وصله جدانشدنی این‌ روزها که بر تمامی بازارهای اقتصادی و فعالیت‌های اجتماعی تاثیر مستقیم و پررنگی دارد، سویه‌های جدید ویروس کرونا و نوسان شدت محدودیت‌هاست. بازارهای نفتی و صنایع وابسته به آن، که اقتصاد تمامی کشورهای جهان کم و بیش تحت تاثیر آن است، از این قاعده مستثنا نیست. صمت در این گزارش به بررسی چشم‌انداز بهای نفت و حلقه‌های وابسته به این بازار، پیش‌بینی‌ها و انتظارات جهان از این صنعت پرداخته است. 

تاثیرپذیری مستقیم زنجیره تامین

هرچند در روزهای پایانی سال ۲۰۲۱ پیش‌بینی‌های متعدد و گاه ضد و نقیضی از کارشناسان و تحلیلگران جهانی در زمینه چشم‌انداز بازار نفت ارائه شده اما همه خطرات مشابهی را برای صنعت نفت در سال ۲۰۲۲ پیش‌بینی کرده‌‌اند. پیش از بررسی مخاطرات اصلی پیش‌روی صنعت نفت، باید به این موضوع توجه داشت که فعالیت و روند زنجیره تامین نقش بسزایی در تعیین میزان مصرف جهانی سوخت‌های فسیلی و قیمت‌گذاری آنها دارد. این زنجیره دربرگیرنده تامین‌کنندگان، تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و عرضه‌کنندگان محصولات و تولیدات بوده و در صنعت نفت کشورهای صنعتی و تولیدکننده اصلی نفت جزو حلقه‌های اصلی زنجیره تامین به شمار می‌روند؛ بنابراین روند قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی به‌ویژه سوخت‌های فسیلی به روند تمامی حلقه‌های این زنجیره متصل و وابسته است.

از این رو، تصمیمات کشورهای اوپک و اوپک‌پلاس (به‌عنوان کشورهای مهم و بزرگ نفتی در جهان) و در ادامه نیاز سایر کشورها همواره بر بهای نفت تاثیر مستقیم داشته و در ادامه خواهد داشت. در ابتدای بحث به عبارت بحران‌های صنعت نفت اشاره شد. منظور از مخاطرات صنعت نفت، مواردی است که باعث کاهش تقاضای جهانی، افت نرخ سوخت‌های فسیلی و رکود بازارها می‌شود. عده‌ای از کارشناسان، ۳ دسته خطر را به‌عنوان بحران‌های اصلی پیش‌روی صنعت نفت در سال ۲۰۲۲ معرفی کرده‌‌اند.

مورد نخست شیوع گسترده دوباره ویروس کرونا و سویه‌های خطرناک آن است. در صورتی که جهش‌های کووید-۱۹ باعث تشدید محدودیت‌های ترددی شوند، سفرها، جابه‌جایی‌ها و به‌طور کلی فعالیت ناوگان حمل‌ونقل کاهش چشمگیری می‌یابد. خطر دوم کاهش تقاضای جهانی نفت به دلیل افزایش‌های کوتاه‌مدت نرخ آن و بحران سوم اختلال در زنجیره تامین صنعت نفت است. بخشی از کارشناسان این ۳ دسته عامل را به‌عنوان موارد مهمی که می‌تواند دچار رکود تبادلات نفتی و سردی بازار سوخت‌های فسیلی شوند، معرفی کرده‌اند.

بازگشت ایران به بازار 

به عقیده دیگر تحلیلگران بازارهای نفتی، مسائل دیگری علاوه‌بر موارد عنوان‌شده، می‌توانند تهدیدکننده صنعت نفت در سال ۲۰۲۲ باشند. بنا بر گزارش یکی از مشاوران schroders، یکی از مهم‌ترین مواردی که می‌تواند بر تجارت نفت تاثیر مستقیم داشته باشد، بازگشت ایران به بازارهای نفتی است. در صورت بهبود روابط ایران با غرب و به سرانجام رسیدن مذاکرات برجام، پیش‌بینی می‌شود تولید نفت در جهان حدود ۲ میلیون بشکه افزایش می‌یابد. هرچند به عقیده این تحلیلگر، سرعت و شدت بازگشت ایران به بازارها هنوز به‌طور دقیق و قطعی مشخص نیست اما با توجه به افزایش بالقوه و فرض بر بهبود شرایط عرضه نفت ایران به بازارهای جهانی، قیمت‌ها تحت تاثیر این تغییر می‌توانند کاهش یابند چراکه نفت ایران می‌تواند در اصطلاح توازن سال ۲۰۲۲ را به یک مازاد قابل توجه تبدیل کند. Schroders پیش‌بینی کرده ورود رسمی ایران به این بازارهای جهانی می‌تواند نرخ هر بشکه نفت را تا ۶۰ دلار کاهش دهد. هرچند درحال‌حاضر تقاضاها از میزان عرضه نفت پیشی گرفته و از این رو، شیب قیمت‌ها صعودی است اما هر تغییر کوچکی می‌تواند مبادلات بازار متزلزل نفت را برهم زند؛ بنابراین نمی‌توان به این افزایش قیمت‌های امروزی دل‌خوش کرد و باید کشورهای مهم تولید‌کننده نفت خود را برای هر تغییری در سال ۲۰۲۲ آماده کنند.

