«اجماع» گمشده حمل‌و نقل پاک
۲۹ دی‌ماه، به‌عنوان روز هوای پاک در تقویم ملی ایران، یادآور چالش‌های جدی ناشی از آلودگی هوا و تأثیرات آن بر سلامت عمومی جامعه است. براساس گزارش‌های سازمان‌های محیط‌زیست، آلودگی هوا سالانه جان هزاران نفر را در کشور می‌گیرد و به مشکلات تنفسی، قلبی و سایر بیماری‌ها دامن می‌زند. این واقعیت تلخ نشان می‌دهد هوای پاک نه‌تنها یک حق اساسی برای شهروندان است، بلکه حفظ آن نیازمند اقدامات جدی و مؤثر از سوی دولت‌ها و نهادهای مسئول است. یکی از عوامل کلیدی در بهبود کیفیت هوا، توسعه حمل‌ونقل پاک است. وسایل نقلیه موتوری، به‌ویژه خودروهای شخصی، سهم عمده‌ای در انتشار آلاینده‌ها دارند. با توجه به رشد جمعیت و افزایش ترافیک شهری، نیاز به تغییر رویکرد در سیستم‌های حمل‌ونقل بیش‌ازپیش احساس می‌شود. در این میان اگرچه انتقال به سمت حمل‌ونقل عمومی، دوچرخه‌سواری، پیاده‌روی و استفاده از خودروهای برقی می‌تواند گام‌های مؤثری در کاهش آلودگی هوا باشد و سیاست‌هایی در این راستا تدوین و ابلاغ شده، اما در نهایت در حوزه حمل‌ونقل پاک شاهد تغییر و تحولات ملموسی نبوده‌ایم. صمت درباره دلایل عدم‌تحقق اهداف، برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های مربوط به حمل‌ونقل پاک نظرات برخی از کارشناسان حوزه حمل‌ونقل را جویا شده که در ادامه می‌خوانید.
عدم‌باور عمیق، پاشنه آشیل حمل‌ونقل پاک
مهدی حسن‌زاده، کارشناس حوزه ترافیک و حمل‌ونقل در گفت‌وگویی با صمت از دلایل به نتیجه نرسیدن برنامه‌ها و سیاست‌های کلان در راستای تحقق حمل‌ونقل پاک می‌گوید. حسن‌زاده با اشاره به اینکه در صحبت‌های مدیران و سیاست‌گذاران ما، بارها به ضرورت توسعه حمل‌ونقل عمومی و حمل‌ونقل پاک اشاره شده اما واقعیت این است که در عمل، باور عمیق و جدی به این موضوع وجود ندارد و همین عدم‌باور، به‌ویژه درباره تصمیم‌گیری‌های بین‌بخشی سبب می‌شود که بودجه‌های مربوط به بخش ترافیک عمدتا به سمت توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل شخصی هدایت شود. در نتیجه، پروژه‌هایی مانند پل‌ها، زیرگذرها و بزرگراه‌های جدید همچنان در حال ساخت هستند که خود چراغ سبزی برای افزایش استفاده از خودروهای شخصی است. علاوه بر این برنامه‌ریزی حمل‌ونقل شهری ما همچنان خودرومحور است. طبق قوانین بالادستی، سهم حمل‌ونقل عمومی باید سال‌ها پیش به ۷۰ یا ۷۵ درصد می‌رسید، اما متأسفانه مسیر عکس پیموده و سال‌به‌سال کمتر شده است. کارشناسان و متخصصان برنامه‌ریزی شهری، شبکه‌های حمل‌ونقل و ترابری شهرها را براساس سرعت خودروها طراحی کرده‌اند، که این رویکرد به مشکلات فعلی دامن زده و منجر به افزایش استفاده از خودرو در شهرها شده است.
