ناهنجاری‌های دریاچه‌ها و آب‌های زیرزمینی

سال ۲۰۲۴ میلادی با ناهنجاری‌های چشمگیر در وضعیت هیدرولوژیکی جهان و مجموعه‌ای از رویدادهای اقلیمی شدید مشخص شد که ابعاد انسانی و اقتصادی گسترده‌ای داشت. تجزیه و تحلیل داده‌های دریاچه‌ها، آب‌های زیرزمینی، رطوبت خاک، رواناب یخچال‌ها و رخدادهای شدید نشان‌دهنده یک عدم‌توازن نگران‌کننده در چرخه آب کره زمین است. سطح و دمای آب‌های سطحی و ذخایر زیرزمینی در سال ۲۰۲۴ تغییرات غیرمعمولی را نشان داد.

در کانادا، سطح دریاچه‌ها در حوضه‌های رودخانه‌های مکنزی، فریزر و چرچیل در شمال‌غربی به‌طورمداوم کاهشی و بسیار کمتر از حد نرمال بود. در مقابل، قاره افریقا اغلب سطوح بسیار بالاتری را تجربه کرد؛ بیشتر دریاچه‌ها (مانند ویکتوریا، تورکانا، تانگانیکا و چاد) سطوح بسیار بالاتر از نرمال داشتند، با این حال، دریاچه کاریبا در حوضه زامبزی از این قاعده مستثنا بود و سطح بسیار پایین‌تر از نرمال را ثبت کرد. در خاورمیانه و آسیای‌مرکزی، سطح دریاچه‌ها به‌طورکلی بسیار کمتر از نرمال بود، در حالی که در شمال اروپا و بخش اروپایی روسیه (دریاچه لادوگا) و دریاچه بایکال در خاور دور روسیه، سطح آب بالاتر از نرمال گزارش شد.

از نظر دمای سطح آب در ماه ژوئیه، تقریبا تمام ۷۵ دریاچه اصلی منتخب در سطح جهان دمای بالاتر تا بسیار بالاتر از نرمال را تجربه کرد. این افزایش دما در سراسر افریقا جز دریاچه‌های ولتا و کاینجی و همچنین در روسیه (بخش اروپایی و خاور دور)، خاورمیانه، چین و شمال کانادا مشهود بود. تنها استثنائات با دمای بسیار پایین‌تر از نرمال، دریاچه‌های نیکاراگوئه و گوری در امریکای مرکزی و جنوبی بودند. سطوح آب‌های زیرزمینی نیز در سال ۲۰۲۴ دچار ناهنجاری‌های منطقه‌ای مهمی شدند. براساس مشاهدات، تنها ۳۸ درصد از چاه‌های مورد پایش، سطح نرمال را تجربه کردند؛ در حالی که ۳۷ درصد دارای سطوح بالاتر یا بسیار بالاتر از نرمال و ۲۵ درصد با سطوح پایین‌تر یا بسیار پایین‌تر از نرمال مواجه بودند (که نشان‌دهنده کاهش این نسبت نسبت به سال ۲۰۲۳ است). افزایش ذخایر آب زیرزمینی در مناطقی نظیر غرب و شمال اروپا، جنوب شرق ایالات‌متحده (فلوریدا)، جنوب برزیل و بخش‌هایی از هند مشاهده شد که مستقیما با شرایط اقلیمی مرطوب‌تر و سیلاب‌های ثبت‌شده در آن مناطق در ارتباط بود.

سطوح پایین یا در حال وخامت در اروپای‌جنوبی (پرتغال، اسپانیا و فرانسه)، افریقای‌جنوبی (شمال و جنوب‌غربی)، شمال‌غرب هند، غرب و غرب میانه ایالات‌متحده، بخش‌هایی از مکزیک، شیلی، غرب برزیل و استرالیای‌جنوبی مشاهده شد. نکته قابل‌توجه این است که کاهش سطح در برخی مناطق (مانند شمال‌غرب امریکا، دشت‌های مرتفع، یوکاتان و شمال‌غرب هند) حتی در غیاب خشکسالی شدید رخ داده که نشان‌دهنده برداشت بیش از حد به‌عنوان یک عامل اصلی است.

