از سوی دیگر، در سال‌های اخیر مباحث متعددی مبنی‌بر کمبود گاز در کشور به‌ویژه در فصول سرد سال مطرح بوده و در برخی از شهرها برای جبران این کمبود از سوخت مازوت برای ادامه فعالیت‌های صنعتی استفاده می‌شود. این کمبود در حالی است که همچنان نتوانسته‌ایم با سرمایه‌گذاری و بهبود زیرساخت‌های صنعت نفت و گاز، از ذخایر گازی متعدد خود استفاده کنیم. چندی پیش اخباری ضد و نقیض از سوی رسانه‌های داخلی در زمینه تصمیم دولت بر واردات گاز از ترکمنستان برای رفع نیازهای داخلی مطرح و باعث تعجب بسیاری شد.

همچنین سوءاستفاده برخی کشورهای همسایه از عدم فعالیت‌های گسترده ایران در میادین مشترک، یکی دیگر از مسائلی است که نمی‌توان به‌راحتی از کنار آن عبور کرد. از این رو، صمت با محمدعلی خطیبی، نماینده پیشین ایران در اوپک درباره موارد مطرح‌شده و راهکارهای جلوگیری از ادامه روند فعلی در صنعت نفت و گاز به گفت‌وگو پرداخته که در ادامه می‌خوانید: 

به گزارش وزارت نفت، تاکنون نزدیک به نیمی از ذخایر نفتی اثبات‌‌شده جهان شامل انواع نفت خام و میعانات برداشت شده است، اما با وجود اینکه ایران یکی از نخستین کشورها در آغاز تولید تجاری نفت بوده، کمی بیش از یک‌سوم ذخایر اثبات‌شده‌اش را برداشت کرده است. 

از سوی دیگر، مقایسه ذخایر درجای نفت و گاز ایران در سال ۱۳۹۷ با سال ۱۳۵۷ نشان می‌دهد با وجود برداشت و مصرف مستمر ذخایر، به‌واسطه اکتشاف‌ها و جایگزینی‌های انجام‌‌شده، میزان ذخایر نفت درجای کشور با میزان این ذخایر در ۴۰ سال قبل برابری می‌کند و ذخایر درجای کنونی گاز نیز با وجود گازرسانی به شهرها و روستاها و مصرف مستمر آن، ۸ برابر میزان این ذخایر در سال ۵۷ است. نتایج حاصل از اکتشافات نفت و گاز نشان می‌دهد ۲۵ درصد ذخایر نفتی در دوران پس از پیروزی انقلاب کشف شده، در حالی که در بخش گاز، عمده اکتشاف‌ها (۷۵ درصد) مربوط به دوران پس از پیروزی انقلاب بوده است. 

از مجموع ذخایر نفتی کشف‌شده، ۴۵ درصد توسعه‌نیافته است که این مقدار در بخش گاز به ۷۷ درصد می‌رسد. 

همچنین این آمار، اطمینان خاطر و حق انتخاب کافی برای صنعت نفت و کشور در زمینه توسعه میدان‌های نفتی و گازی ایجاد می‌کند. 

اما از سویی باید به این نکته توجه داشت که توسعه نیافتن بخش عظیمی از ذخایر گازی می‌تواند کشور را بیش از شرایط فعلی با دشواری مواجه کند.

ایران به دلیل دارا بودن ذخایر سوخت فسیلی، یک کشور ثروتمند در این عرصه شناخته می‌شود اما درحال‌حاضر با کمبود گاز در کشور رو‌به‌رو هستیم. دلیل این اتفاق را چه می‌دانید؟

در وهله نخست باید توجه داشت دارا بودن ذخایر نفتی و گازی بسیار ارزشمند و حائز اهمیت است اما توسعه این منابع از درجه اولویت بالاتری برخوردار است. به عبارتی، برداشت و استخراج مناسب از ذخایر نفت و گاز شرط بهره‌برداری از این منابع است و همچنین باید با سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های این بخش، منابع موجود در کشور را توسعه دهیم.

 تا امروز به میزانی محدود منابع و ذخایر نفتی و گازی ما توسعه پیدا کرده‌اند و دلیل آن وجود محدودیت‌هایی مانند جنگ ۸ ساله و تحریم‌های سیاسی و اقتصادی است چراکه بنابر دلایل یادشده، ایران نتوانست برای توسعه صنعت نفت و گاز خود سرمایه‌گذاران خارجی را به‌خوبی جذب کند و تحریم و مشکلات سیاسی مانع از ورود فعالان اقتصاد بین‌المللی در کشور شد. از این رو، ظرفیت‌های نفتی و گازی ایران توسعه نیافت و در برداشت بهینه از این ذخایر آن‌طور که باید و شاید موفق نبود. 

