زندگی پشت دیوار فیلترینگ
دولت چهاردهم با شعار رفع محدودیت‌ها و بازگرداندن اینترنت به زندگی روزمره مردم روی کار آمد؛ شعاری که از همان روزهای نخست، امیدها و تردیدهای بسیاری را در جامعه برانگیخت. حالا چند ماه از شروع کار دولت گذشته و نخستین نشانه‌های تحقق این وعده با رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی خود را نشان داده است. اما پرسش اصلی اینجاست؛ آیا این اقدامات نقطه شروع روندی واقعی برای پایان دادن به سال‌ها فیلترینگ است یا صرفا حرکتی مقطعی برای بازگرداندن اعتماد عمومی؟ افکار عمومی، جامعه اقتصادی و حتی سیاست‌گذاران در سطوح مختلف، چشم به تصمیم‌های دولت چهاردهم دوخته‌اند تا ببینند آیا این‌بار چرخ‌های سنگین ساختار فیلترینگ به‌راستی از حرکت بازمی‌ایستد یا نه. از یک‌سو، مردم و کسب‌وکارها امیدوارند دسترسی آزاد به اینترنت و پلتفرم‌های جهانی دوباره به زندگی‌شان بازگردد و از سوی دیگر، بدبینی‌های عمیقی وجود دارد که تجربه‌های گذشته را یادآور می‌شود؛ تجربه‌هایی که همیشه با وعده شروع شده و با موانع پنهان به بن‌بست رسیده است. در این میان، بازار پررونق و چند ده هزار میلیاردی فروش فیلترشکن که سود آن به جیب گروه‌هایی خاص می‌رود، خود به مانعی جدی برای رفع فیلترینگ تبدیل شده است. این گزارش تلاشی است برای بررسی میزان جدی بودن وعده‌های دولت، تاثیرات اجتماعی و اقتصادی رفع فیلترینگ و چشم‌اندازی که می‌توان برای آینده ترسیم کرد.
وعده‌های دولت چهاردهم
دولت چهاردهم در روزهای نخست فعالیت خود، شعار رفع محدودیت‌ها را به‌عنوان یکی از محورهای اصلی سیاست‌گذاری فضای مجازی اعلام کرد. این شعار به‌سرعت بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی پیدا کرد، چراکه بخش بزرگی از جامعه طی سال‌های اخیر با مشکلات ناشی از فیلترینگ دست به گریبان بوده‌اند. نخستین اقدام عملی دولت، رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی بود؛ تصمیمی که با اجماع اعضای شورای‌عالی فضای مجازی اتخاذ شد و به‌عنوان نقطه آغازی جدی برای وعده‌های رئیس‌جمهور تلقی شد. اما باوجود این گام مثبت، بسیاری از کاربران همچنان منتظرند تا ببینند سرنوشت پلتفرم‌های پرکاربردی همچون اینستاگرام، تلگرام و یوتیوب چه خواهد شد. وزیر ارتباطات تاکید کرده است که رئیس‌جمهور جلسات منظم و فشرده‌ای برای پیگیری این موضوع برگزار می‌کند و قرار است بیشتر پلتفرم‌ها تا پایان سال ۱۴۰۴ رفع فیلتر شوند. با این حال، برخی گزارش‌های رسانه‌ای درباره دسترسی مقطعی و موقت به اینستاگرام، تردیدهایی را در میان افکار عمومی ایجاد کرده‌اند. همین تناقض‌ها باعث شده است جامعه میان امید و بدبینی در نوسان باشد؛ امید به اینکه این‌بار وعده‌ها عملی شود و بدبینی ناشی از تجربه‌های گذشته که معمولا با عقب‌نشینی و محدودیت‌های تازه به‌پایان رسیده است.
وابستگی به VPN و بازگشت آرامش
فیلترینگ در ایران سال‌هاست که به یکی از پیچیده‌ترین مسائل سیاست‌گذاری بدل شده است. از یک‌سو، مدافعان این سیاست معتقدند که محدودیت می‌تواند مانع گسترش برخی آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی شود و کاربران را به استفاده از پلتفرم‌های داخلی سوق دهد. از سوی دیگر، مخالفان بر این باورند که فیلترینگ تنها نتیجه‌ای معکوس داشته و جامعه را به‌سمت استفاده گسترده از فیلترشکن‌ها سوق داده است. در حال حاضر بیش از 70 درصد کاربران ایرانی ناچارند، برای فعالیت روزانه خود به VPN متوسل شوند و همین موضوع به‌طورمستقیم امنیت آنها را تهدید می‌کند. علاوه بر این، هزینه‌های پنهانی بر دوش مردم گذاشته شده است؛ از مصرف مضاعف اینترنت گرفته تا از دست رفتن امکان استفاده از تعرفه‌های نیم‌بها. تجربه کاربری نیز به‌شدت مختل شده، چراکه کاربران مدام باید برای استفاده از خدمات بانکی یا اپلیکیشن‌های داخلی فیلترشکن خود را قطع و وصل کنند. فیلترینگ نه‌تنها کیفیت اینترنت را کاهش داده، بلکه به مانعی بزرگ برای توسعه اقتصادی و جذب سرمایه خارجی در حوزه دیجیتال تبدیل شده است. در مقابل، رفع فیلتر می‌تواند دسترسی آزاد، کاهش وابستگی به VPN و بازگشت آرامش به شبکه را به‌همراه داشته باشد. اما نگرانی‌های امنیتی و مقاومت‌های نهادی همچنان به‌عنوان سد راه در برابر تصمیم‌های دولت باقی مانده است.
