تحقیق و توسعه در صنعت خودرو، توهم بزرگ با عملکرد صفر!

علی میرزایی‌سیسان، پژوهشگر حوزه خودرو با اشاره به اینکه تحقیق و توسعه در صنعت خودرو ایران عملا بی‌ارزش شده به صمت اظهار کرد: صنعت خودرو ایران که در دهه ۷۰ خورشیدی نماد بلندپروازی‌های صنعت و اقتصاد کشور بود، اکنون در گرداب چالش‌های پیچیده‌ای از ناکارآمدی‌های داخلی تا فشارهای خارجی گرفتار شده است. این صنعت با سهم قابل‌توجهی در اقتصاد ملی و اشتغال‌زایی گسترده، به‌دلیل فقدان نوآوری و پژوهش‌های پیشرفته، از مسیر رشد و تحول بازمانده است. در حالی که جهان با سرعتی سرسام‌آور به سمت فناوری‌های جدیدی همچون خودروهای برقی، خودران و هوشمند حرکت می‌کند، ایران‌ همچنان درگیر بحث‌های بی‌پایان و بی‌ثمر درباره خصوصی‌سازی، واگذاری‌ها و مسائل روزمره است. صنعت و بازار و مصرف‌کننده و پژوهشگر از بحث‌های رایج خسته و دنبال یافتن جواب برای سؤال‌های اساسی هستند. یکی از پرسش‌های اساسی که باید صادقانه به آن پاسخ دهیم این است: چرا تحقیق و توسعه در صنعت خودرو ایران عملا بی‌اثر بوده و هیچ ارزش‌افزوده‌ای ایجاد نکرده است؟ هرچند تحریم‌های بین‌المللی دسترسی به فناوری‌های پیشرفته و مشارکت‌های خارجی را محدود کرده‌اند، اما ریشه اصلی این رکود را باید در مشکلات داخلی جست‌وجو کرد؛ مشکلاتی مانند نبود چشم‌انداز استراتژیک، فرار مغزها و ضعف زیرساخت‌های تحقیق و توسعه.

پژوهشگر حوزه خودرو ادامه داد: واقعیت این است که خودروسازی ایران‌ همواره میان دو رویکرد متناقض در نوسان بوده است: از یک‌سو تلاش برای بومی‌سازی تولید و از سوی دیگر وابستگی به مونتاژ قطعات خارجی. این تناقض، همراه با نبود یک استراتژی بلندمدت منسجم، باعث شده این صنعت نتواند زیرساخت‌های پایدار تحقیق و توسعه (R&D) را ایجاد کند. ذهنیت غالب مونتاژکاری و مهندسی معکوس نیز مانعی جدی برای حرکت به سمت نوآوری واقعی بوده است. هرچند تلاش‌هایی پراکنده برای توسعه فناوری‌های محلی انجام‌شده، اما این تلاش‌ها بیشتر بر بهبودهای جزئی متمرکز بوده‌اند تا ایجاد تغییرات بنیادین.

میرزایی‌سیسان ادامه داد: مدیریت محافظه‌کارانه نیز یکی دیگر از موانع بزرگ پیش‌روی این صنعت است. بسیاری از مدیران یا از تحولات جهانی بی‌خبرند یا جرأت لازم برای اعمال تغییرات بزرگ را ندارند. ساختارهای نظارتی نامنسجم نیز با ترجیح ثبات اقتصادی کوتاه‌مدت بر رشد صنعتی بلندمدت، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه را دلسرد کرده‌اند. علاوه بر این، تورم مزمن، کاهش ارزش پول ملی و دسترسی محدود به منابع مالی باعث شده‌اند خودروسازان برای بقای کوتاه‌مدت بجنگند و پروژه‌های بلندمدت نوآورانه را فانتزی بدانند.

