امنیت غذایی یکی از پایه ‌ های اصلی امنیت ملی است و امنیت در سایر حوزه ‌ ها و ابعاد وابستگی زیادی به امنیت غذایی دارد. تغییرات کنونی در عرصه بازار و نیاز مصرف ‌ کنندگان، امنیت غذایی را به موضوع مهمی تبدیل کرده که به ‌ طور چشمگیری در کانون توجه دولت ‌ ها قرار گرفته است. یکی از موارد مهم در دستیابی به امنیت غذایی پایدار اصلاح سبک زندگی از منظر تغذیه و الگوی مصرف است، این در حالی است که طبق آمار امروز حدود ۳۰ درصد ضایعات در بخش کشاورزی از مزرعه تا سفره خانوار رخ می ‌ دهد. با نگاهی به آمار تولید و مصرف و دورریز مواد غذایی متوجه تولید روزانه ضایعات می ‌ شویم؛ در نتیجه باید موازی با افزایش ضریب امنیت غذایی، الگوی مصرف اصلاح شود. باتوجه به اهمیت امنیت غذایی در توسعه اقتصادی، صمت در این گزارش به بررسی چالش ‌ های دستیابی به امنیت غذایی پرداخته است.

امنیت غذایی، از پایه ‌ های اصلی امنیت ملی

بانک جهانی امنیت غذایی ( Food Security ) را دسترسی همه مردم در تمام اوقات به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم تعریف کرد. امنیت غذایی سنگ بنای یک جامعه توسعه ‌ یافته و عنصر اصلی سلامت فکری، روانی و جسمی آن جامعه است.

ناامنی غذایی ذخیره سرمایه اجتماعی افراد مشمول آن و نیز معناداری هنجارها و ارزش ‌ های انسانی و دینی را به ‌ طور شدید تحلیل خواهد برد.

گزارش سازمان ملل که در اواسط سال ۲۰۲۱ منتشر شد، نشان می ‌ دهد بین ۷۲۰ تا ۸۱۱ میلیون نفر در سال ۲۰۲۰ ناامنی غذایی را تجربه کرده ‌ اند. از مهم ‌ ترین دلایل ایجاد ناامنی غذایی در سال ‌ های اخیر می ‌ توان به خشکسالی، تغییرات آب و هوایی و شیوع ویروس کرونا در جهان اشاره کرد.

همه ‌ گیری کرونا آسیب ‌ پذیری و نارسایی سیستم غذایی جهانی را تشدید کرد و تمامی فعالیت ‌ ها و فرآیندهایی که بر تولید، توزیع و مصرف مواد غذایی تاثیرگذار بود را تحت ‌ الشعاع قرار داد.

درگیری ‌ ها در اوکراین نیز از عوامل مهم ایجاد اختلال در زنجیره تامین است که باعث ایجاد نگرانی ‌ های عمده در خصوص تولید و توزیع اقلام خوراکی شده، این در حالی است که به ‌ عقیده برخی کارشناسان پایه اول خودکفایی در هر بخش اقتصاد، خودکفایی در امور تغذیه شهروندان است.

اینکه می ‌ گوییم خودکفایی نسبی، به خاطر آن است که یک کشور نمی ‌ تواند به ‌ طور کامل از دیگر کشورهای جهان بی ‌ نیاز باشد، زیرا تبادل میان کشورها، امری عادی و معمولی تلقی می ‌ شود.

در همین حال براساس گزارش سازمان جهانی خواربار و کشاورزی (فائو)، هر روز به ‌ ازای هر نفر، ۱۳۴ کیلوکالری غذا در ایران هدر می ‌ رود.

این میزان ضایعات مواد غذایی، ایران را در ردیف کشورهای تراز اول دنیا در زمینه هدررفت مواد غذایی قرار داده است.

بر همین اساس سالانه ضایعات مواد غذایی در ایران معادل ۳۵ ‌ میلیون تن با ارزش تقریبی ۱۵ میلیارد دلار است، این در حالی است که در اتحادیه اروپا با ۲۷ کشور عضو، تنها ۹ میلیون تن موادغذایی راهی زباله ‌ دان ‌ ها می ‌ شود.

برنامه ‌ ریزی عملیاتی راه نجات است

ارسلان قاسمی، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران در گفت ‌ وگو با صمت درباره برنامه ‌ ریزی ‌ های انجام شده برای دستیابی به امنیت غذایی اظهار کرد: در حال ‌ حاضر خوشبختانه در کشور کمبودی در تامین مواد غذایی نداریم، اما برای دستیابی به امنیت غذایی باید نگاه کوتاه ‌ مدت و بلندمدت داشت.

ایران در ۲۲ مورد از تولیدات بخش کشاورزی جایگاه دوم تا هفتم را دارد، اما باتوجه به قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمه ‌ خشک با میانگین بارندگی کمتر از ۲۵۰ میلیمتر در سال این ظرفیت را نداریم که سطح زیر کشت را توسعه دهیم و بهترین و تنها راه برای افزایش تولید، بهره ‌ وری در واحد سطح برای دستیابی به امنیت غذایی پایدار است.

