محمدرضا محبوب‌فر، عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران در گفت‌وگو باصمت می‌گوید: حمل‌ونقل عمومی باید تضمین‌کننده دسترسی همگان به آن باشد. در واقع ناوگان شهری باید نرخ مناسبی داشته تا برای همه اقشار مردم قابل استفاده باشد. در حال‌حاضر حمل‌ونقل عمومی هم از نظر کیفیت و ایمنی و هم از نظر میزان دسترسی اقشار گوناگون به آن باید موردتوجه قرار بگیرد. از سوی دیگر، حمل‌ونقل عمومی و اجزای آن از جمله مترو، اتوبوس و تاکسی باید کیفیت و ایمنی و به‌ویژه در حفظ کیفیت هوا استانداردهای لازم را داشته باشند تا بتوان از آنها در محیط‌های شهری به نحو مطلوب استفاده کرد. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

براساس مصوبه شورای اسلامی شهر تهران برای تعیین نرخ بلیت و کرایه وسایل حمل‌ونقل عمومی شهر تهران در سال ۱۴۰۱ و همچنین ابلاغیه فرمانداری تهران در راستای اعمال افزایش میانگین ۲۵ درصدی نرخ کرایه حمل‌ونقل عمومی، نرخ کرایه تاکسی و بلیت ناوگان مترو و اتوبوسرانی از اول اردیبهشت امسال افزایش پیدا کرد. نرخ کرایه خطوط اتوبوسرانی شهر تهران به‌طور متوسط ۲۵ درصد در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ افزایش داشت، البته به نحوی که در هیچ خطی افزایش کرایه بیش از ۳۵ درصد اعمال نشود. نرخ کرایه خطوط مینی‌بوسرانی هم ۲.۱ برابر نرخ کرایه خطوط اتوبوسرانی (بر مبنای طول خطوط) تعیین شده است. افزایش نرخ کرایه انواع تاکسی، به‌طور متوسط ۲۵ تا ۳۵ درصد نسبت به نرخ‌های پایه مصوب سال ۱۴۰۰ افزایش یافت. همچنین براساس مصوبه شورای شهر تهران با راه‌اندازی سامانه هوشمندسازی تاکسیرانی، رانندگان مجازند تا ۳۰ درصد در زمان اوج ترافیک و بارندگی، کرایه بیشتری دریافت کنند.

نرخ بلیت مترو تهران ‌هم برای سال ۱۴۰۱ با ۲۵ درصد افزایش در شورای اسلامی شهر تهران به تصویب رسیده است. البته این مصوبه براساس توافقنامه وزارت صنعت، معدن و معدن و راه و شهرسازی درباره افزایش کرایه حمل و نقل ابلاغ شده است.

در ایران هزینه‌هایی که مردم برای حمل‌ونقل عمومی پرداخت می‌کنند تا چه حد صرف توسعه آن می‌شود؟

پیش از هر چیز باید بر این نکته تاکید کرد که حمل‌ونقل عمومی جزو حقوق شهروندی است و همه باید از دسترسی به حمل‌ونقل عمومی ارزان، مناسب و با کیفیت برخوردار باشند. در حال‌حاضر هزینه‌های حمل‌ونقل در سراسر کشور افزایش پیدا کرده و در تهران افزایش بالاتری داشته است. اما درآمد حاصل از این کرایه‌ها و افزایش نرخ صرفا صرف هزینه‌های جاری در حمل‌ونقل عمومی می‌شود. در واقع خرج هزینه‌های جاری بیش از دخل است و پولی باقی نمی‌ماند تا صرف توسعه حمل‌ونقل درون‌شهری شود. هزینه‌های جاری شامل تعمیر و نگهداری و از سویی مزد و حقوق کارکنان از رانندگان گرفته تا کارکنانی که در بخش‌های حمل‌ونقل عمومی کار می‌کنند، است. در حال‌حاضر این افزایش هزینه‌ای که پرداخت آن باری بر دوش شهروندان شده، کفاف هزینه‌های جاری خطوط حمل‌ونقل درون‌شهری نمی‌دهد و فقط بخشی از آن را تامین می‌کند و این عدم‌توازن، حمل‌ونقل عمومی را بیش‌ازپیش با مشکل روبه‌رو می‌کند، چراکه مثلا هر قدر از هزینه‌های تعمیر و نگهداری زده شود، ایمنی و کیفیت ناوگان شهری هم افت می‌کند و مردم نسبت به آن رویگردان می‌شوند.

