در سال‌های اخیر با شروع فصل سرما، تامین انرژی به یکی از دغدغه‌های اصلی فعالان صنایع‌معدنی بدل می‌شود و باتوجه به این شرایط در عمل تامین پایدار انرژی برای صنایع، معنی خود را از دست داده است. به‌این ترتیب، شاهد محدودیت شرکت‌های فولادی در تامین انرژی بوده‌ایم. این محدودیت‌ها از توسعه‌نیافتگی زیرساخت‌های انرژی در کشور نشأت می‌گیرد و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آتی نیز ادامه‌دار باشد. درحال‌حاضر، صنایع‌معدنی از جمله واحدهای فولادی و سیمانی، برای حدود ۳ ماه در سال، از تامین برق و ۳ ماه هم، از تامین گاز محروم هستند، در نتیجه از میزان تولید آنها کاسته خواهد شد و هزینه تمام‌شده تولید، باز هم بیشتر می‌شود. فعالیت در چنین شرایطی نه‌تنها سودآور نیست، بلکه بسیاری از صنایع به مرحله زیان رسیده‌اند. در بررسی ریشه‌های این چالش باید خاطرنشان کرد که گاز سهم اصلی و غیرقابل‌جایگزینی از انرژی مصرفی کشور را تامین می‌کند. گاز به‌عنوان اصلی‌ترین حامل انرژی کشور شناخته می‌شود و وابستگی بالای سبد انرژی کشور به آن، توجه ویژه و اهمیت بررسی وضعیت گاز در کشور را نشان می‌دهد. درحال‌حاضر ۸۰ درصد از سبد انرژی کشور در بخش خانگی، ۶۱ درصد در بخش تجاری و خدمات عمومی، ۷۹ درصد در بخش صنعتی، ۱۳ درصد در بخش حمل‌ونقل و ۳۲ درصد در بخش کشاورزی، وابستگی مستقیم به گاز دارند. وابستگی بخش خانگی و صنایع به انرژی برق نیز، غیرقابل‌انکار و غیرقابل‌جایگزین است. متاسفانه در سال‌های اخیر همپای رشد جمعیت و نیاز بخش خانگی به انرژی و همچنین توسعه ظرفیت صنایع، برای ارتقای ظرفیت‌های انرژی در کشور سرمایه‌گذاری نشده است. به‌این ترتیب، با ورود امواج سرما، صنایع با محدودیت در تامین گاز روبه‌رو خواهند شد. در چنین شرایطی، دولت‌ها اقدام به اجرای محدودیت‌هایی در تامین انرژی موردنیاز صنایع می‌کنند. امسال نیز، باتوجه به محدودیت‌های انرژی، پیش‌بینی می‌شود که کمبودهای انرژی گریبانگیر صنایع‌معدنی شوند.

مدیریت ناکارآمد مصرف

براساس گزارش اوپک تا پایان سال ۲۰۲۱ میلادی، ایران حدود ۱۶درصد از ذخایر اثبات‌شده گاز طبیعی در جهان را در اختیار دارد. ظرفیت‌های قابل‌توجه گاز در کشور موجب شده است تا درحال‌حاضر، ۷۵ درصد از سبد انرژی کشور به گاز طبیعی اختصاص یابد و این منبع انرژی به‌عنوان یکی از محورهای اساسی در برنامه‌ریزی توسعه و پیشرفت کشور موردتوجه قرار گیرد. بدین‌ترتیب در ۲ دهه گذشته، عرضه گاز طبیعی به‌منظور تامین نیاز انرژی کشور به‌طورمتوسط سالانه ۷ درصد افزایش یافته، اما همزمان برنامه‌ریزی دقیقی برای مهار رشد افسارگسیخته تقاضا و مصرف گاز طبیعی در بخش‌های مختلف کشور انجام نشده؛ در نتیجه یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر گازی جهان با چالش‌های جدی در تامین این انرژی روبه‌رو شده است. این محدودیت در عمل فرآیند تولید را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد و فشار جدیدی را به صنعت و اقتصاد کشور تحمیل می‌کند.