افزایش تقاضا و بهای نفت

از میان تمامی موارد عنوان‌شده، شیوع جهش‌های ویروس کرونا بیشتر و سریع‌تر از سایر مخاطرات می‌تواند بر بازارهای جهانی نفت تاثیرگذار باشد در حالی که افزایش تعداد موارد و محدودیت‌های سفر بین‌المللی باعث شده آژانس بین‌المللی انرژی برآوردهای خود از مصرف نفت در جهان را برای ۳ ماه ابتدایی سال ۲۰۲۲ کاهش دهند، اوپک در مسیر بسیار متفاوتی قرار دارد. اوپک چشم‌اندازی خوش‌بینانه مبنی‌بر خفیف بودن تاثیر اُمیکرون بر تقاضای نفت جهانی دارد. اوپک همچنان پیش‌بینی تشدید تقاضا در ۳ ماه نخست سال ۲۰۲۲ را داشته و دلیل اصلی آن را رونق زنجیره تامین در تمامی کشورهای جهان به‌ویژه آسیا و اروپا معرفی کرده است. همچنین در بعدی دیگر اگر بازار نفت را بدون بحران‌های یادشده در نظر بگیریم، رشد بازار نفت تا خرید و فروش بشکه‌ای ۱۰۰ دلار امریکا در سال ۲۰۲۲ پیش‌بینی می‌شود. بنا بر آمارهای رسمی، ذخایر نفتی موجود در انبار کشورهای تولید‌کننده نفت، به‌طور میانگین پایین‌تر از میزان موجودی ذخایر انبارها در ۵ سال اخیر است.

درحال‌حاضر نرخ گاز طبیعی در اروپا و آسیا به‌طور قابل توجهی بالاتر از استانداردهای بلندمدت است. تا زمانی که موضوعی میزان تقاضای جهانی را کاهش نداده یا عرضه نفت افزایش نیابد، روند صعودی نرخ نفت ادامه‌دار خواهد بود. به‌طور کلی افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی در جهان در سال ۲۰۲۲ پیش‌بینی اصلی کارشناسان جهانی است. schroders اعلام کرده تقاضا نفت در سال ۲۰۲۲ به بالای ۱۰۰ میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت و این رقم براساس چشم‌انداز رشد تولید ناخالص داخلی کشورهای جهان پیش‌بینی شده است. 

از سو‌ی دیگر، افزایش خیره‌کننده نرخ گاز در اروپا، کشورهای این منطقه را به سمت استفاده و تمایل به جایگزینی نفت سوق داده است. افزایش بهای گاز در امریکا نیز رخ داده اما قیمت‌های فعلی در این کشور باید دو برابر شوند تا امریکا نفت را جایگزین گاز کند.

عرضه محدود و تغییر مسیر سرمایه‌گذاری 

محدود ماندن عرضه یکی از مهم‌ترین چشم‌اندازهای بازار نفت در سال ۲۰۲۲ است. اگر فرضیات مبنی‌بر افزایش تقاضای نفت درست باشد، در سال پیش‌رو حدود ۳.۵ میلیون بشکه در روز کسری نفت در جهان داریم. احتمال دارد فقط بخشی از این کسری را کشورهای عضو اوپک، روسیه و امریکا تامین کنند. اگر میزان تولید نفت اوپک تنها به سطح قبل از همه‌گیری ویروس کووید-۱۹ بازگردد، تنها میزان تولید ۱.۲ میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت. از سوی، دیگر امریکا گزینه‌های محدودی برای عرضه نفت خود به آنها دارد. تغییر سیاست‌های انرژی در این کشور و در ادامه تشویق برای تولید بیشتر و استفاده گسترده‌تر نفت، موثرترین کاری است که امریکا می‌تواند در راستای جلب سرمایه‌ برای توسعه صنعت نفت خود انجام دهد. هرچند این اتفاق پس از برگزاری نشست کاپ-۲۶ و تعهدات کشورها در زمینه کاهش کربن‌زایی خود، بعید به نظر می‌رسد.

سرمایه‌گذاری‌ها

یکی از مسائلی که در بررسی صنعت نفت جهان باید توجه کرد، میزان رغبت فعالان اقتصاد و توانایی جذب سرمایه این صنعت است. در وهله نخست باید به این نکته توجه کرد افزایش عرضه نفت به حدی که بتواند پاسخگوی نیازهای فعلی کشورها و صنایع باشد، حدود یک دهه طول می‌کشد. صنعت نفت مانند هر حوزه تولیدی دیگری نیازمند سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساخت‌هاست. اکتشاف چاه‌های نفت جدید، افزایش ظرفیت‌های پالایشی و رفع مسائل زیربنایی همه فرآیندهای زمان‌بر و بلندمدت است.