چه باید کرد؟
کارشناس حوزه ترافیک و حمل‌ونقل به تجربه سایر کشورها در بحث حمل‌ونقل اشاره کرد و گفت: شهرهای پیشرو در دنیا که مانند ما با مشکلات ترافیک و آلودگی هوا مواجه بودند، از حدود ۳۰ تا ۴۰ سال پیش، تغییر رویکردی اساسی را آغاز کردند. آنها متوجه شدند که ایجاد خیابان‌های عریض‌تر برای جابه‌جایی بیشتر خودروها دیگر جوابگو نیست و به همین دلیل، پارادایم شیفتی در برنامه‌ریزی‌های حمل‌ونقل آنها رخ داد که به جای تمرکز بر خودروهای شخصی، بر شیوه‌های جابه‌جایی عمومی و انبوه متمرکز بود. این تغییر رویکرد که مردم به غیر از خودروهای شخصی با چه شیوه‌های دیگری می‌توانند جابه‌جا شوند نقطه عطفی برای آنها بود و در نهایت توسعه سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی با گسترش استفاده از اتوبوس، مترو، تراموا و قطارهای شهری برای جابه‌جایی‌های طولانی در دستور کار آنها قرار گرفت. بر این اساس برنامه‌ها تغییر کرد و به سمت جابه‌جایی انبوه تغییر مسیر داد. براساس این رویکرد جدید برای جابه‌جایی‌های کوتاه، زیر یک کیلومتر، پیاده‌روی به عنوان بهینه‌ترین شیوه جابه‌جایی شناخته شد؛ از این‌رو توجه به زیرساخت‌های پیاده‌روی، ایجاد پیاده‌روهای عریض و رعایت حق‌تقدم عابران پیاده از جمله اقداماتی است که باید در دستور کار قرار گیرد. در شهرهای پیشرو، سهم جابه‌جایی با پیاده‌روی به ۲۵ درصد رسیده است. برای مسافت‌های بین یک تا پنج کیلومتر نیز استفاده از وسایل نقلیه پایدارتر و پاک‌تر مانند دوچرخه و اسکوتر برقی موردتوجه قرار گرفت. این رویکرد نه‌تنها به کاهش آلودگی هوا کمک می‌کند، بلکه سلامت شهروندان را نیز ارتقا می‌بخشد. بنابراین، ضروری است که مدیران ما باور کنند که با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل پاک و عمومی، می‌توانند به تغییرات مثبتی در زندگی شهری دست یابند.
ضرورت تغییر در برنامه‌ریزی حمل‌ونقل شهری
حسن‌زاده به افزایش جمعیت و گسترش شهرها و چالش‌های حمل‌ونقل شهری به‌عنوان یکی از معضلات اصلی جوامع اشاره کرد و ادامه داد: در بسیاری از شهرهای ما، برنامه‌ریزی‌های شهری همچنان بر پایه استفاده از خودروهای شخصی استوار است. این رویکرد نه‌تنها منجر به ترافیک شدید و آلودگی هوا می‌شود، بلکه کیفیت زندگی شهروندان را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین، نیاز به تغییر این رویکرد به سمت توسعه حمل‌ونقل عمومی و شیوه‌های پایدارتر احساس می‌شود. شهرهای پیشرفته دنیا سال‌هاست به این نتیجه رسیده‌اند که تمرکز بر خودروهای شخصی نه‌تنها مشکلات ترافیکی را حل نمی‌کند، بلکه آنها را تشدید می‌کند. به همین دلیل، این شهرها به سمت طراحی شبکه‌های حمل‌ونقل عمومی کارآمد و ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری حرکت کرده‌اند.
این تغییر رویکرد به کاهش ترافیک، بهبود کیفیت هوا و افزایش سلامت عمومی منجر شده است. در ایران نیز با وجود تأکیدات مکرر بر ضرورت توسعه حمل‌ونقل عمومی، هنوز هم سرمایه‌گذاری‌ها به سمت پروژه‌های خودرومحور سوق داده می‌شود. این موضوع نشان‌دهنده عدم‌باور جدی به اهمیت حمل‌ونقل پاک و عمومی است. برای مقابله با این چالش، لازم است که سیاست‌گذاران و مدیران شهری به اهمیت ایجاد زیرساخت‌های لازم برای حمل‌ونقل عمومی و پایدار توجه بیشتری داشته باشند تا بتوانند کیفیت زندگی شهروندان را ارتقا دهند. تغییر رویکرد در برنامه‌ریزی حمل‌ونقل شهری نیازمند همکاری تمامی ذینفعان از جمله دولت، شهرداری‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی است. تنها در صورتی که همه این گروه‌ها با هم همکاری کنند و به اهمیت حمل‌ونقل پایدار پی ببرند، می‌توان به آینده‌ای بهتر امیدوار بود.
