اما واقعیت چیز دیگری می‌گوید. یکی از حادترین مشکلات مناطق شمالی کشور به محل‌های دفن پسماند برمی‌گردد که بر اکوسیستم‌های جنگلی نیز تاثیر مخربی گذاشته است. این تخریب از اکوسیستم‌ها شروع و به سلامت انسان و دیگر جانداران می‌رسد.

در یک ماه گذشته، نارضایتی مردم سراوان نسبت به آلودگی‌های ناشی از دفن پسماند در این منطقه، توجه‌ها را به کوه زباله‌ای جلب کرده که محیط زیست و زیستمندان آن را در خطر جدی قرار داده است.صمت در گفت‌وگو با حسین نایب، عضو هیات مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران به موضوع محل دفن پسماند سراوان و معضلات شیرابه محل‌های دفن پرداخته که در ادامه می‌خوانید.

موقعیت محل دفن زباله سراوان چگونه است و به‌طور میانگین چه‌مقدار پسماند وارد آن می‌شود؟

محل دفن پسماند سراوان در ۲۵ کیلومتری جنوب شهر رشت قرار گرفته و از اوایل دهه ۶۰ به‌عنوان محل دفن پسماندهای شهری (لندفیل) برای پهنه مرکزی استان گیلان شامل شهرهای رشت، فومن، کوچصفهان، صومعه‌سرا و بسیاری از شهرها و روستاهای پهنه مرکزی استان گیلان در نظر گرفته شده است. مساحت این محل دفن، افزون بر ۱۶ هکتار بوده و تمام این مساحت از عرصه‌های جنگلی کشور است. در حال حاضر، ارتفاع پسماند در محل دفن پسماند سراوان از سطح زمین حدود ۱۱۰ متر است و بنابر آمار رسمی، حجم پسماندهای انباشته‌شده در این محل، حدود ۴ میلیون مترمکعب برآورد می‌شود. با این وجود، برخی NGOها و مراکز تحقیقاتی حجم پسماندهای دپوشده در آن محل را تا حدود ۱۰ میلیون مترمکعب تخمین زده‌اند.

میزان پسماند ورودی به محل دفن پسماند سراوان ۱۱۰۰ تا ۱۲۰۰ تن برآورد شده است. این میزان شامل پسماندهای مستقیم جمع‌آوری‌شده و نیز ریجکت یا دورریز مراکز پردازش و بازیافت و کمپوست پسماند است. با توجه به ابعاد و مقادیر پسماند ورودی به این محل دفن، سراوان را می‌توان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز دفن پسماند در کشور در نظر گرفت.

این حجم از زباله چه تاثیری بر محیط‌زیست و زیستمندان این منطقه و پیرامون آن دارد؟

از مشکلاتی که محل دفن سراوان دارد می‌توان به چندین موضوع اساسی اشاره کرد. نخستین مشکل، موقعیت قرارگیری محل دفن و مکانیابی آن است که از ابتدا به‌درستی انتخاب نشده بود. این محل دفن پسماند، عرصه قابل‌توجهی از جنگل‌های با ارزش شمال کشور را تصرف کرده و باعث تخریب این منطقه شده است. همین‌طور جاده‌های دسترسی به آن مناسب نیست و این امر باعث پخش‌شدن پسماند و شیرابه آن در مسیر دسترسی به محل دفن می‌شود. در جاده دسترسی به محل دفن سراوان پخش پسماند یا ریزش شیرابه در این محل‌ها به‌صورت مشهود قابل رویت است.

مباحث فنی احداث این لندفیل، یکی دیگر از مشکلات محل دفن سراوان است. شیب‌بندی تلنبار یا دفن پسماند، عدم‌پوشش محل دفن در بسیاری از نقاط و عدم‌هدایت آب‌های سطحی در این منطقه، از دیگر مباحث فنی است. رانش زمین در محل دفن که تا امروز چندین‌بار اتفاق افتاده، عملا پراکنش شدیدی در محدوده ایجاد کرده است. این موارد پیامدهای بسیار خطرناکی هم برای محیط‌زیست و هم برای ساکنان به‌وجود آورده و با ادامه وضعیت موجود در آینده نیز ادامه پیدا خواهد کرد.