امروزه شاهد گلایه کشورهای بزرگ مصرف‌کننده نفت از کمبود عرضه این سوخت در جهان هستیم. به گزارش deloitte، در پی افزایش چشمگیر نرخ نفت پس از دوران رکود، شرکت‌های نفت و گاز نظم و تمایل کمتری در سرمایه‌گذاری بر زیرساخت‌های نفتی از خود نشان داده‌اند. این شرکت‌ها بیشتر بر تجارت اصلی و کسب سود از نوسانات بازار تمرکز داشتند و به ایجاد فرصت‌های پایدار برای آینده تولید نفت بی‌اعتنا بودند.

این بی‌توجهی تا جایی بود که در سال ۲۰۲۰، شرکت‌های بزرگ نفتی امریکایی در پی شیوع ویروس کرونا و کاهش تقاضای جهانی نفت، با سرعت میزان زیادی از کارگران نفتی خود را اخراج کردند اما با بهبود شرایط، فقط نیمی از افراد اخراج شده با قراردادهایی موقت بر سرکار خود 

بازگشتند. انتظار می‌رود در سال ۲۰۲۲ نیز این روند تمرکز بر تجارت ادامه‌دار باشد اما نباید فراموش کرد بهای سنگین نفت سرمایه‌ها را به سمت صنایع پاک سوق می‌دهد. آمارها نشان می‌دهد برخی از شرکت‌های بزرگ صنایع نفت و گاز بر فعالیت‌های پرریسک و گران‌قیمت انرژی‌ سبز مانند سیستم‌های جذب، استفاده و ذخیره‌سازی کربن (CCUS) سرمایه‌گذاری کرده و براساس پیش‌بینی‌ها این روند ادامه‌دار خواهد بود. درحال‌حاضر شرکت‌های نفتی و گازی در بیش از نیمی از پروژه‌های برنامه‌ریزی شده CCUS سرمایه‌گذاری

 کرده‌اند. تمامی این اتفاقات حاکی از آن است که شرکت‌های بزرگ نفتی ضمن آگاه بودن از توجه آتی جهان به سوخت پاک، سعی بر بهره‌بردن از قیمت‌های بالای فعلی نفت هستند.

تهدید تعهدات نشست گلاسکو

مهم‌ترین چالش آینده بازار نفت، حرکت جهان به سمت کاهش تولید کربن است. معاهده اقلیمی پاریس، نشست کاپ-۲۶، رقابت صنایع بر سر تولید ماشین‌های برقی و هیدروژنی همه نشانی از احتمال کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی در جهان دارند. مشاور وودمکنزی نیز سال ۲۰۲۲ را برای بازار نفت روشن ندانست. به عقیده او، با وجود جریان‌های مالی گسترده صنعت نفت و گاز در سال ۲۰۲۱، نمی‌توان سال پیش‌رو را ادامه گذشته توصیف 

کرد. فشار جهانی برای کربن‌زایی باعث عدم اطمینان درباره آینده شده و صنایع بالادستی باید تصمیمی سریع و قاطعانه برای مقابله با تعهدات کاپ-۲۶ اتخاذ کنند. به عبارتی کشورهایی که اقتصاد نفتی اولویت درآمدزایی آنهاست، باید رویکرد زیست‌محیطی جهان را در نظر بگیرند و برای آینده صنعت نفت و گاز خود مسیر مطمئن‌تری را انتخاب کنند. از بین تمام بحران‌های صنعت نفت، برنامه کشورها برای کاهش تولید نفت را می‌توان تهدید بزرگ‌تری برای درآمدهای نفتی و گازی دانست چراکه تعهدات معاهده اقلیمی پاریس و نشست گلاسکو، کشورها را ملزم به کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی کرده و با ثمربخش بودن تلاش صنایع برای استفاده از سوخت پاک، اقتصاد کل زنجیره صنایع نفتی و گازی را به خطر می‌اندازد.

شاید همین موضوع دلیل مخالفت کشورهای تولیدکننده نفت مانند عربستان یا چین به عنوان بزرگترین مصرف‌کننده سوخت فسیلی در جهان با سیاست‌های کاهش کربن‌زایی باشد. ارزان‌قیمت بودن زغال‌سنگ نسبت به سوخت‌های پاک و وابستگی شدید برخی کشورهای اوپک به درآمدهای نفتی سبب شده تعهدهای زیست‌محیطی یک زنگ خطر برای آنها باشد.

سخن پایانی

نوسانات بازار پرمناقشه نفت ثابت کرده نمی‌توان چشم‌انداز بلندمدتی برای این صنعت پیش‌بینی کرد. هر نوع اتفاق سیاسی، اقتصادی و حتی زیست‌محیطی می‌تواند در کسری از ثانیه تمامی معاملات این بازار را بر هم زند و ورق را برگرداند. اما چیزی که برای شروع سال ۲۰۲۲ می‌توان به‌عنوان یک اصل درنظر گرفت، تصمیم کشورهای تولید‌کننده نفت برای محدود بودن عرضه این سوخت در جهان، تعیین‌کننده بودن مراودات سیاسی بر بهای جهانی سوخت‌های فسیلی و تنظیم بازار عرضه و تقاضا و در نهایت ضربه‌های احتمالی ویروس کرونا بر تجارت‌های اقتصادی است.