رطوبت خاک و ذخیره آب زمینی

رطوبت سطحی خاک در سال ۲۰۲۴ در بسیاری از نقاط جهان به ناهنجاری‌های خشکی متمایل بود. تقریبا تمام امریکای‌جنوبی، به‌ویژه حوضه‌های آمازون و پارانا، در طول سال رطوبت خاک کمتر تا بسیار کمتر از حد نرمال داشت که با شرایط شدید خشکسالی همراه بود. 

در کانادا، حوضه مکنزی نیز رطوبت خاک بسیار کمتر از نرمال را ثبت کرد.

در افریقا، بیشتر حوضه‌های بزرگ (مانند اورنج، زامبزی، کنگو و نیل) رطوبت خاک پایین‌تر تا بسیار پایین‌تر از نرمال را تجربه کردند، جز شاخ افریقا که در طول سال بالاتر تا بسیار بالاتر از نرمال بود.

اروپای مرکزی رطوبت خاک بسیار بالاتر از نرمال را تجربه کرد، در حالی که در اروپای‌شرقی (بخش‌هایی از حوضه دانوب) و منطقه مدیترانه در تمام طول سال، رطوبت خاک پایین‌تر تا بسیار پایین‌تر از نرمال بود. ذخیره آب زمینی که شامل مجموع آب‌های سطحی، زیرزمینی و برف است، با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای GRACE/GRACE-FO در سال ۲۰۲۴ الگوهایی مشابه سال ۲۰۲۳ نشان داد؛ ناهنجاری‌های مثبت TWS در افریقای زیر صحرا (از جمله شاخ بزرگ افریقا)، افریقای مرکزی (شرقی و غربی) و شمال استرالیا مشاهده شد که نشان‌دهنده افزایش ذخیره طولانی‌مدت آب در این مناطق است.

کمبود ذخیره آب زیرزمینی به‌ویژه در امریکای‌جنوبی مشهود بود، جایی که حوضه‌های لاپلاتا و آمازون به‌دلیل تداوم خشکسالی از سال ۲۰۲۳، کاهش قابل توجهی در ذخیره آب داشت. اروپای‌مرکزی که در سال ۲۰۲۳ دچار کمبود بود، به‌دلیل بارش بیش از حد در ۲۰۲۴ به سطوح نزدیک به نرمال بازگشت.

کاهش یخچال‌ها و ناهنجاری‌های برف

سال ۲۰۲۴ سومین سال متوالی از دست دادن گسترده یخ در تمام ۱۹ منطقه یخچال‌دار جهان بود. یخچال‌ها ۴۵۰ گیگاتن آب را از دست دادند که معادل ۱.۲ میلیمتر سهم در افزایش سطح آب جهانی است. مناطق اسکاندیناوی، سوالبارد و آسیای شمالی بزرگترین کاهش سالانه جرم خود را ثبت کردند. یخچال‌های کلمبیا در اثر رویداد شدید ال‌نینو در ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، سرعت ذوب خود را به‌شدت افزایش دادند که منجر به کاهش ۵ درصدی مساحت کل آنها شد و در نتیجه، یخچال کونخراس منقرض اعلام شد.

از نظر معادل آب برف (SWE) در ماه مارس، کمبودها در چندین منطقه مهم مشاهده شد. در اروپای‌شرقی و مرکزی (دانوب، دنیپر، البه و اودر)، معادل آب برف در مارس کمتر تا بسیار کمتر از نرمال بود که نشان‌دهنده ذوب زودتر از موعد بود. در امریکای‌شمالی، حوضه‌های سنت لارنس و می‌سی‌سی‌پی کمبود بسیار کمتر از نرمال در SWE مارس داشت. در آسیای‌مرکزی، اوج جرم برف فصلی بالاتر از نرمال بود، اما گرم شدن سریع در اواخر مارس منجر به سیل در شمال قزاقستان و مناطق مجاور روسیه شد.