مازوت، جایگزینی گران

حسین چهرگانی، فعال صنعت سیمان در ارزیابی تامین سوخت صنایع سیمانی کشور در ماه‌های سرد سال در گفت‌وگو با صمت، گفت: گاز به‌عنوان سوخت اصلی صنعت سیمان کشور مورداستفاده قرار می‌گیرد. واحدهای تولیدی صنعت سیمان از سال‌ها پیش خطوط تولید خود را براساس مصرف گاز طبیعی احداث کرده‌اند و این اقدام باتوجه به ذخایر قابل‌توجه گاز در کشور و همچنین پاک بودن این سوخت، به کارخانه‌های سیمان الزام و اجرایی شده است. با این وجود، در طول سال‌های گذشته به توسعه زیرساخت‌های انرژی در کشور توجه کافی نشده؛ در نتیجه با توسعه صنعتی و افزایش جمعیت و همگام با رشد مصرف انرژی در کشور، شاهد محدودیت‌هایی برای صنایع به‌ویژه تولیدکنندگان سیمان در تامین گاز بوده‌ایم. وی افزود: هفته گذشته محدودیت‌هایی درباره تامین گاز صنایع سیمان به این واحدها ابلاغ شده است. البته هنوز میزان این محدودیت‌ها و اینکه تا چه تاریخی ادامه خواهد داشت، از سوی متولیان امر مشخص نشده است. با این وجود طبق شواهد، قطع گاز صنایع سیمان در ماه‌های سرد سال، قطعی به‌نظر می‌رسد. این فعال صنعت سیمان در پاسخ به سوالی مبنی بر جایگزینی گاز با مازوت گفت: قطع گاز برای واحدهای سیمانی کشور به‌شدت هزینه‌ساز و آسیب‌زننده شده است، چراکه گاز به‌عنوان سوخت اصلی صنایع سیمان کشور مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ بنابراین ایجاد هر نوع محدودیتی در تامین گاز واحدهای سیمانی کشور، خسارت‌هایی را به این صنعت تحمیل می‌کند. صنایع خود را برای مصرف یک سوخت با مشخصات و ویژگی‌های معینی، تطبیق داده‌اند. هر تغییری در این ترکیب به تمهیداتی نیاز دارد و در عمل فشاری را به صنایع تحمیل می‌کند.

چهرگانی افزود: در همین حال، باید تاکید کرد که جایگزینی مازوت به‌جای گاز، به تجهیزاتی نیاز دارد. مخازن سوخت اضطراری صنعت سیمان جوابگوی تامین سوخت جایگزین برای مدت طولانی نیستند. معمولا این مخازن می‌توانند بین ۱۵ روز تا یک ماه، نیاز صنایع سیمان به سوخت را تامین کنند. ضمن اینکه، آنالیز مازوتی که به‌عنوان سوخت جایگزین در سال‌های اخیر در اختیار صنایع سیمانی کشور قرار گرفته، بسیار متغیر و در مواردی با آلایندگی قابل‌توجهی همراه بوده و همین موضوع نیز به تجهیزات صنایع سیمان کشور آسیب‌هایی را وارد کرده است. در چنین شرایطی، مصرف انرژی در واحدهای سیمانی به‌شدت افزایش می‌یابد.

وی گفت: در شرایطی که محدودیت در تامین گاز صنعت سیمان ایجاد می‌شود، مجوز استفاده از مازوت به‌عنوان سوخت جایگزین برای این واحدها زیر نظر شرکت پخش فرآورده‌های نفتی صادر می‌شود. با این وجود، تامین مازوت نیز با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. در واقع، سیاست‌های شرکت پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی به‌عنوان متولی تامین سوخت جایگزین مازوت برای صنایع، چالش‌هایی را برای واحدهای سیمانی کشور ایجاد می‌کند.