افزایش نرخ کرایه‌ها چه تاثیری بر استفاده مردم از حمل‌ونقل عمومی می‌گذارد؟

حمل‌ونقل عمومی از تاکسی‌های درون‌شهری تا اتوبوس و مترو را شامل می‌شود که افزایش نرخ کرایه آنها تغییراتی در شکل و میزان جابه‌جایی‌های شهری ایجاد می‌کند. در حال‌حاضر در تهران هرینه یک مسیر با تاکسی ۸ هزار تومان است یا مثلا کرایه تاکسی اینترنتی که برای مسیرهای کوتاه‌مدت حدود ۱۲ تا ۱۵ هزار تومان بود، تقریبا دو برابر شده است. به همین دلیل بیشتر شهروندان به سمت استفاده از اتوبوس‌های شهری و مترو، هجوم آورده‌اند اما اتوبوس‌ها و مترو ظرفیت کافی برای جابه‌جایی این حجم از افراد را ندارند. از سوی دیگر، افزایش هزینه کرایه‌های حمل‌ونقل عمومی، هزینه‌های جاری خانواده‌ها و به‌تبع آن، خط فقر را افزایش می‌دهد و در شرایط سخت کنونی منجر به مشکلات بیشتر معیشتی می‌شود.

ملزومات حمل‌ونقل عمومی استاندارد در شهرها چیست؟

حمل‌ونقل عمومی باید تضمین‌کننده دسترسی همگان به آن باشد. در واقع ناوگان شهری باید نرخ مناسبی داشته تا برای همه اقشار مردم قابل استفاده باشد. در حال‌حاضر حمل‌ونقل عمومی هم از نظر کیفیت و ایمنی و هم از نظر میزان دسترسی اقشار مختلف باید موردتوجه قرار بگیرد. از سوی دیگر، حمل‌ونقل عمومی و اجزای آن از جمله مترو، اتوبوس و تاکسی باید کیفیت و ایمنی و به‌ویژه در حفظ کیفیت هوا استانداردهای لازم را داشته باشند تا بتوان از آنها در محیط‌های شهری به نحو مطلوب استفاده کرد. تعداد وسایل حمل‌ونقل عمومی هم باید به حدی باشد که کمترین گرفتاری و معطلی را برای مردمی که از آن استفاده می‌کنند، به‌دنبال داشته باشد. این‌ها مجموعه مسائل و ملزوماتی است که باید مطرح شود و در بررسی حمل‌ونقل عمومی به‌صورت قابل استناد به آن رجوع کنیم.

در برخی کشورها و شهرهای جهان حمل‌ونقل عمومی در برخی روزها رایگان است که در واقع به آن حمل و‌نقل نیمه‌رایگان می‌گویند. هدف از این رویکرد چیست؟