بنابراین می‌توان کمبودهای فعلی را مترصد از اتفاقات اینچنینی دانست. همچنین باید توجه داشت کمبود گاز اتفاقی فصلی است و در سال‌های اخیر تنها در فصل‌های سرد با آن مواجه بوده‌ایم. با مدیریت مناسب و برخی راهکارهای دیگر می‌توان این مشکل را حل کرد.

برخی گمانه‌زنی‌ها برای تامین گاز مورد نیاز کشور از طریق واردات وجود دارد. چقدر محتمل می‌دانید ایران تبدیل به یک کشور وارد‌کننده گاز شود؟

درباره واردات گاز باید تاکید کرد ایران سال‌ها است در این روند قرار گرفته و منظور از این اقدام تنها میزان ناکافی گاز و تامین نیازهای خود نبوده است. 

ما در دهه‌های اخیر گاز را از سایر کشورها با مبالغ ارزان‌تر برای مصارف خود خریداری کرده و در مقابل گاز ایران را با مبالغ بالاتری صادر کردیم؛ این نوعی تجارت است و ایرادی به این اقدام نمی‌توان گرفت. همچنین همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره شد، در فصول سرد سال با مشکل کمبود گاز مواجه می‌شویم و می‌توان گفت تا حدودی از مشکل تامین گاز خود را توانسته‌ایم با واردات رفع کنیم. به‌طور کلی و در مجموع باید گفت در ۱۵ تا ۱۶ سال اخیر سیاست کشور در زمینه تجارت گاز با ترکمنستان، واردات از این کشور بوده و در عوض، گاز را با بهای بالاتر به سایر کشورهای همسایه فروخته‌ایم.

 این نوع تجارت و استراتژی‌های اقتصادی تنها به ایران محدود نشده و تمامی کشورهای جهان این نوع سیاست‌ها را همواره در دستور کار خود دارند و از این راه کسب سود می‌کنند.

 بنابراین اشکالی ندارد ما نیز استراتژی‌های تجاری اینچنینی را انجام دهیم. از سوی دیگر، همواره باید در نظر داشت ذخایر نفتی و گازی به‌طور دائم تولیدات به همراه نداشته و طول عمر مختص به خود را دارند. پس از گذران این عمر و بهره‌برداری‌های زیاد، دوران ضعف این ذخایر آغاز شده و حالتی نزولی در بهره‌وری به خود می‌گیرند. به عبارتی، پس از برداشت‌های زیاد از ذخایر، میزان منابع موجود در آنها افت می‌کند. در این شرایط لازم است به سمت شناسایی، اکتشاف و بهره‌وری منابع جدید حرکت کنیم و فعالیت روی این منابع را گسترش دهیم.

به راهکار برون‌رفت از مشکل کمبود گاز اشاره کردید؛ در این باره توضیح دهید.

یکی از مسائل مهم مربوط به تامین گاز، بحث نحوه مصرف در کشور است. متاسفانه می‌توان گفت متناسب با جمعیت موجود مصرف نداشته و همواره بالاتر از میزانی که باید باشد، نیاز به گاز داریم. این نوع مصرف درست نبوده و باید در قدم نخست الگوهای مصرف در کشور تصحیح شوند تا در ادامه شاهد کاهش نیاز به گاز و سوخت باشیم. همچنین در تمامی فصول سال کمبود گاز نداریم و با ذخیره مازاد گاز در مواقع کم‌مصرف می‌توانیم کسری‌های گاز در فصول پرمصرف را برطرف کنیم. به‌عنوان راهکار سوم هم می‌توان به جذب سرمایه برای توسعه صنعت نفت و گاز اشاره کرد. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، افزایش بهره‌وری از ذخایر سوخت‌های فسیلی موجود در کشور منوط به توسعه‌های زیرساختی و بهره‌برداری از آنها است.

به دلیل وجود تحریم‌های گسترده، ایران نمی‌تواند از ظرفیت‌های سرمایه‌گذاران خارجی استفاده کند. باید توجه داشت اغلب سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در صنعت نفت و گاز جهان، توسط شرکت‌های خصوصی انجام می‌شود و کمتر خود دولت‌ها با منابع مالی خود وارد فرآیند سرمایه‌گذاری در این حوزه، تامین زیرساخت‌ها و انجام فعالیت‌های توسعه‌ای می‌شوند. 