سود پنهان در دل محدودیت‌ها
یکی از مهم‌ترین پیامدهای اقتصادی فیلترینگ، شکل‌گیری بازاری پررونق برای فروش فیلترشکن است؛ بازاری که گردش مالی آن بنا بر برخی برآوردها سالانه به بیش از ۳۰ تا ۶۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد. گزارش‌های مختلف نشان می‌دهد که حدود 80 درصد کاربران ایرانی از VPN استفاده می‌کنند و نزدیک به یک‌سوم آنها ترجیح می‌دهند تا برای خرید نسخه‌های پولی هزینه کنند. اگر تنها 30 درصد کاربران به‌طورمتوسط ماهانه ۱۵۰هزار تومان برای خرید VPN بپردازند، رقم حاصل میلیاردها تومان در سال خواهد بود؛ سودی که به جیب گروه‌های محدود و عمدتا ناشناس می‌رود. این در حالی است که بسیاری از این نرم‌افزارها منشأ مشخص و قابل‌اعتمادی ندارند و می‌توانند اطلاعات کاربران را به‌سادگی به سرقت ببرند. نکته مهم‌تر آنکه، سود بازار فیلترشکن به‌مراتب بیشتر از درآمد عملیاتی برخی شرکت‌های رسمی حوزه ارتباطات برآورد شده و همین موضوع به شائبه‌هایی درباره تعارض منافع دامن زده است. در چنین شرایطی، رفع فیلتر می‌تواند این گردش مالی عظیم را به‌سمت مسیرهای قانونی‌تر هدایت کند و به‌جای تقویت اقتصاد زیرزمینی، به توسعه اقتصاد دیجیتال کشور یاری برساند. با این حال، تا زمانی که این بازار پرمنفعت پابرجاست، مقاومت‌هایی در برابر رفع کامل فیلترینگ محتمل خواهد بود.
رفع فیلتر؛ وعده‌ای که هنوز در انتظار تحقق است
رفع فیلتر پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی یکی از اصلی‌ترین مطالبات جامعه ایرانی در سال‌های اخیر بوده است. مطالبه‌ای که با روی کار آمدن دولت چهاردهم و وعده‌های انتخاباتی مسعود پزشکیان، بار دیگر در مرکز توجه افکار عمومی قرار گرفت.
کیوان نقره‌کار، کارشناس حوزه فناوری اطلاعات بااشاره به وعده‌های رئیس‌جمهور مبنی بر رفع فیلترینگ به صمت گفت: پس از تجربه سیاست‌های محدودکننده سال‌های گذشته، روی کار آمدن دولت چهاردهم توانست موجی از امید را در میان کاربران فضای مجازی و کسب‌وکارهای آنلاین ایجاد کند. یکی از وعده‌های اصلی مسعود پزشکیان در جریان مناظرات انتخاباتی نیز، همین موضوع بود.
مسعود پزشکیان در خرداد ۱۴۰۳ بارها مخالفت صریح خود را با روند فیلترینگ بیان کرده بود و حتی ستاد انتخاباتی ایشان نیز این موضوع را به‌عنوان یکی از نقاط تمایز نسبت به سایر رقبا مطرح کرد.
وعده‌های دولت چهاردهم
این کارشناس فناوری گفت: پس از پیروزی پزشکیان در انتخابات ریاست‌جمهوری، معاون ارتباطات و اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری رفع فیلتر پلتفرم‌های مختلف را جزو تعهدات اصلی دولت دانست. شخص رئیس‌جمهور نیز بارها تاکید کرده‌اند که روند فیلترینگ به‌نفع کشور نیست و اصلاح خواهد شد.
نقره‌کار یادآور شد: در حاشیه تقدیم لایحه بودجه ۱۴۰۴، رئیس‌جمهور به جمع‌آوری گزارش‌های مرتبط با این موضوع اشاره داشت و اعلام کرد که رفع فیلترینگ باید با زبان مشترک میان نهادها و بدون تنش‌آفرینی دنبال شود.
موضع وزارت ارتباطات
وی بااشاره به اظهارات وزیر ارتباطات دولت چهاردهم خاطرنشان کرد: وزیر بارها تاکید کرده است که اقدامات هیجانی مدنظر دولت نیست و به‌جای آن، اقناع‌سازی و اجماع‌سازی دنبال خواهد شد. تصمیم‌گیری در این زمینه عمدتا حول شورای‌عالی فضای مجازی و مرکز ملی فضای مجازی می‌چرخد.
