اصلاح در چارچوب سیاست‌های کلان

داوود چراغی، کارشناس حوزه خودرو با اشاره به لزوم اصلاح زنجیره تامین خودرو به صمت گفت: اصلاح زنجیره تامین و عرضه خودرو در ایران بسیار ضروری است. این اقدام نیازمند فعالیت گسترده‌ای است که باید در چارچوب سیاست‌های کلان اقتصادی، نظام تجاری، نظام بانکی و نظام ارزی انجام شود. این موضوع به‌ویژه درباره تمامی محصولات، از جمله خودرو، حائز اهمیت است.

در این راستا هدف اصلی این است که بازارهای مربوط به واردات خودرو، واردات قطعات یدکی، واردات سوخت و سایر محصولات مرتبط با زنجیره تامین خودرو به‌گونه‌ای ساماندهی شود که تولید و عرضه خودروهای داخلی به سمت فضای رقابتی هدایت شود. متأسفانه، در سال‌های پس از انقلاب، بازار خودرو به‌طور عمده به‌صورت انحصاری مدیریت شده است. دولت به جای ایجاد فضایی رقابتی، به شکل‌گیری انحصار در این بازار کمک کرده است. در یک بازار رقابتی، تعداد خودروسازان و واردکنندگان باید افزایش یابد تا شرایط رقابت چندجانبه فراهم شود. با اصلاح نظام زنجیره تامین و عرضه خودرو، باید شاهد افزایش واردات، تولید داخلی و صادرات باشیم.

ردپای انحصار و ضعف زنجیره تامین

کارشناس حوزه خودرو ادامه داد: برای تحقق این اهداف، لازم است که استانداردهایی هم برای تولید و هم برای واردات خودروها تعیین شود. درباره واردات خودرو این استانداردها باید شامل مواردی مانند سلامت و بهداشت، ایمنی مسافران و عابران پیاده، و همچنین مسائل مرتبط با آلودگی هوا باشد. با اصلاح زنجیره تامین، هزینه‌ها کاهش می‌یابد و افراد خلاق و نوآور به سمت تولید، واردات و صادرات جذب می‌شوند. در حال حاضر، انحصار در حوزه‌های واردات، تولید و صادرات موجب می‌شود سود عمده به فعالانی برسد که در این حوزه‌ها فعالیت می‌کنند و مصرف‌کنندگان بالاترین هزینه‌ها را پرداخت کنند. این وضعیت نه‌تنها به رعایت استانداردها آسیب می‌زند، بلکه زمینه‌ساز سوءاستفاده‌های مختلف نیز می‌شود. بنابراین، برای اصلاح بازار و هدایت آن به سمت رقابت چندجانبه، لازم است که منافع مصرف‌کنندگان در اولویت قرار گیرد. با ایجاد یک فضای رقابتی، سهم سود فعالان در این حوزه کاهش یافته و مصرف‌کنندگان از منافع بیشتری برخوردار خواهند شد.

چراغی افزود: کمبود قطعات و مواد اولیه در زنجیره تامین خودرو یکی از مشکلات اساسی است که به‌ویژه در شرایط انحصاری بازار بیشتر نمایان می‌شود. زمانی که دولت سیاست‌های مؤثری برای مبادله تجاری با کشورهای واردکننده نداشته باشد و هر تاجری بتواند به سادگی محصولات را وارد کند، غالبا واردکنندگان به سراغ قطعات و مواد اولیه با کمترین کیفیت و استانداردها می‌روند. این مواد را با پایین‌ترین قیمت وارد کرده و در بازار داخلی با بالاترین قیمت، اما با کیفیت پایین عرضه می‌کنند. این وضعیت مشابه بازار خودرو است که در آن منافع واردکنندگان و عرضه‌کنندگان بیشترین و منافع مصرف‌کنندگان کمترین است. علاوه بر این، وقتی که مواد و قطعات استاندارد نباشند، هزینه‌های متعددی به کشور و به‌ویژه به مردم تحمیل می‌شود. این هزینه‌ها می‌تواند منجر به مصرف بیشتر سوخت، آلودگی بیشتر، و ایجاد مشکلات مالی و درمانی برای عموم مردم شود، حتی برای کسانی که از خودرو استفاده نمی‌کنند؛ زیرا آلودگی هوا بر سلامت همه تاثیر می‌گذارد.

