بحث آمایش سرزمین، بنا بر ذات و ماهیت خود به بررسی جامع و کامل آماری و اطلاعاتی هر منطقه می‌پردازد. به‌عبارتی، یک طرح آمایش سرزمین مطلوب، طرحی است که مختصات جغرافیایی و جمعیتی هر منطقه را مشخص کرده تا با توجه به آن بتوان برنامه‌ریزی‌های موثرتری در اقتصاد داشت. بخش معدن و صنایع معدنی نیز به‌عنوان عرصه مهم اقتصادی کشور نیازمند آمایش سرزمین برای رفع چالش‌ها و تحقق اهداف توسعه‌ای مختص به خود است. درباره اهمیت آمایش سرزمین در بخش معدن، صمت با کارشناسان و فعالان این حوزه به گفت‌وگو پرداخته که در ادامه می‌خوانید. با صمت همراه باشید.

نقش دولت در ثبات بخش معدن

سیدسهراب حسینی، عضو کمیته اکتشاف خانه معدن ایران در گفت‌وگو با صمت و در ابتدای صحبت‌های خود به نبود رشد مطلوب بخش معدن اشاره کرد. این فعال معدنی معتقد است معادن ایران به نسبت ظرفیت خود به بهره‌برداری و بهره‌وری دست نیافته‌اند. او در این‌باره توضیح داد: با وجود توسعه فعالیت‌های معدنی در سال‌های اخیر، بخش معدن کشور هنوز به جایگاه واقعی خود در اقتصاد نرسیده است. مهم‌ترین اقدامی که می‌تواند نقش بخش معدن را در اقتصاد پررنگ‌تر و به تبع زنجیره صنایع وابسته به آن را تکمیل کند، تعیین اولویت‌های حوزه معدن است.

به عبارتی تشخیص خلأهای بخش معدن و تبیین نیاز معدنکاران برای توسعه فعالیت‌های خود، می‌تواند سهم بخش معدن در اقتصاد را افزایش دهد. باید توجه کرد تعیین این اولویت‌ها بر عهده سازمان‌های دولتی متولی بخش معدن و به عبارتی وزارت صنعت، معدن و تجارت است.

وی افزود: یکی از مسائل مهمی که بخش معدن را از توسعه و بهره‌وری مناسب بازداشته، تدوین آیین‌نامه‌ها و ابلاغ دستورالعمل‌های خلق‌الساعه از سوی نهادهای دولتی است. در این میان، مسئولان دولتی نباید نگاهی کالبدشکافانه به بخش معدن داشته باشند، چراکه به‌دلیل وجود این نگاه، با هر تغییر دولت و وزیر صنعت، معدن و تجارت، شاهد اقدامات و تغییرات بنیادین در قوانین و رویکردهای مرتبط با بخش معدن هستیم. داشتن برنامه‌ای بلندمدت با اهداف ثابت می‌تواند بخش معدن را از سردرگمی و نوسان نجات دهد.

ضعف برنامه‌های راهبردی

این فعال معدنی در ادامه، برنامه‌های تبیین‌شده بخش معدن تا به امروز را نشانی از نبود ‌آمایش سرزمین به شکلی مناسب در این حوزه معرفی کرد. وی معتقد است ضعف‌های گوناگون طرح‌های راهبردی که تاکنون برای فعالیت‌های بخش معدن تدوین‌شده، نشانگر نبود آمایش سرزمین مناسب در این بخش است.

حسینی در این‌باره گفت: یکی از راهکارهای اصلی دستیابی به بهره‌وری مطلوب در تمامی حوزه‌های اقتصادی، توجه مناسب و تخصصی به آمایش سرزمین در هر بخش است. بخش معدن و صنایع معدنی هم از این قاعده مستثنا نبوده و متاسفانه هنوز آمایش سرزمین جامع و کاملی در این عرصه مهم اقتصادی انجام نشده است. اگر معدنکاری از اکتشاف تا تولید صنایع مادر را یک زنجیره بدانیم، باید به‌تمامی بخش‌ها توجه ویژه شده و برای تمامی حلقه‌های این زنجیره، چشم‌انداز معقول و مناسب در نظر گرفته شود.

وی افزود: با تعیین و تدوین چشم‌انداز و برنامه بلندمدت برای هر حلقه از زنجیره بخش معدن (فعالیت معادن و صنایع وابسته به آن)، افق‌های بخش مهمی از اقتصاد کشور تبیین شده که براساس این اهداف کلی می‌توان به برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت پرداخت.

تدوین این‌گونه برنامه‌ها، نیازمند توجه به مباحث مهمی از جمله آمایش سرزمین است، چراکه براساس ماهیت آمایش سرزمین، اطلاعات مهم و جامعی از ویژگی‌های جامعه انسانی مناطق و ظرفیت‌های معادن به‌دست می‌آید. تا به امروز فعالیت‌های معدنی (مانند اکتشاف و راه‌اندازی معادن)، براساس در نظر گرفتن اطلاعاتی از جمله جمعیت منطقه، ظرفیت‌های استانی و اشتغالی، ظرفیت‌های معدنی موجود و همچنین نیاز کشور نبوده و به عبارتی فعالیت‌های بخش معدن از آمایش سرزمین کم‌بهره بوده است. دلیل مهم این اتفاق هم نبود آمایش سرزمین جامع و کامل به‌ویژه در بخش معدن و صنایع معدنی است.