شیرابه این پسماندها چگونه تولید و به چه صورت تخلیه می‌شود؟

یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که محل‌های دفن پسماند به‌صورت کلی و به‌ویژه محل دفن پسماند سراوان دارند، مربوط به شیرابه پسماندهاست. شیرابه به مایعی گفته می‌شود که در مراحل گوناگون از جمع‌آوری تا دفن از پسماند خارج می‌شود. به‌طور کل، شیرابه به‌صورت مایع از پسماند جدا شده و حاوی آلودگی‌های گوناگون شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی است. نوع و میزان پارامترهای آلودگی شیرابه بسیار بیشتر از فاضلاب‌های شهری و صنعتی است. شیرابه پسماند سبب می‌شود محیط‌زیست و به‌طور خاص منابع آب سطحی و زیرزمینی، منابع خاک و در بعضی از مواقع هوای منطقه دچار آسیب و مخاطرات جدی شود و در نتیجه سلامت افراد ساکن در آن منطقه هم تحت‌الشعاع قرار بگیرد. به‌دلیل نشت این شیرابه در منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی و همچنین خاک، ممکن است اثرات آلودگی شیرابه تا ده‌ها کیلومتر دورتر از محل دفن پسماند هم گسترش پیدا کند. به همین دلیل، شناخت و تصفیه این شیرابه بسیار موضوع مهم و حیاتی است.

شیرابه در محل دفن پسماند عموما از چند منشأ تولید می‌شود. یکی از دلایل تولید آن ریزش نزولات جوی روی محل دفن پسماند است. بارش نزولات باعث می‌شود آب باران یا برف از لابه‌لای پسماند عبور کرده و آلودگی‌های موجود در پسماند را به‌نوعی بشوید و به همراه خود به محل تخلیه شیرابه ببرد. علاوه بر بحث نزولات جوی، عدم‌پوشش مناسب محل دفن، عدم‌زهکشی مناسب و عدم‌هدایت مناسب به آب‌های سطحی در تولید و جریان یافتن شیرابه‌ها تاثیرگذار است.

منشأ دوم تولید شیرابه از محل دفن پسماند، همان آبی است که در پسماند وجود دارد که به‌واسطه فشار وارده ناشی از وزن پسماندهای فوقانی رهاسازی می‌شود و تولید شیرابه می‌کند. از سوی دیگر، آب میان‌بافتی و رطوبت داخل پسماند تولید شیرابه کرده، از محل دفن خارج‌شده و به محل‌های پذیرنده تخلیه می‌شود. مجموع موارد یادشده عمده دلایل جاری شدن شیرابه از محل‌های دفن پسماند هستند.

این شیرابه‌ها چه آثاری به‌جا می‌گذارند؟

شیرابه با توجه به نقاط گوناگونی که محل دفن احداث‌شده و اقلیم‌های گوناگون، شرایط خاک منطقه، پارامترهای محیطی که آنجا وجود دارد و ماهیت خود پسماند، گونه‌ها و آلودگی‌های گوناگونی دارد و میزان این آلودگی‌ها هم متفاوت است. به‌طور کل از هر تن پسماند، بسته به شرایط محیطی، ۵ تا ۱۵ درصد شیرابه تولید شود. به‌طور مثال از هر هزار تن پسماند در شبانه‌روز ۵۰ تا ۱۵۰ یا در نهایت ۲۰۰ مترمکعب شیرابه ایجاد شود که این عدد، میزان قابل‌توجهی آلودگی به همراه دارد. بحث مربوط به آلودگی‌های شیرابه را می‌توان در ۳ مقوله پارامترهای فیزیکی، شیمیای و بیولوژیکی تقسیم‌بندی کرد.