رویدادهای شدید هیدرولوژیکی

سال ۲۰۲۴ با رویدادهای شدید و بی‌سابقه‌ای همراه بود که منجر به تلفات و خسارات اقتصادی گسترده‌ای در نقاط مختلف جهان شد. در منطقه آسیا و اقیانوسیه، توفند یاگی یکی از مرگبارترین حوادث در جنوب‌شرق آسیا بود که خسارتی بالغ بر ۱۶ میلیارد دلار امریکا به بار آورد و جان بیش از ۷۰۰ نفر را گرفت. در نپال و هند نیز، سیل‌های سپتامبر جان حداقل ۲۳۶ نفر را گرفت و خسارتی معادل یک درصد تولید ناخالص داخلی نپال به بار آورد. در امارات متحده عربی، دوبی در آوریل شاهد سنگین‌ترین بارندگی در ۷۵ سال اخیر بود که منجر به کشته شدن ۵ نفر و فلج شدن زیرساخت‌ها گردید.

 اروپا نیز در سال ۲۰۲۴ با سیلاب‌های گسترده‌ای مواجه شد که بیش از ۳۳۵ کشته و ۱۸ میلیارد یورو خسارت اقتصادی به همراه داشت. توفان بوریس در سپتامبر موجب سیلاب‌هایی در لهستان، آلمان، جمهوری چک و رومانی شد و رکورد تاریخی بارندگی را در حوضه دانوب علیا به‌ثبت رساند. این سیلاب‌ها به‌تنهایی ۱.۶۵ میلیارد یورو خسارت اقتصادی به بار آوردند. همچنین، سیل فاجعه‌بار والنسیا در اسپانیا در اواخر اکتبر تا اوایل نوامبر منجر به ۲۳۲ کشته و خسارتی عظیم معادل ۱۷.۵ میلیارد یورو شد. در قزاقستان و روسیه نیز، سیلاب‌های بهاری ناشی از ذوب سریع برف باعث آوارگی بیش از 119 هزار نفر شد.

در قاره امریکا، توفان هلن بدترین سیل در جنوب شرق ایالات متحده از سال ۱۹۱۶ بود که ۲۱۹ کشته و خسارتی معادل ۷۹.۵ میلیارد دلار امریکا به بار آورد. همچنین، خشکسالی شدید در ایالت‌های تگزاس، اوکلاهما و کانزاس با گرما و خسارت کشاورزی ۵.۵ میلیارد دلاری همراه بود. در برزیل، همزمان با خشکسالی شدید، جنوب کشور دچار سیل فاجعه‌باری شد که ۱۸۳ کشته و تأثیر بر زندگی ۲.۴ میلیون نفر را به‌همراه داشت و این سیل مخرب‌ترین حادثه در ۸۰ سال اخیر محسوب می‌شود. 

افریقا نیز تحت‌تاثیر سیلاب‌های شدید قرار گرفت که منجر به بیش از ۲، ۵۰۰ کشته و آوارگی ۴ میلیون نفر شد. در افریقای‌غربی و مرکزی، سیلاب‌ها در طول فصل موسمی استثنایی، ۷.۵ میلیون نفر را تحت‌تاثیر قرار داد و حداقل ۱.۵۲۶ کشته و از بین رفتن ۹۶۰هزار هکتار زمین کشاورزی را رقم زد. در افریقای‌شرقی نیز، سیلاب‌های مارس تا مه، ‌در کنیا موجب کشته شدن ۲۹۴ نفر شد و وضعیت انسانی بحرانی را تشدید کرد. 

گزارش سازمان جهانی هواشناسی در کاپ ۳۰

سازمان جهانی هواشناسی در گزارش به‌روز شده خود در سی‌امین اجلاس تغییرات اقلیمی سازمان ملل که در شهر بلم برزیل برگزار شد، به این موضوع اشاره داشت که اقیانوس‌های جهان در سال ۲۰۲۴ بیشترین میزان گرما را در تاریخ ثبت‌شده جذب کرده است. این گرمای بی‌سابقه که در سال ۲۰۲۵ نیز ادامه یافته، باعث شده است که نرخ گرمایش اقیانوس در دو دهه اخیر شدت یابد و بیش از ۹۰ درصد از انرژی مازاد زمین را در خود حبس کند. افزایش دمای اقیانوس، طوفان‌ها را قدرتمندتر می‌کند و سرعت ذوب یخ‌های قطبی را بالا می‌برد.