اما متاسفانه بنا بر دلایل مختلف اقتصادی و سیاسی، صنعت نفت و گاز ایران از ورود سرمایه مناسب برای توسعه‌های گسترده و زیرساختی بی‌بهره مانده است. همچنین در پایان، حرکت به سمت شناسایی و بهره‌برداری از ذخایر انرژی جدید می‌تواند یکی دیگر از راهکارهای پیشنهادی باشد.

یکی از مسائل مهم، سهم ایران در بهره‌برداری از میادین مشترک نفتی و گازی است. عنوان شده ایران بهره چندانی از این ذخایر نمی‌برد و همواره از کشورهای همسایه خود عقب است. این موضوع را چطور تفسیر می‌کنید؟

ذخایر مشترک نفتی و گازی همواره مسائل و مباحث مختص به خود را دارند. ایران در سال‌های اخیر به دلیل وجود تحریم‌های اقتصادی و همچنین پشت‌سر گذاشتن ۸ سال جنگ تحمیلی نتوانست آن‌طور که باید بر زیرساخت‌های صنعت نفت و گاز سرمایه‌گذاری کند. این در حالی است که سایر کشورهای همسایه شرایط مشابهی ندارند و از فرصت‌های خود برای جذب سرمایه‌گذاران و توسعه زیرساختی خود بهره‌ بردند؛ با شرکت‌های قدرتمند بین‌المللی در این عرصه قراردادهای کلان و مطلوب امضا کردند و مانند ایران درگیر مشکلات سیاسی و تحریمی نبودند. این اقدامات باعث شد با سرعت بیشتری به استخراج از منابع فعلی بپردازند. 

همچنین باید توجه داشت در صورت برداشت‌های بی‌رویه از ذخایر نفتی و گازی، عمر این ذخایر کوتاه شود و به‌سرعت روند افت بهره‌وری را طی خواهند کرد. وجود ذخایر نفتی و گازی مشترک به این معنا نیست که هر کدام از طرفین به میزان دلخواه از این منابع برداشت کنند. سایر کشورها برای برداشت از ذخایر و میادین مشترک نفتی و گازی خود همواره اصولی را دنبال می‌کنند که این چارچوب از فرسایش و اتمام زودرس عمر ذخایر جلوگیری می‌کند. آنها همواره شرکتی مشترک را برای بهره‌برداری از میادین نفتی و گاز انتخاب می‌کنند. این شرکت به صورت تخصصی کار استخراج ذخایر را انجام داده و درآمد حاصل فروش آنها را به طور مساوی میان کشورهای مشترک‌المنافع تقسیم می‌کند. 

در این شرایط عملا یک عملیات بهره‌برداری انجام شده که بسیار به نفع طول عمر ذخایر است. اما متاسفانه چنین فرهنگی در زمینه میادین مشترک ایران با دیگر کشورهای همسایه وجود نداشته و طرفین ما تلاش بر استفاده بی‌اندازه از ذخایر نفتی و گازی مشترک دارند.

 در صورتی که مخازن و میادین مشترک نیاز به نگهداری داشته و باید همان‌طور که به ذخایر غیرمشترک رسیدگی می‌شود، به نگهداری این میادین نیز توجه شود. هیاتی متشکل از وزارت امور خارجه و وزات نفت باید به رایزنی با کشورهای همسایه در مسئله استفاده از ذخایر مشترک صورت می‌گرفت تا شاهد اقدامات اینچنینی از سوی طرف‌های شریک در منافع ذخایر نبودیم. 

همچنین چارجوب و اصولی وضع می‌شد تا براساس آن هر کشور بدون آسیب رساندن به این میادین نفتی و گازی مشترک، به برداشت و بهره‌وری از آنها می‌پرداخت.

سخن پایانی

ناتوانی ایران در استفاده مناسب از ذخایر نفت و گاز خود، بنا بر هر دلیلی، یک ضعف بزرگ به شمار می‌رود و نمی‌توان تنها به انتظار رفع مشکلات نشست. وجود رویکردهای آینده‌نگرانه و توسعه‌ای برای بهره‌وری از تمامی ثروت‌های ملی (چه نفتی و گازی و چه سایر منابع ارزشمند موجود) می‌تواند ضمن ارزش‌آفرینی، جامعه صنعتی کشور را به سمت اقتصادی مولد و پویا سوق دهد.