کم‌توجهی دولت به آمایش سرزمین

حسینی در ادامه صحبت‌های خود، نبود آمایش سرزمین در معادن را بازتاب غفلت نهادهای دولتی از بخش معدنی کشور دانست و در این‌باره گفت: مهم‌ترین دلیل تبیین نشدن آمایش سرزمین بخش معدن، کم‌توجهی نهادهای دولتی متولی این حوزه به معادن است. متاسفانه همچنان بخش معدن به‌عنوان یک تکیه‌گاه مهم اقتصادی در نظر دولتمردان نبوده و از این‌رو رویکرد مناسب و تخصصی به فعالیت معادن ندارند.

همین موضوع سبب‌شده موارد استراتژیکی و مهم فعالیت‌های بخش معدن مانند آمایش سرزمین از نگاه نهادهای دولتی دور بماند. بی‌اعتنایی به آمایش سرزمین در بخش معدن، نکات تخصصی در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی این بخش و به‌طورکلی تدوین نشدن طرح کلی آمایش معادن از سوی سازمان برنامه‌وبودجه کشور، باعث بروز مشکلات پیچیده و متعدد در بخش معدن شده است.

این فعال معدنی ادامه داد: معدنکاری نیازمند دارا بودن انسجام فعالیت و اهداف دقیق است و این ثبات در ابعاد کلی می‌تواند ضمن افزایش بهره‌وری معادن، بخش معدن را در سطوح کلان توسعه دهد؛ بنابراین تدوین برنامه‌های راهبردی، جامع و تخصصی با در نظر گرفتن مباحث مهم از جمله آمایش سرزمین می‌تواند فعالان معدنی را در راه توسعه یاری کند.

فواید آمایش سرزمین

این عضو کمیته اکتشاف خانه معدن ایران به تشریح اهمیت و جایگاه فنی آمایش سرزمین در تدوین برنامه‌های استراتژیک بخش معدن پرداخت. او همچنین نخستین و اصلی‌ترین راهکار برای تهیه طرح‌های توسعه‌ای بخش معدن و صنایع معدنی را توجه به آمایش سرزمین می‌داند. این فعال معدنی اظهارکرد: یکی از راهکارهای تدوین برنامه کلی و جامع که برای فعالیت‌های معدنی مفید و موثر باشد، طرح آمایش معادن است، چراکه در تدوین برنامه‌های استراتژیک معادن مانند نقشه راه معدن، آمایش سرزمین نقش مهمی را ایفا می‌کند. 

در نقشه راه معدن فعلی، برنامه‌های تدوین‌شده وظیفه‌ای بوده و به نظر می‌رسد میان فعالیت‌های تعدادی از سازمان‌ها و نهادهای دولتی موارد مشابه و به عبارتی موازی‌کاری وجود دارد. همچنین شرح وظایف این سازمان‌ها به صورت وظیفه‌ای تقسیم‌بندی شده، نه براساس شاخصه‌های هر منطقه مانند مختصات جغرافیایی، زیست‌محیطی و جمعیت موجود در هر ناحیه. به‌عنوان مثال در هر محدوده معدنی باید متناظر با جمعیت ساکن، ظرفیت‌های معدنی موجود و ویژگی‌های محیط‌زیستی به معدنکاری پرداخت تا ضمن کمترین آسیب به منابع طبیعی، حداکثر بهره‌وری را از معادن و دیگر منابع (بکارگیری موثر نیروی انسانی مناطق و اشتغالزایی) داشته باشیم؛ بنابراین کارشناسان و فعالان معدنی معتقدند با ایجاد طرح آمایش سرزمین ضمن رفع برخی چالش‌های معدنکاری، مشکلات و تعارضات نهادها و سازمان‌های مرتبط با بخش معدن کاهش خواهد یافت.

آسیب‌شناسی مشکلات معادن

حسین حاتمی، نماینده مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با صمت ابتدا به ظرفیت بالای بخش معدن در مباحث تجاری و تبدیل شدن آن به نقطه اتکا اقتصاد کشور اشاره کرد و گفت: بخش معدن و صنایع معدنی، توانایی تبدیل‌شدن به ظرفیتی قابل اطمینان و انحصاری برای اقتصاد کشور را دارد و توسعه ابعاد گوناگون بخش معدن می‌تواند ضمن رفع مشکلات اقتصادی ما، ایران را به‌عنوان یک کشور قدرتمند در اقتصاد معدنی به جهان معرفی کند. این موضوع نیازمند آن است که ایران ضمن بی‌نیازی از واردات در بخش معدن، به نقطه حداکثری صادرات خود برسد. اما در سال‌های اخیر بنا به‌دلایل گوناگون، برخی از بازارهای جهانی بخش معدن خود را از دست داده‌ایم و فعالان معدنی سایر کشورها نیز درصدد یافتن بازار خود در ایران هستند.