تلاش برای برقراری موازنه
حسن‌زاده در ادامه به راهکارهایی برای حرکت به سمت حمل‌ونقل پاک و کاهش آلودگی هوا اشاره کرد و گفت: باید شیوه‌های مختلف جابه‌جایی در اختیار مردم قرار گیرد و از سوی دیگر، مطلوبیت استفاده از خودروهای شخصی نیز باید کاهش یابد. اگر این موازنه برقرار نشود، وضعیت حمل‌ونقل شهری بهبود نخواهد یافت. در شهرهای پیشرو دنیا، وقتی وارد محدوده مرکزی شهر می‌شوید، مشاهده می‌کنید که خیابانی با عرض مثلا ۴۵متر، تنها یک خط به خودروهای شخصی اختصاص دارد، در حالی که خطوط ویژه‌ای برای اتوبوس‌ها و سیستم‌های ریلی وجود دارد. همچنین، پیاده‌روهای عریض و مسیرهای ویژه برای دوچرخه‌ها و اسکوترها طراحی شده است.
وضعیت مطلوب نیست
کارشناس حمل‌ونقل در پاسخ به این پرسش که به‌عنوان متخصص حمل‌ونقل، وضعیت ترافیک و آلودگی هوای تهران و سایر شهرهای کشور را چگونه می‌دانید، اظهار کرد: متأسفانه وضعیت کنونی به هیچ وجه مطلوب نیست و اگر همین روند ادامه یابد، در سال‌های آتی ترافیک و آلودگی هوا به مراتب بدتر خواهد شد. افزایش تعداد خودروهای شخصی در کنار کمبود زیرساخت‌های مناسب برای حمل‌ونقل عمومی، منجر به تشدید مشکلات ترافیکی و آلودگی هوا خواهد شد. بنابراین، نیاز مبرمی به تغییر رویکرد در برنامه‌ریزی حمل‌ونقل شهری احساس می‌شود تا بتوانیم به سمت آینده‌ای پایدارتر و با کیفیت‌تر حرکت کنیم.
نگرش منظومه‌ای: ضرورت نظم برای پیشرفت
علی میرزایی‌سیسان، پژوهشگر و متخصص حوزه برقی‌سازی نیز درباره حمل‌ونقل در شهر به صمت اظهار کرد: پایداری در صنایع، شهرها و رفاه اجتماعی مفهومی به‌هم‌پیوسته و وابسته است. شهرها همواره بازتاب‌دهنده ارزش‌ها، اولویت‌ها و نگرش‌های اجتماعی تمدن‌ها بوده‌اند. آنچه در سیمای شهرها مشاهده می‌کنیم، از خیابان‌ها و ساختمان‌ها گرفته تا خودروها و فضاهای سبز، صرفا اجزای بی‌جان نیستند؛ بلکه بخشی از یک منظومه زنده و پویا هستند که کیفیت زندگی، سلامت و روابط اجتماعی را شکل می‌دهند. اما چرا برخی از این منظومه‌ها ناکارآمد به نظر می‌رسند؟ پاسخ این پرسش را باید در رویکردها و نگرش‌های خودمان جست‌وجو کنیم. در یک سیستم منظومه‌ای، همه اجزا حول یک هدف مشخص با یکدیگر تعامل دارند. هیچ عنصری بر دیگری برتری ندارد، مگر به اندازه سهمی که در عملکرد منظم کل منظومه ایفا می‌کند. متأسفانه در صنایع ایران، اولویت‌بندی‌ها به‌گونه‌ای بوده که به جای توجه به مسائل کلان و زیربنایی، بر نمادهای پیشرفت تک‌بعدی تمرکز شده است. این رویکرد نه‌تنها هزینه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی سنگینی به همراه داشته، بلکه مانعی جدی برای دستیابی به رفاه پایدار به‌شمار می‌رود.