تحقق این مهم نیازمند برنامه ‌ ریزی دقیق در زمینه اصلاح منابع پایه مانند آب و خاک است.

وی در ادامه با تاکید بر اینکه امنیت ملی با امنیت غذایی گره خورده، افزود: اگر با این دیدگاه وارد بحث سیاست ‌ گذاری و تدوین استراتژی شویم، بی ‌ تردید باید به مسائل و مشکلاتی که پیش روی توسعه بخش کشاورزی قرار دارد، بیشتر توجه کنیم. در سال ‌ های اخیر علاوه بر تحریم، نبود مدیریت صحیح بر منابع آب و خاک، اصرار بر ادامه روند سنتی کشاورزی، واردات بی ‌ رویه، تامین نشدن نقدینگی کافی و مناسب و کمبود سرمایه ‌ گذاری داخلی و خارجی، آسیب ‌ های جدی و سختی به کشاورزی و صنایع غذایی کشور وارد و امنیت غذایی را دچار چالش کرده است.

هیچ برنامه ‌ ای نداریم

رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران با اشاره به بی ‌ برنامگی دولت ‌ ها برای دستیابی به امنیت غذایی گفت: یکی از مشکلات اصلی برای دستیابی به امنیت غذایی، نبود برنامه است. به ‌ نظر می ‌ رسد سیاست مدون و مشخصی برای دستیابی به امنیت غذایی نداریم.

اگر برنامه منسجمی وجود داشته باشد، می ‌ توان از امنیت غذایی به اقتدار غذایی رسید، این در حالی است که اگر برنامه ‌ ریزی و استراتژی درستی برای طی این مسیر نداشته باشیم، ممکن است با اختلال امنیت غذایی در کوتاه ‌ مدت و بلندمدت مواجه شویم.

خودکفایی در گندم درست است

قاسمی باتوجه به نقش مهم بخش کشاورزی در اقتصاد کشور اظهار کرد: کشاورزی موتور محرک اقتصاد محسوب می ‌ شود، اما متاسفانه در کشور ما توجهی به آن نمی ‌ شود.

براساس مصوبه شورای پول و اعتبار، بانک ‌ های غیرتجاری باید ۱۵ درصد منابع خود را در بخش کشاورزی سرمایه ‌ گذاری کنند، این در حالی است که این رقم در برخی از بانک ‌ ها نزدیک صفر است.

این شواهد حاکی از آن است که گاهی حمایت دولت از بخش کشاورزی در حد شعار است و در حوزه عملیاتی و اجرایی کاستی ‌ های جدی وجود دارد.

وی با اشاره به سیاست خودکفایی در برخی از محصولات کشاورزی گفت: در شرایط اقتصادی فعلی باید کشت گندم را استثنا بدانیم.

اگر در تولید گندم خودکفایی نداشته باشیم، در شرایط تحریم یا جنگ ممکن است امنیت غذایی کشور به ‌ خطر بیفتد. ارتقای ضریب خودکفایی در تولید کالاهای اساسی از اولویت دولت ‌ ها محسوب می ‌ شود، اما باید در این موضوع بهره ‌ وری بالا از منابع آبی در دستور کار قرار گیرد. تولید و تامین کالاهای اساسی یک مسئله حیاتی برای کشور است؛ بنابراین باید ضریب خودکفایی محصولات استراتژیک کشور افزایش و ضریب وابستگی کاهش پیدا کند. البته با خودکفایی در تولید سایر محصولات کشاورزی موافق نیستم.

راهکار چیست؟

رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع غذایی اتاق تعاون ایران در تشریح راهکار اصلی دستیابی به امنیت غذایی بیان کرد: راهکار اصلی دستیابی به امنیت غذایی، برنامه ‌ ریزی منسجم عملیاتی با یک مدیریت کارآمد است.

اگر نگاه کارشناسی وجود داشته باشد، بسیاری از مشکلات بخش کشاورزی حل می ‌ شود.

سیاست مشخصی برای دستیابی به امنیت غذایی نداریم

غلامحسین هادی ‌ زاده، عضو سابق هیات رئیسه خانه کشاورز در گفت ‌ وگو با صمت درباره برنامه ‌ ریزی ‌ های انجام ‌ شده برای دستیابی به امنیت غذایی اظهار کرد: اصلا برنامه ‌ ریزی درستی برای دستیابی به امنیت غذایی وجود ندارد، زیرا با روی کار آمدن هر دولتی سیاست ‌‌ های مربوط به امنیت غذایی تغییر می ‌ کند، این در حالی است که هیچ آمار دقیقی از سرانه مصرف و مواد غذایی موردنیاز باتوجه به رده ‌ های سنی مختلف نداریم.

در کشورهای پیشرفته کالری موردنیاز برای رده ‌ های سنی مختلف ارزیابی و باتوجه به آن، حداقل در یک دوره پنج ‌ ساله برای واردات و نیاز داخل برنامه ‌ ریزی می ‌ شود.