کدورت، مواد جامد معلق و رنگ و بو شیرابه، موضوعات مهمی است که به‌عنوان پارامترهای فیزیکی به منابع پذیرنده منتقل می‌شوند. پارامترهای شیمیایی نیز در دو بخش عمده پارامترهای شیمیایی آلی و معدنی قابل بررسی است. درباره پارامترهای معدنی می‌توانیم به انواع فلزات سنگینی که در شیرابه پسماند وجود دارد، بپردازیم و در همین زمینه می‌توان به شوری و هدایت الکتریکی و همچنین به سایر پارامترهای غیرآلی اشاره کرد. پارامترهای شیمیایی آلی شیرابه نیز خود به مواد آلی سنتتیک یا مصنوعی و مواد آلی طبیعی تقسیم می‌شود. از جمله مهم‌ترین مواد آلی غیرطبیعی می‌توان ترکیبات آلی حلقوی، ترکیبات ارگانوکلره و انواع و اقسام ترکیبات آلی و مشتقات نفتی برشمرد. تمام این مواد آلی در پسماندها به‌واسطه ماهیتی که پسماند شهری دارد، به‌وفور یافت می‌شوند. درباره پارامترهای بیولوژیکی نیز باید به انواع و اقسام ویروس‌ها و باکتری‌ها و به‌طور کلی، عوامل بیماری‌زایی که در پسماند وجود دارد، اشاره کرد.

همان‌طور که گفته شد یکی از مهم‌ترین آسیب‌های محیطی ناشی از شیرابه پسماند، آلوده‌سازی آب‌های سطحی و زیرزمینی است. این شیرابه مایع به‌صورت یک نهر و حتی رودخانه درمی‌آید و زمانی که به منابع آب سطحی و زیرزمینی راه پیدا می‌کند، سبب آلوده‌سازی منابع آبی می‌شود. این منابع آبی می‌تواند دریاچه، تالاب یا رودخانه باشد که درباره محل دفن پسماند سراوان شاهد آلوده‌سازی رودخانه هستیم. شیرابه در محل انتقال از محل دفن تا نقاط پذیرنده، تمام خاکی که در آن محدوده وجود دارد، آلوده می‌کند. آلوده‌شدن منابع آب به معنی آلودن شدن کل یک اکوسیستم است که در نهایت بر سلامتی انسان و دیگر زیستمندان آن ناحیه تاثیر مخرب می‌گذارد. آلودگی که به‌واسطه نشت شیرابه به منابع آب ایجاد می‌شود، ممکن است تا ده‌ها کیلومتر دورتر از محل دفن هم گسترش پیدا ‌کند. بر اثر این آلودگی ناشی از شیرابه، انواع بیماری‌های عفونی و پوستی و انواع سرطان‌ها در محیط‌ها و روستاهای پیرامون محل دفن سروان چشمگیر شده است. در محل‌های دفن یا پردازش پسماند از ایستگاه‌های ذخیره‌سازی، تجمیع و انتقال گرفته تا محل دفن پسماند، شیرابه در مراحل گوناگون تولید می‌شود و تجمیع آن در محل دفن است.