بر اساس این گزارش این روند تاثیر مستقیمی بر سطح آب دریاها داشته است. در سال ۲۰۲۴، میانگین سطح آب دریاهای جهانی که با ماهواره اندازه‌گیری می‌شود، رکورد جدیدی را ثبت کرد. نرخ بلندمدت افزایش سطح دریا اکنون تقریبا دو برابر شده است.

بخش‌های یخی زمین نیز در وضعیت هشدار قرار دارد. در سال آبی ۲۰۲۳/۲۰۲۴، یخچال‌های طبیعی رکورددار ذوب شدند و معادل ۱.۳ متر معادل آب یا ۴۵۰ گیگاتن یخ از دست دادند. این بزرگترین میزان ذوب ثبت‌شده از سال ۱۹۵۰ است و به تنهایی معادل ۱.۲ mm به افزایش سطح آب دریاها افزوده است. این سومین سال متوالی است که تمامی ۱۹ منطقه یخچال‌زده جهان دچار کاهش جرم خالص شده‌اند. به همین صورت ونزوئلا آخرین یخچال خود را از دست داد و به دومین کشوری تبدیل شد که تمام یخچال‌هایش در دوران مدرن ناپدید شده‌اند. در قطب‌ها، گستره یخ دریای قطب شمال در مارس ۲۰۲۵ به پایین‌ترین حداکثر میزان ثبت‌شده توسط ماهواره‌ها رسید. یخ دریای قطب جنوب نیز در حداقل گستره سالانه خود در فوریه ۲۰۲۵، سومین کمترین میزان را در تاریخ ثبت کرد.

اختلال در چرخه آب و وضعیت رودخانه‌های جهان

گزارش سازمان جهانی هواشناسی در کاپ ۳۰ نیز بر این نکته تاکید می‌کند که ناهنجاری‌های اقلیمی الگوی بارش و جریان رودخانه‌ها را مختل کرده است. در سال ۲۰۲۴، تنها حدود یک‌سوم از حوضه‌های آبریز جهان جریان طبیعی داشتند. این وضعیت نشان‌دهنده 6 سال اختلال گسترده در چرخه آب جهانی است.

جریان رودخانه‌ها در حوضه‌های اصلی امریکای جنوبی، از جمله آمازون، لاپلاتا و اورینوکو، بسیار پایین‌تر از حد نرمال بود. در ایران و کشورهای همسایه، بارش‌ها در ۱۲ ماه منتهی به ژوئن ۲۰۲۵، ۵۰ درصد یا بیشتر زیر حد نرمال بود. این کمبود آب همچنین ظرفیت تولید برقابی را کاهش داده است.

در مقابل، مناطق دیگری با آب بسیار زیاد مواجه بودند. در آسیا، حوضه‌هایی مانند گنگ و ایندوس جریان‌های بالایی را تجربه کردند. رویدادهای حدی مانند سیل تگزاس در ژوئیه ۲۰۲۵ با ۵۰۰ میلیمتر بارش در چند ساعت و سیل‌های موسمی پاکستان با تخریب ۲.۲ میلیون هکتار زمین کشاورزی، نشان‌دهنده ابعاد فاجعه‌بار این ناهنجاری‌های شدید هستند.

سخن پایانی

داده‌های سال ۲۰۲۴ نشان‌دهنده شکست فزاینده توزان هیدرولوژیکی است. زمین دیگر با افراط‌های همزمان روبه‌رو است؛ جایی سیل بی‌سابقه می‌زند و جایی برداشت بیش از حد ذخایر زیرزمینی را حتی بدون خشکسالی، به صفر می‌رساند. این اختلال 6ساله زنگ خطری برای مدیریت اضطراری منابع آب، به‌ویژه در مناطق حیاتی همچون ایران است.