وضعیت فاجعه‌بار است

چراغی افزود: در یک بازار رقابتی، افراد کوچک و تجار غیرمجاز که بدون توجه به استانداردها اقدام به واردات می‌کنند، دیگر نمی‌توانند به‌راحتی فعالیت کنند. در چنین فضایی، واردکنندگانی که استانداردها را رعایت می‌کنند و به‌دنبال نام تجاری معتبر هستند، موفق‌تر خواهند بود. خدمات پس از فروش نیز در این شرایط ماندگارتر خواهد شد. متأسفانه، فضای اقتصادی کنونی به‌دلیل بی‌توجهی یا ناآگاهی برخی از اقتصاددانان به سمت انحصار سوق یافته است. برخی گزارش‌ها به‌طور نادرست انحصار را زیبا توصیف کرده‌اند، در حالی که این وضعیت فاجعه‌بار است. ما باید به‌طور جدی تلاش کنیم تا بخش خودرو و سایر حوزه‌ها را به سمت رقابت هدایت کنیم تا منافع مصرف‌کنندگان تامین شود و کیفیت محصولات افزایش یابد.

چراغی در پایان خاطرنشان کرد: نکته مهم برای اصلاح زنجیره ارزش و تامین، وجود یک برنامه‌ریزی بلندمدت و پایدار است. اگر دولت‌ها بتوانند با استفاده از متخصصان و کارشناسان حوزه‌های مربوطه، سیاست‌های خود را تنظیم کنند و از دخالت‌های غیرضروری بپرهیزند، می‌توان به بهبود وضعیت تولیدخودرو امیدوار بود.

همچنین، بهبود زنجیره تامین و افزایش رقابت در بازار می‌تواند به کاهش هزینه‌ها و افزایش کیفیت محصولات منجر شود. این امر نه‌تنها به نفع مصرف‌کنندگان است، بلکه می‌تواند به رشد اقتصادی کشور نیز کمک کند. در نهایت، ایجاد فضایی برای رقابت سالم و کاهش انحصار می‌تواند راه‌حلی مؤثر برای مشکلات موجود باشد. توجه به مزیت‌های نسبی کشور در تولید خودرو و استفاده از آن برای کاهش هزینه‌ها و افزایش کیفیت خودروها نیز از دیگر نکات مهمی است که باید مدنظر قرار گیرد. با توجه به این موارد، می‌توان امیدوار بود که با سیاست‌گذاری‌های درست و پایدار، وضعیت صنعت خودرو در کشور بهبود یابد.

اصلاح زنجیره ارزش نیازمند راهبردهای چندجانبه

امیرحسن کاکایی، کارشناس صنعت خودرو اصلاح زنجیره ارزش در صنعت خودرو را راهکاری مهم برای حل مشکلات این صنعت دانست و به صمت اظهار کرد: اصلاح زنجیره ارزش در صنعت خودرو مستلزم در پیش گرفتن راهبردها و راهکارهایی است که باید به صورت هم‌زمان اعمال و اجرا شود. صنعت خودرو در جهان، صنعت تولید انبوه است به این معنا که مثلا در بخش قطعه‌سازی، قطعه‌ساز باید بتواند قطعه را در حجم بالا و به صورت اقتصادی تولید کند. پیش از آن نیز باید قادر باشد هزینه تحقیق و توسعه آن را تامین کند تا بتواند قطعه‌ای با کیفیت بالا در اختیار خودروساز قرار دهد. در این صورت، خودروساز نیز می‌تواند خودرو باکیفیت و رقابت‌پذیر تولید کند. در مکانیسم زنجیره ارزش، مواد اولیه نیز نقش حیاتی دارد و اگر بهترین خودروها طراحی شوند، اما مواد اولیه که برای ساخت و استفاده مدنظر خودروساز است در دسترس نباشد، باز هم خودرو باکیفیت و رقابت‌پذیری تولید نمی‌شود.

کارشناس حوزه خودرو در ادامه به یکی از مهم‌ترین چالش‌های زنجیره ارزش در صنعت خودرو اشاره کرد و گفت: داشتن صنعت خودرو قدرتمند و رقابت‌پذیر منوط به بهره‌مندی از زنجیره ارزش طبقه‌بندی شده است. در چرخه تولید و زنجیره تامین، شرکت اصلی سازنده کالا به‌نام «اوای‌ام» یا تولیدکننده تجهیزات اصلی (OEM) شناخته می‌شوند و شرکت‌های تامین‌کننده قطعات و خدمات پس از فروش با عنوان تیرها (Tiers)؛ یعنی برخورداری از مجموعه‌سازان بزرگی که مجموعه را طراحی، تولید و تحویل خودروساز دهند. بنابراین برای حضور در کنار قطعه‌سازان و مجموعه‌سازان بزرگ و تولید باکیفیت در داخل به Tier۱ یا به عبارتی تیر وان‌ها که در واقع تامین‌کنندگان اصلی و مستقیم برای اوای‌ام‌ها هستند و فول سرویس ساپلایرها نیاز داریم.

