکتشاف و استخراج در کشور و نیاز روزافزون مصرف‌کنندگان ـ به‌ویژه به سنگ‌های قیمتی و الماس که برای مراسم ازدواج موردنیاز است ـ بستر قاچاق آنها را فراهم کرده است و باید برای حل این معضل راهکار مناسبی اتخاذ شود.

در شهر انگشتر

حسب آخرین گزارش سازمان صنایع‌دستی بیش از ۱۰۰۰ واحد تولیدی داریم که از گوهرسنگ‌هایی مانند خانواده عقیق، یاسپر، فیروزه و مانند آن استفاده می‌کنند و امروزه تعداد آنها افزایش قابل‌توجهی پیدا کرده است. به‌عنوان‌مثال فقط ۱۴۰۰ واحد انگشترسازی در استان قم داریم و به‌همین‌دلیل آن را به‌عنوان شهر انگشتر می‌شناسند. این نشان می‌دهد که مصرف این سنگ‌ها تا چه اندازه بالا است. تولیدکنندگان صنایع‌دستی ـ به‌ویژه در شاخه ساخت زیورآلات نقره ـ و تولیدکنندگان سنگ‌های تزئینی از دیرباز با هم ارتباط تنگاتنگی داشتند و به‌همین‌دلیل صنایع‌دستی توانسته با تکیه بر توان تولید و فرآوری سنگ‌های قیمتی یا نیمه قیمتی یا به‌عبارت بهتر گوهرسنگ‌ها، توسعه بیشتری پیدا کند.

هرچند در حال‌ حاضر بخش چشمگیری از این گوهرسنگ‌ها بیشتر از خارج ایران تامین می‌شود ـ برای مثال سنگ یشم از چین می‌آید، عقیق مرغوب از یمن، اپال از استرالیا و سایر سنگ‌ها از پاکستان، افغانستان، تاجیکستان، ارمنستان و کشورهای مشترک‌المنافع  ـ که آنها هم روی خط آلپ قرار گرفته‌اند و از ذخایر متنوعی برخوردارند ـ و مورداستفاده صنایع‌دستی قرار می‌گیرند.

قدرگوهر...

طبق آمار سازمان صنایع‌دستی بیش از ۲۰۰ هزار نفر در این حوزه مشغول فعالیت هستند که بیشتر در شهرهای مشهد، قم، شیراز، اصفهان، یزد و همدان فعالیت دارند. این تعداد باتوجه به میزان گردشگران زیارتی یا سیاحتی این شهرها ـ به‌ویژه توریست‌های خارجی ـ توسعه چشمگیری داشته است و اگر ما بتوانیم برنامه‌های مدون خود را درباره گوهرسنگ‌ها به‌ویژه الماس تعقیب و اجرایی کنیم، به‌طورقطع فرصت اشتغال بیشتری فراهم خواهد شد.

لازم به یادآوری است که سال گذشته سند ملی استراتژی گوهرسنگ‌ها از سوی سازمان ایمیدرو با همکاری پیشکسوتان، فعالان، محققان، اساتید دانشگاهی و صاحب‌نظران برای 2 دوره ۵ ساله  ـ تا ۱۴۰۵ و ۱۴۱۰ ـ تدوین شده و قرار بر این است که در این حوزه‌ها هم سقف اشتغال، تولید و ارزش تجارت جهانی افزایش پیدا کند و هم برای آن اهداف ویژه در نظر گرفته شود. در حال‌ حاضر این برنامه کماکان از سوی ایمیدرو تعقیب می‌شود. قرار است در این راستا بازارچه‌های مرزی ـ به‌عنوان‌مثال در مرز دوقارون ـ راه‌اندازی شود. به‌علاوه شهرک‌های تخصصی افتتاح شود تا بتواند کیفیت بالای کالا را تضمین

کند. تولید الماس مصنوعی و امکان‌سنجی تولید و فرآوری سایر سنگ‌ها یکی دیگر از مفاد این برنامه است. به‌علاوه پرورش نیروی کار ماهر و فنی و بحث تاسیس آزمایشگاه مرجع و سایر مراکز آموزشی در این برنامه لحاظ شده که اگر پیگیری و اجرایی شود، به‌طورقطع تا سال ۱۴۱۰ تحول عظیمی را در حوزه اشتغال و تولید صادرات‌محور شاهد خواهیم بود.