چهرگانی افزود: تولیدکنندگان پس از مصرف گاز به‌عنوان سوخت، هزینه آن را پرداخت می‌کنند، اما در شرایطی که به‌اجبار مازوت با گاز جایگزین می‌شود، تولیدکنندگان موظف به پرداخت هزینه سوخت از همان زمان خرید سوخت به‌صورت پیش‌پرداخت هستند. علاوه بر این، از صنایع انتظار دارند از تابستان اقدام به خرید مازوت و ذخیره‌سازی آن کنند. در نتیجه، فشار مضاعفی از نظر نقدینگی به صنعت سیمان کشور تحمیل می‌شود. این موضوع باتوجه به کمبود نقدینگی واحدهای سیمانی کشور، عموما از استطاعت آنها خارج است.

علاوه بر آن، مبالغ دریافتی که معادل گاز طبیعی است، علی‌الحساب تلقی و در زمان مصرف، مابه‌التفاوت آن مطالبه می‌شود. این فعال صنعت سیمان درباره چالش‌های حمل مازوت گفت: حمل مازوت به‌عنوان سوخت جایگزین صنایع سیمان کشور با دشواری‌های متعددی روبه‌رو است. هزینه حمل مازوت به‌مراتب بیشتر از هزینه خرید این سوخت است و در نتیجه باتوجه به جایگزینی سوخت، هزینه قابل‌توجهی به صنایع تحمیل می‌شود و هزینه تولید آنها افزایش قابل‌ملاحظه‌ای خواهد یافت. وی در ادامه و در تشریح مشکلات صنعت سیمان در استفاده از مازوت افزود: استفاده از مازوت برای صنایع سیمان با الزام دولت و در راستای حمایت از مدیریت تامین گاز برای مصارف مردمی در ماه‌های سرد سال انجام شده، بنابراین شایسته است روند تحویل مازوت به کارخانه‌های سیمان سهل‌تر باشد. در حالی که مدیریت مصرف با پلمب مخازن توسط خود شرکت پخش فرآورده‌های نفتی انجام می‌شود.

علاوه بر این، هزینه مصرف مازوت چندبرابر گاز برآورد می‌شود؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود هزینه حمل از سوی دولت تامین و نرخ مصرف مازوت برای صنایع به هزینه مصرف گاز نزدیک شود و کارخانه‌های سیمان در همکاری با دولت، با متحمل شدن هزینه‌های مازاد، نقره‌داغ نشوند. چهرگانی در ادامه پیشنهاد داد که خرید مازوت همانند گاز به‌صورت اعتباری انجام شود. در ادامه، کیفیت مازوت تحویلی با آلودگی در مرحله تحویل یا حمل مناسب نیست و برای این موضوع، تمهیدات ویژه‌ای اتخاذ شود تا آلودگی‌های آن ضمن صدمه به تولید، سربار صنعت سیمان نشود. مثالی از این تمهیدات؛ فعال کردن GPS کامیون‌های حمل مازوت است تا متخلفان احتمالی به‌خوبی ردیابی شوند. در پایان پیشنهاد می‌شود کارخانه‌های سیمان واقع در نقاط دورتر از مراکز تامین مازوت از اولویت تامین گاز برخوردار باشند تا باتوجه به محدودیت ناوگان حمل مازوت، امکان ادامه تولید نسبی داشته باشند. علاوه بر این، برنامه‌ریزی لازم در زمینه زمان‌بندی قطع گاز و مساعدت‌های ممکن با اولویت کارخانه‌های دورتر انجام شود.

تعامل برای کاهش خسارت‌ها

رضا شهرستانی، فعال صنعت فولاد نیز در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: صنعت فولاد در ایران برپایه بهره‌مندی از ذخایر غنی انرژی و معدنی احداث شده است. دسترسی به ذخایر فراوان انرژی موجب‌شده این زنجیره در کشور ما برپایه بهره‌مندی از این ذخایر توسعه یابد. بیشترین سهم مصرف گاز در زنجیره فولاد به تولید آهن‌اسفنجی اختصاص دارد. با این وجود، باید تاکید کرد که توقف تولید در واحدهای تولیدکننده آهن‌اسفنجی در عمل فرآیند تولید را در کل این زنجیره تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد.