این نماینده مجلس افزود: باید توجه داشت خروج از بازارهای بین‌المللی و کوچک شدن عرصه‌های صادراتی به‌ویژه در بخش معدن به‌هیچ‌وجه به نفع اقتصاد نیست. البته از دست دادن بازارهای جهانی، تنها مشکل امروز بخش معدن نیست و مسائل دیگری همواره ثبات و رشد اقتصاد معدنی را تهدید می‌کنند؛ بنابراین به‌منظور جلوگیری از ادامه روند فعلی، بهتر است ضمن آسیب‌شناسی برای رفع دلایل بروز این‌گونه بحران‌ها در بخش معدن، تمهیدات مناسبی اتخاذ شود.

محدودیت، نتیجه نبود آمایش سرزمین

حاتمی در ادامه، توسعه بخش معدن را مستلزم توجه به برنامه‌های راهبردی بلندمدت و تخصصی دانست. او تدوین این برنامه‌ها را به مثابه مسیری معرفی کرد که می‌تواند سیاست‌گذاری‌های این بخش را اصلاح و هدفمند کند. حاتمی در این‌باره توضیح داد: یکی از موارد مهمی که باید در فعالیت‌های معدنی به آن پرداخت، بحث توانایی توسعه بخش معدن و صنایع معدنی است. کشور ما ظرفیت‌های مطلوبی در بخش معدنی دارد و باید برای بهره‌برداری از آنها و همچنین رفع مشکلات متعدد موجود در مسیر فعالیت معدنی، اقدامات گسترده‌ای انجام شود.

باید توجه داشت برخی سیاست‌گذاری‌های نامناسب کلان بخش معدن را می‌توان به‌عنوان عامل اصلی بروز بسیاری از مشکلات این عرصه معرفی کرد؛ بنابراین با اصلاح رویکردهای دولتی می‌توان به آسودگی بیشتری در بخش معدن دست یافت.

نماینده آذربایجان شرقی ادامه داد: آمایش سرزمین و برنامه‌ریزی بر پایه این اصل، نخستین مسئله‌ای است که باید نهادهای دولتی متولی بخش معدن به آن اهتمام ورزند. جای خالی آمایش سرزمین در بخش معدن کشور بسیار احساس می‌شود و به‌دلیل مزایای بی‌شمار این موضوع، نمی‌توان به‌سادگی از آن غافل شد. هنوز چشم‌انداز مناسبی برای آمایش سرزمین در بخش معدن و شناسایی ظرفیت‌های معدنی در جهت بهره‌برداری مطلوب از این ذخایر، تدوین‌نشده و به این ترتیب تا امروز نتوانسته‌ایم به‌تناسب ذخایر و منابع معدنی موجود در کشور بهره‌وری داشته باشیم.

به‌عبارتی به‌دلیل نبود آمایش سرزمین در بخش معدن و پیروی‌نکردن از اصول آن، فعالیت‌های گوناگون معدنکاری از جمله اکتشافات و استخراج‌های معدنی ما با محدودیت مواجه شده‌اند.

رابطه آمایش سرزمین و محیط‌زیست

حاتمی از دیگر مزایای تدوین طرح آمایش سرزمین را صیانت از منابع طبیعی و حفاظت از محیط‌زیست دانست و گفت: گاه سازمان حفاظت از محیط‌زیست و نهادهای زیرمجموعه و مرتبط با آن، به جهت حفاظت از محیط‌زیست، رویکرد منفی نسبت به معدنکاری داشته‌اند. باید تاکید کرد با انجام آمایش سرزمین در بخش معدن، می‌توان با کمترین آسیب به منابع طبیعی به معدنکاری متناسب با هر منطقه پرداخت.

در چنین شرایطی، معادن به‌دلیل وجود مقررات زیست‌محیطی تعطیل نشده و طبیعت نیز درگیر مشکلات جدی نخواهد شد؛ بنابراین بازبینی و اصلاح شیوه‌نامه‌های معدنی و توجه به آمایش سرزمین در بخش معدن یکی از اقدامات مهمی است که باید در دستور کار مسئولان نهادهای دولتی قرار گیرد.

سخن پایانی

به‌طورکلی، آمایش سرزمین اشاره به روش‌ها و رویکردهای استفاده‌شده از سوی بخش خصوصی و عمومی به‌منظور اثرگذاری بر توزیع جمعیت و فعالیت‌ها و بهبود بهره‌وری منابع با توجه به ظرفیت‌های موجود طبیعی و انسانی در فضاهایی با مقیاس‌های گوناگون دارد. پایدارترین آرایشی که به ۳ مولفه مهم جمعیت، سرمایه و منابع طبیعی و محیطی یک منطقه یا سرزمین ختم می‌شود، برنامه آمایش سرزمین نامیده می‌شود؛ بنابراین وجود آمایش سرزمین در بخش معدن یکی از مباحث مهمی است که با رعایت کردن آن می‌توان به بهره‌وری مناسب معادن دست یافت.