وی افزود: یکی دیگر از چالش‌های اساسی این صنعت، عدم‌مدیریت منابع انسانی با ارزش است. فرار مغزها که در آن سالانه صدها هزار نیروی متخصص کشور را ترک می‌کنند و این مهاجرت گسترده نه‌تنها صنعت خودرو، بلکه کل اکوسیستم نوآوری کشور را تضعیف کرده است. نبود همکاری مؤثر میان دانشگاه‌ها و صنایع نیز مزید بر علت شده و ظرفیت پیشرفت فناورانه را محدود کرده است. ما حتی برای آن‌دسته از جوانانی که مهاجرت نکرده‌اند و خواهان فعالیت تحقیق و توسعه در ایران هستند، برنامه‌ای برای جذب نداریم. منابع انسانی مهم‌ترین فاکتور پیشرفت شرکت‌های خودروسازی است که به‌راحتی از آن می‌گذریم.

پژوهشگر حوزه خودرو با بیان اینکه در مقایسه با کشورهای پیشرو در صنعت خودرو مانند آلمان یا حتی چین، مدت‌زمان توسعه محصول جدید در ایران بسیار طولانی‌تر است، اظهار کرد: این امر نه‌تنها نشان‌دهنده ضعف زیرساخت‌ها، بلکه بیانگر نبود برنامه‌ای کارآمد برای تسریع فرآیندهای تولید است. در حالی که جهان با سرعت به سمت آینده‌ای متفاوت حرکت می‌کند، ما همچنان چشم بر واقعیت بسته‌ایم؛ گویی فناوری‌هایی مانند برقی‌سازی، هوشمندسازی یا خودروهای خودران هیچ ارتباطی با ما ندارند.

صنعت ما استراتژی بلندمدت ندارد، چه برسد به تحقیق و توسعه‌

در صنعت خودرو که به‌سرعت در حال تحول و دگرگونی است، پذیرش تفکر استراتژیک و سیستمی دیگر یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای همه افراد در سطوح گوناگون سازمانی است؛ خواه شما مدیر ارشد باشید، خواه مدیر میانی، یا حتی یک کارمند عادی. این صنعت در دل اکوسیستمی پیچیده فعالیت می‌کند که به‌شدت تحت‌تأثیر نیروهای اقتصادی، تغییرات فناوری و تقاضای مصرف‌کنندگان قرار دارد. در چنین فضایی، هر بخش از سازمان باید بستری برای پرورش متفکرانی نوآور و کارآفرین فراهم کند؛ افرادی که نه‌تنها قادر به ایجاد تحول باشند، بلکه بتوانند تأثیراتی ماندگار و معنادار بر جا بگذارند. بااین‌حال، به نظر می‌رسد تفکر استراتژیک در صنعت عملا ارزش خود را از دست داده یا دست‌کم به اولویتی ثانویه تبدیل شده است. به همین دلیل ارزش کارهای لبه علمی و کاربردی و جسارت کارهای نو از بین رفته است.

ضرورت آینده‌نگری در دنیای پرچالش صنعت خودرو

میرزایی‌سیسان با اشاره به اینکه دنیای امروز خودروسازی با سرعتی بی‌سابقه در حال تغییر است، گفت: در این دنیا عواملی مانند محیط‌های کسب‌وکار ناپایدار، پیشرفت‌های فناورانه، چالش‌های ژئوپلتیکی و رقابت جهانی، بیش از هر زمان دیگری بر دنیای خودرو تأثیر می‌گذارند. در چنین شرایطی، ایجاد تعادل میان دستیابی به نتایج کوتاه‌مدت و پرداختن به فرصت‌ها، ریسک‌ها و مسائل بلندمدت امری حیاتی است. این مسائل نه‌تنها بر موفقیت امروز بلکه بر آینده سازمان نیز تأثیرگذار خواهند بود. متأسفانه شواهد نشان می‌دهد بسیاری از رهبران صنعت و دانشگاه کنترل خود را بر برنامه‌ریزی‌های استراتژیک از دست داده‌اند و بیشتر درگیر توسعه‌های تاکتیکی روزمره شده‌اند.