این کارشناس ادامه داد: وزیر ارتباطات تاکید کرده است که رفع فیلترینگ باید به‌گونه‌ای انجام شود که امکان بازگشت‌پذیری و اعمال دوباره محدودیت‌ها منتفی شود.
دیدگاه مسئولان و کارشناسان
نقره‌کار بااشاره به مواضع برخی مسئولان گفت: علی ربیعی، دستیار اجتماعی رئیس‌جمهور نیز اعلام کرده که باوجود مقاومت‌ها، گام‌های عملی برای تحقق وعده رفع فیلترینگ برداشته شده است. همچنین عزت‌الله ضرغامی، عضو شورای‌عالی فضای مجازی اظهار امیدواری کرده است که در راستای مطالبات مردم، تصمیم درستی گرفته شود.
البته نباید فراموش کرد که موضوع فیلترینگ صرفا در اختیار دولت نیست و نهادهایی همچون شورای‌عالی فضای مجازی و حتی مراجع عظام نیز در این زمینه نظرات و ملاحظات خاص خود را دارند. در برخی مقاطع نیز بنا به شرایط امنیتی و سیاسی، محدودیت‌های اینترنتی شدت می‌گیرد.
مقاومت ذی‌نفعان
این کارشناس با بیان اینکه اصلی‌ترین مقاومت در برابر رفع فیلترینگ از سوی گروه‌های اقتصادی است، اظهار کرد: برخی افراد از وضعیت موجود منافع مالی هنگفتی به‌دست می‌آورند و همین موضوع روند تصمیم‌گیری را دشوار می‌سازد. به‌نظرم این گروه‌ها از سخت‌ترین مخالفان رفع فیلترینگ هستند.
رفع فیلتر محدود و چالش‌های باقیمانده
نقره‌کار یادآور شد؛ در آبان ۱۴۰۳، دولت چهاردهم اقدام به رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی کرد؛ اقدامی که امیدهایی را برای رفع فیلتر سایر پلتفرم‌ها ایجاد کرد. اما این روند ادامه پیدا نکرد و حتی در همین ایام، کلاب‌هاوس نیز فیلتر شد.
وی افزود: نکته جالب این بود که محدودیت‌ها تنها به پلتفرم‌های خارجی محدود نشد. حتی برخی نرم‌افزارهای داخلی مانند وی‌اودی نماوا نیز به دلایلی مقطعی از دسترس خارج شدند.
پایان باز همچنان بسته
این کارشناس حوزه فناوری در پایان تاکید کرد: باوجود همه وعده‌ها، فیلترینگ اینستاگرام، تلگرام، یوتیوب و بسیاری دیگر از نرم‌افزارهای کاربردی همچنان پابرجاست و مردم هر روز پس از روشن کردن تلفن همراه خود مجبورند تا ابتدا فیلترشکن‌های‌شان را فعال کنند. این موضوع باعث شده است جذابیت وعده رفع فیلترینگ نزد افکار عمومی تا حد زیادی کاهش یابد.
سخن پایانی
اکنون در نقطه‌ای ایستاده‌ایم که می‌توان آن را آزمون جدی دولت چهاردهم دانست؛ آزمونی که نه‌تنها سرنوشت وعده‌های انتخاباتی را روشن می‌کند، بلکه نشان خواهد داد سیاست‌گذاری در فضای مجازی ایران تا چه اندازه قابلیت تغییر دارد. رفع فیلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلی هرچند گامی مثبت بود، اما به‌تنهایی نمی‌تواند تصویری کامل از آینده ترسیم کند. مردم همچنان منتظرند، ببینند آیا این روند به رفع محدودیت از پلتفرم‌های پرکاربرد دیگری همچون اینستاگرام و تلگرام خواهد رسید یا خیر. روشن است که رفع فیلترینگ تنها یک تصمیم فناورانه نیست، بلکه پیامدهای گسترده‌ای در حوزه اقتصاد، فرهنگ و اعتماد عمومی دارد. بازگشت دسترسی آزاد می‌تواند جان تازه‌ای به کسب‌وکارهای اینترنتی ببخشد و میلیون‌ها کاربر را از رنج روزمره استفاده از VPN رها کند. در مقابل، تداوم وضعیت کنونی تنها به تقویت بازار زیرزمینی و فرسایش سرمایه اجتماعی منجر خواهد شد. به‌همین‌دلیل، دولت چهاردهم باید بیش از هر زمان دیگری میان شعار و عمل، فاصله‌ای باقی نگذارد. اعتماد عمومی سرمایه‌ای است که با هر تصمیم بزرگ بازسازی یا تخریب می‌شود. آینده رفع فیلترینگ، آینده‌ای است که نه‌فقط بر کیفیت اینترنت، بلکه بر کیفیت زندگی مردم نیز سایه خواهد انداخت.