تراش، نه خراش

خاطره استاد رضا، مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های صنایع‌دستی تهران: ظرفیت سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی داخلی ـ از نظر تامین مواد خام‌ـ بسیارخوب است، اما سنگ‌های تراش‌خورده یا ابزارخورده‌ای که قابل بهره‌برداری و استفاده در زیورآلات و تسبیح باشد، نداریم. اگر سرمایه‌گذاری هدفمندی روی تولید و فرآوری مستقیم آنها انجام شود، بازدهی اقتصادی بسیارخوبی خواهد داشت، زیرا بازار سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی به‌ویژه در شهرهای زیارتی بسیار پررونق است و گردش مالی چند ده میلیاردی دارد، اما به‌دلیل نقص ابزار و امکانات پرداخت نهایی محصول، از این مزیت چندان بهره‌مند نمی‌شویم.

نخ، مهره، شیخک و آویز

تقاضا جز 2سال رکود کرونا روند رو به رشدی را داشته است، به‌ویژه بازار تسبیح در کلانشهرهای زیارتی ما بسیار پررونق است، اما برای صنعت ساخت تسبیح هیچ قالب نظارتی و تخصصی صنفی برای آن ایجاد نشده است و ما در حال حاضر تلاش می‌کنیم از حوزه تعاونی به موضوع وارد شویم و تعاونی «تامین، تولید و توزیع» گوهرسنگ‌ها را درباره تسبیح داشته باشیم. این اتفاق جزو برنامه‌هایی بود که در سال ۱۴۰۰ مذاکراتش انجام شد و زمینه‌ای برای آن فراهم شد و تلاش می‌کنیم امسال اتفاق ساختاری منظمی برای آن رقم بزنیم و واردات مواد اولیه ـ دانه‌های تسبیح تراشیده‌شده، نخ تسبیح و طراحی شیخک و آویز تسبیح‌ـ‌جزو زیرمجموعه‌های صنعت ساخت زیورآلات و سنگ‌های قیمتی است که متاسفانه ما تیم اجرایی و ابزار تخصصی لازم برای آن نداریم و به‌تازگی بحث تراش بدون خطا در کشور آغاز شده است. از طرف دیگر جز مشهد ـ که از چین و ترکیه نخ وارد می‌کنند ـ تیم‌هایی در کردستان در زمینه طراحی شیخک و تولید نخ تسبیح فعال شده‌اند، پس همان‌طور که گفته شد، تغییرات روند افزایشی داشته، اما تیم‌های اجرایی و ابزارهای تخصصی مرتبط بسیارکم است.

تولید بی‌خطا

اگر با تعاونی‌ها بتوانیم کار تامین مواد اولیه موردنیاز و رساندن آن به‌دست تولیدکنندگان را پیش ببریم، کمک بیشتری به فعالیت‌های تولیدی خواهیم داشت و در ادامه مسیر طراحی و تولید هدفمند بازارهای شناسایی‌شده و توزیع مناسب در سطح بازارها اجرایی‌تر خواهد شد.

یکی از گرایش‌هایی که ظرفیت اشتغالزایی بالایی دارد، همین شاخه است که اگر بهای بیشتری به آن داده شود، چه در حوزه تزریق دانش و مهارت‌های علمی برای طراحی، تولید، سبک تولید بدون خطا، کیفیت تراش و سوارکردن قطعات، به‌طورحتم اشتغال‌آفرینی در این حوزه افزایش بیشتری پیدا می‌کند و هم نیاز بازار و متقاضی تامین خواهد شد.

در نهایت حوزه سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی، زیورآلات سنتی و گوهرسنگ‌ها جزو گرایش‌هایی است که در جهان به‌شدت درآمدزا است و ارزآوری دارد و کشور ما هم می‌تواند به این جایگاه دست پیدا کند، اما ما هنوز تا رسیدن به ظرفیت نهایی بهره‌برداری از این رشته فاصله زیادی داریم. اوج و فرودهایی در چند سال گذشته داشتیم که امروزه در حال احیای آن هستیم و امیدواریم باتوجه ویژه مدیران‌ارشد در سطح سیاست‌گذاری، شاهد رشد این فعالیت در 2 زمینه اشتغالزایی و افزایش رغبت و گرایش به گذراندن دوره‌های تخصصی این رشته و دیگر تامین نیاز بازار براساس سلیقه روز باشیم.

سخن پایانی

موضوع گزارش ما «گوهرسنگ‌ها و صنایع‌دستی» است، اما - با کمال تعجب مشکلات و راه‌حل‌های پیشنهادی آنها - شباهت زیادی با دیگر موضوعات این صفحه دارد. باز هم صحبت اکتشافات ناقص، مشکلات در امر صادرات، کمبود امکانات داخلی و نبود حمایت است. تنها نکته‌ای که تکرار آن نه‌تنها مفید که ضروری به‌نظر می‌رسد، ابراز امیدواری برای حل سریع‌تر این مشکلات است. چنین بادا.