افول ارزش تفکر راهبرد صنعتی

میرزایی‌سیسان در ادامه اظهارکرد: یکی از بزرگ‌ترین موانع پیش‌روی مدیران برای تبدیل شدن به رهبرانی استراتژیک، وابستگی بیش‌ازحد به تفکر کوتاه‌مدت و تمرکز صرف بر اهداف فوری است. مدیران ارشد که باید نقش هدایتگر را ایفا کنند، اغلب درگیر مدیریت وظایف روزمره می‌شوند و عملا به مدیران عملیاتی تبدیل شده‌اند. این رویکرد واکنشی نه‌تنها اشتیاق، بلکه زمان کافی برای آینده‌نگری یا تعیین مسیر بلندمدت سازمان را از آنها می‌گیرد. در سال‌های اخیر، ارزش تعیین راهبردهای دانش‌محوری در صنعت کاهش یافته؛ روندی که کمتر کسی آن را زیر سؤال برده یا به نقد کشیده است. زمانی که اولویت‌های راهبردی به‌روشنی تعریف نشده باشند یا اصلا وجود نداشته باشند، سازمان‌ها تمایل کمتری به سرمایه‌گذاری زمان و منابع خود برای موقعیت‌یابی آینده خواهند داشت. این مسئله به‌ویژه در حوزه تحقیق و توسعه (R&D) مشهود است؛ حوزه‌ای که ذاتا برای جهش‌های بلندمدت طراحی شده، اما نیازمند همگرایی دقیق میان رصد بازار، تحولات فناوری و تحقیقات علمی پیشرفته است.

وی گفت: در بازار جهانی امروز که پویایی آن لحظه‌ای متوقف نمی‌شود، حتی شرکت‌های پیشرو اروپایی که زمانی سلطه بلامنازعی بر بازارهای غربی داشتند نیز موقعیت خود را از دست داده‌اند. چرا؟ زیرا صرفا فکر کردن به آینده دیگر کافی نیست؛ سرعت عمل در دستیابی به محصولات رقابتی اکنون اهمیتی حیاتی پیدا کرده است. سازمان‌ها باید فراتر از تصور چشم‌انداز آینده حرکت کنند و اقدامات قاطعانه‌ای برای تحقق آن انجام دهند.

تحقیق و توسعه چابک نیاز داریم

پژوهشگر حوزه خودرو با بیان اینکه در یک فضای رقابتی، تحقیق و توسعه چابک (Agile R&D) نقشی کلیدی ایفا می‌کند، ادامه داد: این رویکرد «راهبردی در دل راهبرد» و تلاشی متمرکز برای تضمین موفقیت صنایع محلی در برابر رقابت جهانی است که دائما در حال تغییر هستند. تنها با اتخاذ چنین رویکردهایی می‌توان اطمینان حاصل کرد که صنعت خودرو نه‌تنها بقای خود را حفظ کند، بلکه می‌تواند جایگاهی پیشرو در بازارهای جهانی داشته باشد.

وی افزود: برای احیای صنعت خودرو ایران، اصلاحات جسورانه‌ای لازم است. تدوین یک نقشه راه روشن که تعادلی میان نوآوری داخلی و همکاری‌های بین‌المللی برقرار کند، ضروری به نظر می‌رسد. سرمایه‌گذاری در سرمایه انسانی باید اولویت یابد و سیاست‌هایی برای حفظ نیروی متخصص از طریق ارائه مشوق‌ها برای ریسک‌پذیری لبه علمی و شرایط کاری بهتر باید اجرا شود. تقویت زیرساخت تحقیق و توسعه نیز حیاتی است؛ تخصیص منابع بیشتر به مراکز تحقیقاتی و تشویق همکاری میان دانشگاه‌ها و صنایع می‌تواند ظرفیت نوآوری کشور را افزایش دهد. علاوه بر این، بومی‌سازی همراه با مدرن‌سازی باید محور اصلی برنامه‌ها قرار گیرد؛ ایجاد یک بخش قوی تولید قطعات خودرو می‌تواند زیربنای رشد صنعتی گسترده‌تر باشد. هماهنگی سیاست‌ها میان بخش‌هایی مانند انرژی و حمل‌ونقل نیز می‌تواند هم‌افزایی لازم برای حمایت از رشد صنعتی را فراهم کند.