میرزایی‌سیسان ادامه داد: خودرو شخصی امروز در ایران دیگر کالای مصرفی نیست؛ بلکه به نمادی از موفقیت فردی یا امنیت اقتصادی تبدیل شده است. اما این انتخاب فرهنگی پیامدهای پنهانی بسیاری دارد: نوسانات اقتصادی، آلودگی هوا، ترافیک سنگین، بیماری‌های ناشی از آلودگی و مصرف بی‌رویه سوخت فسیلی تنها بخشی از این پیامدها هستند. مطالعات نشان داده‌اند که هزینه درمان بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا بسیار بیشتر از سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی یا توسعه انرژی‌های پاک است. علاوه بر این، مصرف بالای سوخت فسیلی توسط خودروها یکی از عوامل اصلی ناترازی انرژی در کشورهایی مانند ایران است؛ مسئله‌ای که نه‌تنها منابع طبیعی را هدر می‌دهد، بلکه پایداری اقتصادی کشور را نیز تهدید می‌کند.
ضعف نگرش منظومه‌ای
میرزایی‌سیسان در ادامه به نواقص عملکردی سیاست‌گذارهای کلان اشاره کرد و افزود: یکی از چالش‌های اساسی در کشور ضعف نگرش منظومه‌ای است. مسائل اغلب به صورت مجزا بررسی می‌شوند و تعامل میان اجزای مختلف یک سیستم نادیده گرفته می‌شود. برای مثال، خودرو، انرژی، ساختمان و ترافیک اجزای جداگانه‌ای نیستند؛ بلکه عناصری مرتبط‌اند که باید با یکدیگر تعامل داشته باشند تا عملکرد بهینه‌ای حاصل شود. همان‌طور که اجزای یک خودرو باید هماهنگ عمل کنند تا حرکت کند، منظومه حمل‌ونقل نیز باید با سایر بخش‌ها نظیر زیرساخت‌های شهری، سلامت عمومی و محیط‌زیست همسو باشد. شهروندان نیز باید مطالبه‌گر آگاهی باشند و خواهان نظمی بیشتر شوند نه صرفا ظاهری بهتر. نبود این هماهنگی نه‌تنها مشکلات موجود را حل نمی‌کند، بلکه بحران‌های جدیدی ایجاد خواهد کرد.
پارادوکس رفاه: از مصرف‌گرایی تا پایداری
کارشناس حوزه برقی‌سازی ادامه داد: یکی دیگر از چالش‌های اساسی ما درک‌گذار از مفهوم رفاه است. رفاهی که بر پایه واردات بی‌رویه یا مصرف‌گرایی شکل گیرد، گران‌تر و ناپایدارتر خواهد بود؛ چراکه وابسته به منابع خارجی است و کنترل چندانی بر آن نداریم. در مقابل، رفاهی که براساس تفکر نوین و دانش بومی ساخته شود، پایدارتر خواهد بود. البته هیچ کشوری از نظر فناوری استقلال کامل ندارد؛ اما بسته به نیاز خود برخی فناوری‌ها را وارد یا صادر می‌کند. امروزه قطب‌بندی فناوری در تمام حوزه‌های صنعتی از جمله خودروسازی مشهود است. وی افزود: رفاه جامعه را باید در تغییرات بلندمدت ارزیابی کرد. سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل عمومی یا توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر ممکن است در کوتاه‌مدت هزینه‌بر باشد؛ اما تأثیرات مثبت آن بر سلامت عمومی، کاهش آلودگی هوا و صرفه‌جویی در مصرف انرژی غیرقابل انکار است.
تعامل بین‌بخشی: نیاز امروز ما
میرزایی‌سیسان با اشاره به اینکه نیاز به اجماع و همکاری بین‌بخشی داریم، گفت: برای حرکت به سوی پایداری نیازمند رویکرد بین‌بخشی هستیم؛ چراکه چالش‌های امروز اغلب ماهیتی چندبخشی دارند. شهرسازی باید نیازهای انسانی را در اولویت قرار دهد و صنایع همگام با پیشرفت جهانی حرکت کنند. تغییر نگرش فرهنگی نیز ضروری است؛ برای مثال استفاده از حمل‌ونقل عمومی یا دوچرخه باید به یک ارزش اجتماعی تبدیل شود.
علاوه بر این، لازم است بهترین افراد برای مدیریت نهادهای کلیدی انتخاب شوند تا سیاست‌گذاری‌ها براساس نگرشی منظومه‌ای انجام شود. افرادی که برایشان پیشرفت دهه‌های آینده و نسل بعد برایشان بسیار مهم‌تر از شغل موقت خودشان باشد. تنها با چنین تغییراتی می‌توان هزینه‌ها و منافع را در سطح کلان سنجید و مسیر کلی جامعه را به سمت پایداری اجتماعی-اقتصادی هدایت کرد.