زنجیره ارزش اساسا جهانی است

کاکایی افزود: خودروسازهای داخلی از حیث تئوریک حدود ۲۰ سال است به این حوزه وارد شده‌اند، حوزه فول سرویس ساپلایرها البته جدیدتر است و ورود خودروسازان به این بخش به سال‌های اخیر برمی‌گردد. زحمت ارزشمند خودروسازها در طول ۲۰ سال اخیر به شکل‌گیری قطعه‌سازان بزرگ و قدرتمند منجر شده. اما نکته‌ای که درباره زنجیره ارزش وجود دارد این است که تامین آن در ارتباط با مناسبات جهانی است یعنی تقریبا کشوری وجود ندارد که تمام زنجیره ارزش صنعت خودرو خود را در داخل تامین کند حتی کشورهای مانند ژاپن، زیرا زنجیره ارزش اساسا جهانی است.

وی در ادامه به موانع بهبود و تکمیل زنجیره ارزش خودرو در کشور اشاره کرد و گفت: تحریم‌های سنگین و طولانی‌مدت ناکارآمدی بسیاری را در سال‌های اخیر در زمینه تامین زنجیره ارزش ایجاد کرده؛ بنابراین اصلاح این زنجیره و داخلی‌سازی هرچه بیشتر اجزای آن در سال‌های اخیر موردتوجه قرارگرفته، این در حالی است که داخلی‌سازی زنجیره ارزش سرمایه بسیار هنگفت و سنگینی طلب می‌کند، به علاوه، به این دلیل که ما بازار قابل‌توجهی نداریم هیچ قطعه‌ای نمی‌تواند به شکل انبوه تولید شود در نتیجه امکان کمی برای افزایش هزینه تحقیق و توسعه وجود دارد؛ بنابراین، این اقدام و این سیاست به شکل ساختاری، اقتصادی نیست و بهره‌وری ندارد، زیرا در نهایت و در هر صورت، نرخ تمام شده در شرایط تحریمی بالاتر از همان هزینه برای یک خودروساز بین‌المللی است.

کارشناس حوزه خودرو در توضیح فقدان تایرینگ به‌عنوان یکی از ضروریات بهبود زنجیره ارزش گفت: حتی در سال ۹۵-۹۶ هم که ارتباطات جهانی کمی بهبود یافت در ارتباط با Tiering مشکلات زیاد وجود داشت و دارد و در عمل تاکنون اقدام جدی در این زمینه انجام نشده است.

مالکیت معنوی اصل مغفول‌مانده

کاکایی در ادامه پرداختن به چالش‌های اصلاح زنجیره ارزش گفت: مسئله دیگری که درباره اصلاح زنجیره ارزش در صنعت خودرو به دلیل هزینه‌بر بودن آن مورد غفلت قرارگرفته، مالکیت معنوی است؛ داشتن زنجیره ارزش نوآور، با کیفیت و متنوع در گرو به رسمیت شناخت حق مالکیت معنوی در کارهای تحقیقاتی و نوآوری‌های اجزای زنجیره است ضمن آنکه پرداخت به موقع پول زنجیره ارزش نیز بسیار حائز اهمیت است. اساسا در تعریف جهانی خودروساز کسی است که پول دارد و می‌تواند زنجیره را به خوبی مدیریت کند در شرایطی که این امکان وجود نداشته باشد نمی‌توان از خودروسازی خوب صحبت کرد. در ۴ سال اخیر دو خودروساز بزرگ کشور سایپا و ایران خودرو از حیث مالی به‌شدت تضعیف شده‌اند؛ بنابراین کل زنجیره ارزش در صنعت خودرو دچار چالش‌های اساسی است. بنابراین اصلاح، بهبود و ایجاد توازن در توسعه زنجیره ارزشی که چندگانه است، نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین و البته وجود بازاری است که خروجی آن را بهره‌ور کند؛ این دو امکان در کشور ما شدیدا دشوار است.

سخن پایانی

وضعیت زنجیره تامین و ارزش در صنعت خودرو ما به‌شدت نگران‌کننده است و نیاز به اصلاحات جدی دارد. انحصار موجود نه‌تنها مانع از رقابت سالم می‌شود، بلکه به نفع واردکنندگان غیرمجاز و تولیدکنندگان با کیفیت پایین است. در این شرایط منافع مصرف‌کنندگان تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد و کیفیت محصولات کاهش می‌یابد. برای برطرف کردن این مشکلات ضروری است که دولت‌ها با همکاری کارشناسان، سیاست‌های مؤثری برای ایجاد یک بازار رقابتی طراحی کنند.