پژوهشگر حوزه خودرو با بیان اینکه برای موفقیت در دنیای پیچیده امروز، سازمان‌ها باید فراتر از مدیریت روزمره حرکت کنند و تفکر استراتژیک را به قلب تصمیمات خود بازگردانند اظهار کرد: ایجاد تعادل میان اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت، سرمایه‌گذاری هدفمند در تحقیق و توسعه، و اقدام قاطعانه برای شکل دادن به آینده نه‌تنها مزیتی رقابتی ایجاد می‌کند، بلکه ضامن بقا و رشد پایدار خواهد بود.

میرزایی‌سیسان در پایان دلیل رکود پژوهش و نوآوری در صنعت خودرو ایران را ترکیبی از ناکارآمدی‌های سیستمی، سوءمدیریت داخلی، بی‌ثباتی اقتصادی و چالش‌هایی نظیر ارزش ندادن به علم مدیریت منابع انسانی دانست و خاطرنشان کرد: اگرچه مسیر احیا تحقیق و توسعه اثر‌گذار در کوتاه‌مدت غیرممکن یا خیلی دشوار به نظر می‌رسد، اما با اتخاذ رویکردهای جسورانه، تمرکز بر نوآوری بلندمدت و تشویق رقابت واقعی می‌توان صنعت خودرو را از وضعیت فعلی خارج و آن را به بازیگری رقابتی در عرصه جهانی تبدیل کرد. زمان برای تحول سریعا رو به پایان است؛ اکنون وقت آن رسیده که با تصمیمات درست آینده‌ای متفاوت برای این صنعت رقم بزنیم. دیگر چالش‌های صنعت خودرو ایران را نه می‌توان انکار کرد و نه از آن گریخت. برای حل این مشکلات باید حول یک هدف مشترک متحد شویم: اینکه واقعا وجود مشکل را قبول و در حل آن‌ هم‌افزایی کنیم. دستیابی به این هدف مستلزم گفت‌وگوهای صادقانه، اما دشوار درباره موضوعات حساس بسیاری است.

تحقیق و توسعه کلید توسعه صنعت

محمدحسین پروانه، کارشناس حوزه خودرو درباره تاثیر تحقیق‌وتوسعه بر رشد و ارتقای صنعت خودرو به صمت اظهار کرد: به‌طورکلی هرگونه هزینه‌کرد و سرمایه‌گذاری در تحقیق‌وتوسعه به توسعه فناوری‌های نوین منجر می‌شود که در ادامه بهبود کارآیی تولید و ارتقای کیفی محصولات را به‌دنبال دارد. در نهایت، ارتقای کیفیت موجب افزایش تولید و فروش در صنعت خودرو شده و در نتیجه رشد اقتصادی را تسریع می‌بخشد. به‌طور کلی می‌توان گفت تحقیق‌وتوسعه یکی از عوامل کلیدی در تقویت رقابت‌پذیری و توسعه پایدار صنعت خودرو به‌شمار می‌رود.

پروانه با بیان اینکه تداوم تحقیق و توسعه بر نرخ نهایی محصولات تاثیرگذار است، ادامه داد: همان‌طور که می‌دانید افزایش هزینه‌های تحقیق و توسعه ممکن است در کوتاه‌مدت، به افزایش نرخ نهایی محصولات بینجامد، اما در بلندمدت، بهبود کیفیت، کاهش هزینه‌های تولید و توسعه فناوری‌های بهینه‌تر می‌تواند هزینه‌های تولید را کاهش داده و در نهایت به کاهش نرخ نهایی منجر شود. افزایش کیفیت و کارآیی محصولات، تمایل مصرف‌کنندگان به پرداخت هزینه‌های بالاتر برای یک کالا را نیز افزایش می‌دهد.