شهرستانی گفت: هنوز محدودیتی از سوی شرکت گاز بر صنایع فولادی کشور اعمال نشده، با این وجود، باتوجه به ناترازی تولید و مصرف گاز، پیش‌بینی می‌شود که این محدودیت‌ها در هفته‌های آتی آغاز شود. وی افزود: بخش عمده‌ای از گاز مصرفی کشور به بخش خانگی تعلق دارد و چنانچه الگویی از مصرف گاز در مناطق مختلف کشور باتوجه به موقعیت جغرافیایی تدوین شود، امکان مدیریت مصارف گاز نیز وجود خواهد داشت. بدین‌ترتیب، با تشویق مصرف‌کنندگان به کاهش مصرف گاز، امکان صرفه‌جویی گاز و تامین نیاز صنایع فراهم خواهد شد. این طرح از یک‌سو به‌نفع مصرف‌کنندگان کم‌مصرف گاز خواهد بود و از سوی دیگر، امکان تداوم تولید در صنایع گوناگون فراهم می‌شود.

این فعال صنعت فولاد گفت: محدودیت گاز در سال گذشته، تولید در حلقه آهن‌اسفنجی را به‌شدت محدود و زمینه رشد قابل‌توجه بهای آهن‌اسفنجی را در کشور فراهم کرد. در ادامه، زیان حاصل از این کمبود به کل زنجیره تعمیم داده شد. چنانچه این محدودیت امسال هم ادامه داشته باشد، بسیاری از صنایع از تداوم فعالیت باز می‌مانند و عملا در آستانه توقف تولید قرار می‌گیرند. شهرستانی گفت: بی‌توجهی به توسعه زیرساخت‌های انرژی در کشور، آسیب‌هایی غیرقابل‌جبرانی را به تولید و تولیدکننده تحمیل می‌کند. بدین‌ترتیب، در عمل موقعیت‌های شغلی ایجادشده در صنعت از دست می‌رود و صنعت و اقتصاد کشور، آسیب‌های جدی را متحمل می‌شوند و باید در شرایط پیش‌رو تجدیدنظر کرد.

سخن پایانی

ایران، سومین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان است، با این وجود، روند رو به رشد مصرف گاز در کشور و همزمان افت فشار مخازن گازی میدان پارس‌جنوبی در آینده نزدیک، تامین انرژی را در کشور تهدید می‌کند. این محدودیت در سال‌های اخیر به‌شدت افزایش یافته تا جایی‌که در سال ۱۳۹۸ حدود ۱۲ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت‌کوره با ارزش بیش از ۵ میلیارد دلار برای جبران کمبود گاز توسط نیروگاه‌ها سوزانده شده است. انتظار می‌رود این محدودیت، امسال نیز تداوم داشته باشد. تداوم بی‌توجهی به توسعه زیرساخت‌های انرژی در کشور، آسیب‌های غیرقابل‌جبرانی را به صنایع تحمیل می‌کند. صنایع فولاد و سیمان جزو صنایع پرمصرف گاز در کشور هستند، بنابراین در شرایطی که زمستان امسال سرد باشد، محدودیت‌های گاز عملکرد صنعتگران را بسیار جدی تحت‌تاثیر منفی قرار خواهد داد. باید خاطرنشان کرد که سوخت ارزان، یکی از مشوق‌های اصلی توسعه صنعتی کشور در سال‌های گذشته بوده است. بسیاری از صنایع پرمصرف در این سال‌ها برپایه بهره‌مندی از سوخت ارزان احداث شده و توسعه یافته‌اند. با این وجود، همین سوخت ارزان در طول سال‌های گذشته مانع بهره‌وری کافی مصرف انرژی در صنایع شده است. علاوه بر این، با فروش ارزان انرژی، در عمل شرایط مناسب برای توسعه و بازسازی زیرساخت انرژی در کشور مهیا نشده است. این محدودیت در ادامه، گریبان صنعتگران را هم می‌گیرد و فرآیند تولید آنها را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد. برای مقابله با شرایط یادشده، اصلاح الگوی مصرف در حوزه‌های گوناگون و ارتقای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی ضروری به‌نظر می‌رسد.