وی با تاکید بر اینکه متاسفانه در ایران هیچ برنامه منظمی برای دستیابی به امنیت غذایی وجود ندارد، افزود: در حال ‌ حاضر تنها واردکنندگان هستند که نبض بازار را در اختیار دارند و هیچ سیاستی برای دستیابی به امنیت غذایی وجود ندارد. دلیل اصلی این موضوع نیز نبود آمار و اطلاعات درست است.

چرا خودکشی کنیم؟

عضو سابق هیات رئیسه خانه کشاورز با اشاره به سیاست خودکفایی در تولید برخی از محصولات کشاورزی گفت: عده ‌ ای معتقدند باید به هر قیمتی خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی را محقق کرد تا امنیت غذایی کشور در تحریم و سایر بحران ‌ های بین ‌ المللی دچار خدشه نشود، اما نباید در این حوزه نگاه صفر و یک داشته باشیم.

قطعا خودکفایی به قیمت از بین بردن منابع آب و خاک منطقی نیست، زیرا هیچ راه ‌ حلی فوری برای جبران این آسیب وجود ندارد و زمان زیادی برای جبران افت آب ‌ های زیرزمینی و تشکیل خاک لازم است. یک مزیت نسبی داریم و یک خودکشی آنی. اقدامی که در حال ‌ حاضر ما انجام می ‌ دهیم این است که مزیت نسبی خود را با یک خودکشی آنی (از بین بردن منابع آب) تامین می ‌ کنیم.

منابع آب در کشور ما تجدیدپذیر نیست؛ در نتیجه تنها راه نجات، واردات محصولات پرآب ‌ بر و تولید محصولات کم ‌ آب ‌ بر در کشور است و اگر هر سیاست دیگری غیر از این در کشور اجرا شود، نسل ‌ های آینده مجبور به مهاجرت می ‌ شوند؛ زیرا حدود ۱۰ سال دیگر همین مقدار آب را نیز نخواهیم داشت.

کشاورزی معیشتی، جایگزین کشاورزی اقتصادی

هادی ‌ زاده در تشریح یکی از مشکلات اصلی بخش کشاورزی اظهار کرد: بخش کشاورزی از انباشت نیروی انسانی رنج می ‌ برد. روی ۱۰ هکتار زمین حدود ۵۰ نفر کار می ‌ کنند، آیا این مزیت است؟ مدت ‌ هاست که دیگر کشاورزی اقتصادی نداریم و کشاورزی معیشتی منسوخ ‌ شده در همه جای دنیا جایگزین آن شده است.

همچنین وجود افراد بی ‌ تخصص در مناصب کشاورزی در تصمیمات و آثار منفی بسیار تاثیرگذار است.

آموزش، راه چاره است

عضو پیشین هیات رئیسه خانه کشاورز در بیان راهکاری برای دستیابی به امنیت غذایی اظهار کرد: یکی از راهکارهای اصلی برای رسیدن به امنیت غذایی، آموزش مصرف درست به مردم است.

از سوی دیگر باید از ضایعات مواد غذایی از مزرعه تا سفره جلوگیری کنیم که لازمه آن آموزش، بسته ‌ بندی و شیوه درست مصرف مانند الگوهای پخت ‌ وپز است. این موضوعات باید از کودکی به بچه ‌ ها آموزش داده شود که دورریز مواد غذایی کار خوبی نیست و به کشور لطمه می ‌ زند.

همچنین در این زمینه باید به کامیون ‌ های حمل تره ‌ بار و دورریزهای آنها توجه کرد. صنایع بسته ‌ بندی نیز باید تقویت شوند و دیگر محصول «فله» به ‌ علت افزایش ضایعات وجود نداشته باشد.

مردم کشور امریکا بیشترین دورریز مواد غذایی را دارند، زیرا در زمینه مصرف درست آموزش ندیدند و در مقابل کشور هند با جمعیتی بسیار زیاد کمترین دورریز مواد غذایی را دارد که دلیل این موضوع آموزش درست از زمان کودکی است.

لازمه اجرای موارد یادشده بررسی و برنامه ‌ ریزی تخصصی توسط مسئولان مربوطه است.

سخن پایانی

یکی از سرفصل ‌ های بخش اقتصادی برنامه هفتم توسعه تامین امنیت غذایی و تولید حداقل ۹۰ درصد کالاهای اساسی و اقلام غذایی در داخل، همراه با حفظ و ارتقای ذخایر ژنتیکی و منابع آبی و افزایش سطح سلامت و ایمنی مواد غذایی است، این در حالی است که به ‌ عقیده کارشناسان این حوزه، دولت ‌ ها تاکنون برنامه مدون و مشخصی برای دستیابی به امنیت غذایی نداشته ‌ اند. اینکه در آینده چه پیش می ‌ آید مبهم است اما باتوجه به تجربیات پیشین از وعده ‌ وعیدها شاید خطر از دست رفتن این امنیت دور ذهن نباشد.