تولید صادرات‌محور در سایه تحقیق‌وتوسعه

کارشناس صنعت خودرو درباره تولیدصادرات‌محور با استفاده از تداوم تحقیق‌وتوسعه در بلندمدت گفت: تحقیق‌وتوسعه امکان ارائه محصولات رقابتی‌تر در بازارهای بین‌المللی را فراهم می‌کند. تولید خودروهایی با استانداردهای جهانی و ویژگی‌های منحصربه‌فرد مانند مصرف بهینه سوخت یا سازگاری با محیط‌زیست به افزایش سهم صادرات کمک می‌کند. نوآوری‌های مبتنی بر تحقیق‌وتوسعه می‌تواند به تولیدصادرات‌محور ختم شده و جذابیت بیشتری برای بازارهای جدید ایجاد کند. پروانه در ادامه درباره تاثیر نوآوری‌های تحقیقاتی بر ایجاد بازارهای جدید اظهار کرد: شاهد هستیم که با توسعه فناوری‌های نوین مانند خودروهای خودران، فرصت‌های جدیدی در بازار جهانی خودرو به وجود آمده است. شرکت‌هایی که در زمینه‌های نوآورانه پیشرو هستند، می‌توانند به بازارهای تازه دسترسی پیدا کرده و سهم بازار خود را افزایش دهند. وی ادامه داد: در شرایط کنونی به تغییر سیاست‌های اقتصادی برای حمایت از تحقیق‌وتوسعه نیاز داریم. حمایت مؤثر از تحقیق‌وتوسعه در صنعت خودرو، نیازمند سیاست‌های اقتصادی حمایتی مانند تخصیص اعتبارات مالیاتی، حمایت از شرکت‌های نوپا و تحقیقاتی و ایجاد زیرساخت‌های مناسب است. این تغییرات می‌تواند به توسعه سریع‌تر فناوری‌ها و بهبود توان رقابتی صنعت خودرو منجر شود.

پروانه درباره اثرات منفی عدم‌سرمایه‌گذاری در تحقیق‌وتوسعه بیان کرد: عدم‌سرمایه‌گذاری در تحقیق‌وتوسعه می‌تواند به عقب‌ماندگی تکنولوژیک و کاهش توان رقابتی صنعت خودرو بینجامد که به ضرر اقتصاد است. برای کاهش این اثرات، دولت می‌تواند از طریق همکاری‌های بین‌المللی، ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک و افزایش سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، به توسعه فناوری‌های نوین کمک کند.

تحقیق‌وتوسعه نیازمند حمایت

کارشناس صنعت خودرو با اشاره به همکاری‌های بین بخش خصوصی و دولتی برای انجام برنامه‌های تحقیقاتی موثر گفت: ایجاد همکاری‌های استراتژیک بین دولت و شرکت‌های خصوصی در زمینه تحقیق و توسعه می‌تواند باعث افزایش سرمایه‌گذاری‌ها و تسریع فرآیندهای نوآوری شود. دولت با ایجاد سیاست‌های حمایتی و بخش خصوصی با اجرای پروژه‌های مشترک می‌توانند به نتایج مناسبی دست یابند.

پروانه در پایان در ارزیابی نهایی از وضعیت تحقیق و توسعه در صنعت خودرو کشور خاطرنشان کرد: صنعت خودرو کشور درحال‌حاضر نیازمند تقویت تحقیق و توسعه است تا بتواند با تحولات جهانی همگام شود. هم‌اکنون میزان تحقیق و توسعه در صنعت خودرو در سطح پایینی است. ارتقای سطح تحقیق‌وتوسعه می‌تواند به بهبود کیفیت و رقابت‌پذیری محصولات داخلی کمک کند، اما بدون حمایت کافی از سوی دولت و ایجاد بسترهای لازم برای همکاری با شرکت‌های خارجی، دستیابی به توسعه پایدار در این بخش دشوار خواهد بود.