حرکت به سوی صنایع موفق
متخصص حوزه برقی‌سازی با بیان اینکه رویکرد منظومه‌ای نه‌تنها یک انتخاب، بلکه ضرورتی برای ساختن آینده‌ای بهتر است، افزود: آینده‌ای که در آن همه بخش‌ها هماهنگ عمل کنند تا جامعه‌ای سالم‌تر، پایدارتر و مرفه‌تر داشته باشیم. هر اقدامی ممکن است در بخشی هزینه ایجاد کند اما اگر با دید کلان سنجیده شود، سودمندی بلندمدت آن تضمین خواهد شد. به‌عنوان‌مثال، فرهنگ استفاده مردم از حمل‌ونقل عمومی و خودرو شخصی، میزان پیمایش موردنیاز شهروندان را در ساعات و فصل‌های مختلف تعیین می‌کند که این خود عاملی مهم برای مشخص کردن اندازه باتری و نرخ نهایی یک خودرو برقی است. تعداد خودروهای شخصی و عمومی نیز برای برنامه‌ریزی حمل‌ونقل و همچنین برای برنامه‌ریزی تولید یک خودروساز اهمیت دارد. هر دو این موارد در محاسبه تراز و عدم‌تراز انرژی نقش کلیدی دارند و تمامی این عوامل در ارزیابی سلامت، به‌دلیل توزیع انتشار آلاینده‌ها از منبع تا مصرف (چاه تا چرخ) در یک منطقه جغرافیایی، تأثیرگذار هستند. لاجرم تثبیت حمل‌ونقل پاک برای هر کشوری در کوتاه‌مدت بسیار هزینه‌بر است، اما در بلندمدت عدم‌نیاز به احداث بیمارستان‌های بیشتر، توجیه چنین سرمایه‌گذاری را می‌کند. سرمایه‌گذاری بر تحقیق و توسعه در صنایع در کوتاه‌مدت بازگشت سرمایه ندارد، اما افزایش دانش و فرهنگ فناوری جدید بسیار فایده‌بخش است. بی‌شک تمرکز بر نگرش‌های کوتاه‌مدت بحران‌هایی تازه ایجاد خواهد کرد که کیفیت زندگی نسل‌های آینده را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. میرزایی‌سیسان در پایان تاکید کرد: بهبود جغرافیای زندگی نیازمند همگرایی میان شهرها، صنایع و رفاه اجتماعی است؛ مسیری که بدون تغییر نگرش فرهنگی و رویکرد بین‌بخشی ممکن نخواهد بود. هماهنگی میان اجزای این منظومه نه‌تنها مانع ضدهم‌افزایی خواهد شد، بلکه زمینه‌ساز رشد و توسعه پایدار خواهد بود.
سخن پایانی
بنابر این گزارش کارشناسان حمل‌ونقل و خودرو عمده‌ترین دلیل عدم‌موفقیت برنامه‌های مربوط به حمل‌ونقل پاک را عدم‌باور به تغییر و عدم‌تعاملات بین بخشی می‌دانند. از این رو انتظار می‌رود در برنامه‌ریزی‌های کلان موضوع آلودگی هوا و در زیرمجموعه آن به عنوان یک بخش بسیار مهم و تاثیرگذار، حمل‌و نقل پاک، به صورت همه‌جانبه دیده شود و متولیان امر به این باور برسند که باتوجه به وضعیت نامناسب هوای شهرهای کشور باید هرچه‌سریع‌تر برنامه‌های خود را براساس مطالعات دقیق و با نگاهی به تجارب کشورهای موفق در این عرصه، به مرحله اجرا بگذارند. واقعیت این است که روزبه‌روز موضوع آلودگی هوا پیچیده‌تر می‌شود و در راستای رفع این معضل و کاستن از بار آن هیچ‌گونه کوتاهی پذیرفته نیست. در نهایت اینکه هوای پاک، نه‌تنها حق ماست، بلکه مسئولیت ما نیز هست. بیایید امروز را آغازگر تغییرات مثبت در سبک زندگی خود قرار دهیم و همه با هم برای حفظ این حق اساسی تلاش کنیم.