حمل‌ونقل عمومی در کشورهای مختلف و در شهرهای متعدد در مناسبت‌ها بعضا رایگان هستند. به‌طور مثال در تعطیلات مناسبتی یا در شرایطی که آلودگی هوا یا مثلا مسائل ترافیکی وجود دارد، حمل‌ونقل عمومی را رایگان می‌کنند تا افراد به استفاده از آنها ترغیب شوند. در حال‌حاضر وضعیت حمل‌ونقل در بسیاری از کشورهای جهان به‌صورتی است که تمامی اقشار به حمل‌ونقل عمومی دسترسی دارند و پول اندکی برای آن پرداخت می‌کنند که اصلا قابل مقایسه با هزینه وسایل حمل‌ونقل شخصی یا خصوصی نیست. همین مسئله باعث رونق و توسعه ناوگان شهری می‌شود و به‌تبع کیفیت آن را هم می‌تواند افزایش دهد. یکی از مهم‌ترین دلایل کشورهای خارجی برای رایگان، نیمه‌رایگان یا کم‌هزینه کردن وسایل حمل‌ونقل عمومی در راستای حفظ کیفیت هواست، چراکه وسایل حمل‌ونقل شخصی تاثیر بسزایی در انتشار گازهای گلخانه و دیگر مواد آلاینده دارند. در چند سال گذشته با توجه بیشتر به مسئله تغییر اقلیم، شهرها به سمتی پیش رفته‌اند که هر چه بیشتر از انتشار کربن جلوگیری کنند. یکی از مشکلات شهرها به‌ویژه کلانشهرهای پرجمعیت ترافیک‌های سنگین و آلودگی صوتی است. توسعه حمل‌ونقل عمومی ارزان و باکیفیت، اصلی‌ترین راهکار این مشکل است. علاوه بر این مسائل، استفاده از حمل‌ونقل عمومی به‌دلیل اینکه از تمامی اقشار در کنار هم قرار می‌گیرند می‌تواند در تاب‌آوری اجتماعی، تلطیف روحیه اجتماعی و همبستگی و اتحاد اجتماعی بسیار موثر باشد. به همین منظور، بسیاری از کشورها برای جلوگیری از تنش‌ و بروز ناهنجاری‌های اجتماعی، تلاش می‌کنند حمل‌ونقل عمومی توسعه بیشتری پیدا کند و تعداد مناسبی داشته باشد. البته همان‌طور که ذکر شد باید از شلوغی و ازدحام پرهیز شود، مردم راحت باشند و هزینه خیلی کمتری نسبت به استفاده از وسایل حمل‌ونقل شخصی پرداخت کنند. این مسئله به حدی موردتوجه بوده که در حال‌حاضر حمل‌ونقل عمومی در بسیاری از کشورهای خاورمیانه همگانی شده که به آن حمل‌ونقل تقریبا رایگان می‌گویند. در کشورهای اروپایی نیز به خاطر مسائل محیط زیستی و توسعه پایدار توجه ویژه‌ای به حمل‌ونقل عمومی و پاک می‌شود.

عملکرد حمل‌ونقل عمومی را در ایران چطور ارزیابی می‌کنید؟

متاسفانه در ایران به‌دلیل تحریم‌ها و اینکه شهرداری‌ها و سایر مسئولان متولی به اعتبارات مالی کافی دسترسی ندارند، حمل‌ونقل عمومی با افت کیفیت و ایمنی و مستهلک شدن روبه‌رو شده و در واقع این سیستم در حال زمینگیر شدن است. از یک سو مردم در حمل‌ونقل عمومی به‌دلیل ازدحام و شلوغی، احساس راحتی نمی‌کنند، چراکه تعداد وسایل حمل‌ونقل عمومی کم است و به هیچ‌عنوان پاسخگوی جمعیت مورداستفاده نیست و از سوی دیگر، ۲۵ تا ۳۰ درصد درآمد یک فرد، صرف هزینه‌های جابه‌جایی درون‌شهری و برون‌شهری می‌شود. این هزینه، بار بسیار سنگینی به‌ویژه بر دوش دهک‌های کم‌درآمد است. مردم باید به وسایل حمل‌ونقل عمومی دسترسی کافی آن‌هم با قیمت‌ها مناسب داشته و بیشترین احساس راحتی را در ناوگان حمل‌ونقل عمومی داشته باشند.

سخن پایانی

دسترسی به حمل‌ونقل عمومی جزو حقوق شهروندی به‌شمار می‌رود و براساس آن، تمام شهروندان باید امکان دسترسی به حمل‌ونقل عمومی باکیفیت مناسب را داشته باشند. در بسیاری از کشورها اقدامات تشویقی مانند رایگان یا نیمه‌رایگان کردن وسایل حمل‌ونقل عمومی اجرایی می‌شود. همچنین سیاست‌گذاری‌های مالیاتی و یارانه‌ای به‌صورتی است که افراد بیشتر تمایل به استفاده از وسایل حمل‌ونقل همگانی دارند. طبیعی است هر تصمیمی در بستر اجتماعی و اقتصادی خود گرفته می‌شود اما در ایران عدم‌توسعه حمل‌ونقل عمومی و پاک منجر به محدودیت دسترسی همگان به جابه‌جایی شهری مناسب و باکیفیت شده است.