برای جلوگیری از آثار مخرب این شیرابه‌ها چه باید کرد؟

یکی از مهم‌ترین وظایف متولیان محل دفن پسماند (در سراوان شهرداری‌ها یا سازمان مدیریت پسماند شهرداری‌ها) مدیریت و تصفیه شیرابه‌هاست. هرچند در چندین شهر کشور تصفیه‌خانه شیرابه وجود دارد اما متأسفانه به‌واسطه اینکه شیرابه خود مجموعه‌ای از آلاینده‌ها بوده و تصفیه آن سخت و هزینه‌بر است و همچنین نیاز به دانش و تخصص دارد، توجه ویژه‌ای به آن نمی‌شود. در عمده محل‌های دفن پسماند کشور متأسفانه شاهد عدم‌احداث تصفیه‌خانه کارآ و مناسب شیرابه هستیم. در برخی از معدود محل‌های دفن پسماند کشور که دارای تصفیه‌خانه شیرابه هستند نیز در حال حاضر به‌دلیل عدم‌کارآیی مناسب تصفیه‌خانه، عدم‌راهبری مناسب و اصولی یا هزینه‌های بالای راهبری و نگهداری، عملا تصفیه کامل شیرابه‌ انجام‌نشده و شیرابه ناقص تصفیه‌شده به محیط‌های پذیرنده تخلیه می‌شود. به یقین لازم است توجه ویژه‌ای به موضوع تصفیه شیرابه و اختصاص هزینه و اعتبارات موردنیاز به آن شود تا در محل‌هایی که شیرابه تولید می‌شود به‌طور کامل و جامع این شیرابه تصفیه‌شده و سپس پساب تصفیه‌شده مدیریت و به محیط زیست تخلیه شود.

ملزومات تصفیه‌خانه شیرابه پسماند چیست؟

در یک تصفیه‌خانه مجهز، کامل و اصولی باید تمام پارامترهای فیزیکی، بیولوژیکی و شیمیایی شیرابه تصفیه‌شده و حدود استاندارد پساب به محیط تخلیه شود. این موضوع در مقایسه با فاضلاب‌های شهری و صنعتی بسیار موضوع دشواری است، چراکه در فاضلاب‌های شهری غلظت آلاینده‌ها بسیار کمتر از شیرابه است. در فاضلاب‌های صنعتی معمولا با چند نوع آلودگی مواجه هستیم اما در شیرابه طیف وسیعی از آلودگی‌ها وجود دارد. تصفیه هر کدام از آلایندگی‌های شیرابه نیاز به یک‌سری تکنولوژی‌ها و فرآیندها برای حذف یا کاهش آن دارد که متأسفانه در ایران به‌واسطه کمبود اعتبارات یا به‌واسطه ضعف در تکنولوژی، تصفیه‌خانه‌هایی که احداث شده‌اند یا به‌‌طور کامل حذف‌کننده تمام پارامترهای آلودگی نیستند یا اصلا تصفیه‌خانه شیرابه در محل‌های دفن وجود ندارد.

اگر به هر نحوی تمام مقوله‌های مدیریتی پسماند اعم از جمع‌آوری، تفکیک، پردازش، دفن و امحا، بی‌خطرسازی و بازیافت را انجام دهیم اما مرحله تصفیه و مدیریت شیرابه را در نظر نگیریم، یک حلقه گمشده در زنجیره مدیریت پسماند باقی می‌ماند. این موضوعی است که در حال حاضر در بسیاری از کلانشهرها گریبانگیر مدیران شهری شده است. به‌عنوان مثال، محل دفن پسماند کهریزک، محل دفن پسماند کرج، محل دفن پسماند در استان‌های شمالی و عموم کلانشهرهای کشور در زمینه تصفیه شیرابه دچار مشکل هستند. البته این ظرفیت در کشور وجود دارد که تصفیه‌خانه‌های شیرابه به‌‌طور کامل ایجاد شود فقط در این زمینه باید زیرساخت‌ها ایجاد و مطالعات جامعی انجام شود.

سخن پایانی

در مجموع یکی از مهم‌ترین حلقه‌های زنجیره مدیریت پسماند به مدیریت و تصفیه شیرابه پسماندها برمی‌گردد، چراکه عدم‌تصفیه آن منجر به انواع آلودگی‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی در منابع پذیرنده می‌شود. با توجه به گفته‌های سخنگوی ستاد مدیریت پسماند استان گیلان، محل دفن زباله سراوان تا پایان امسال تعطیل خواهد شد. حال سوال این است که برای شیرابه‌های پسماندهای به‌جا مانده و شیرابه‌های تولیدی در محل دفن جدید چه‌راه‌حلی اندیشیده شده است؟