از مشکل تا راهکار
باتوجه به قرارگیری ایران در منطقه‌ای خشک، نیمه‌خشک و همچنین تغییرات اقلیمی و افزایش دما، مدیریت منابع آب حیاتی‌تر از هر زمان دیگری است. طبق آمارها، ایران از لحاظ میزان مصرف آب در بخش‌های مختلف نظیر کشاورزی، صنعتی و شهری در وضعیت بحرانی قرار دارد.
یکی از دلایل اصلی این بحران، هدررفت گسترده آب است. به‌طورمتوسط، میزان هدررفت آب در شبکه‌های توزیع آب شهری و روستایی ایران حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد تخمین زده می‌شود. این بدان معناست که از هر ۱۰۰ لیتر آبی که وارد شبکه‌های توزیع می‌شود، حدود ۲۵ تا ۳۰ لیتر آن بدون استفاده از دسترس خارج می‌شود.
هدررفت آب در ایران تحت‌تاثیر چندین عامل قرار دارد که می‌توان آنها را به 2دسته کلی عوامل ساختاری و مدیریتی تقسیم کرد.بسیاری از لوله‌های توزیع آب در شهرها و روستاها قدیمی و فرسوده هستند. ترک‌ها و شکستگی‌های این لوله‌ها منجر به نشت آب و هدررفت آن می‌شوند. همچنین در برخی مناطق، زیرساخت‌های آبرسانی به‌روزنشده و سیستم‌های قدیمی هنوز استفاده می‌شوند. این موضوع موجب می‌شود تا بخش عمده‌ای از آب به‌طورمستقیم هدر رود. علاوه بر این فقدان برنامه‌ریزی دقیق و عدم‌نظارت کافی بر مصرف آب در بخش‌های مختلف، هدررفت آب را افزایش می‌دهد.
کشاورزی سنتی و روش‌های آبیاری قدیمی در ایران از جمله مهم‌ترین دلایل هدررفت آب هستند. استفاده از آبیاری غرقابی و سایر روش‌های ناکارآمد باعث می‌شود تا مقدار زیادی آب بدون بهره‌وری موثر هدر برود. پیامدهای هدررفت آب تاثیرات مخرب متعددی بر منابع‌طبیعی و اقتصاد کشور دارد. باتوجه به کاهش منابع آبی و افزایش هدررفت، بسیاری از مناطق کشور با مشکل جدی کمبود آب مواجه شده‌اند.
عواقب هدررفت آب
هدررفت آب هزینه‌های سنگینی از جمله هزینه‌های بازسازی زیرساخت‌ها و کاهش تولیدات کشاورزی و صنعتی به اقتصاد کشور تحمیل می‌کند. از سوی دیگر، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها از پیامدهای زیست‌محیطی هدررفت آب است که می‌تواند به ازبین‌رفتن اکوسیستم‌های طبیعی منجر شود. البته این مسئله تنها مختص ایران نیست، چراکه هرساله بیش از ۳۲ میلیارد مترمکعب آب تصفیه‌شده از طریق نشت از شبکه‌های توزیع هدر می‌رود. علاوه بر آن ۱۶میلیارد مترمکعب در سال، آب تصفیه‌شده به‌دست مشترکان می‌رسد، اما به دلایلی همچون مصارف غیرمجاز (آب دزدی)، عدم‌دقت در اندازه‌گیری و خطای مدیریتی به‌حساب نمی‌آید. میانگین جهانی درصد هدررفت آب حدود ۳۵ درصد برآورد شده، در حالی که در بعضی کشورهای با درآمد کم، مقدار هدررفت در حدود 60،50 درصد منابع آبی است. در کشورهای در حال توسعه، هدررفت منابع ناشی از سطوح بالای آب بدون درآمد، قابل‌ملاحظه است. یک برآورد محافظه‌کارانه از کل هزینه‌های سالانه خدمات و تاسیسات آبرسانی مربوط به آب بدون درآمد در سراسر جهان، در حدود ۱۴میلیارد دلار است که در حدود یک‌سوم از این مقدار مربوط به کشورهای در حال توسعه است. در کشورهای در حال توسعه روزانه در حدود ۴۵میلیون مترمکعب آب از طریق نشت از شبکه‌های توزیع هدر می‌رود که این حجم، برای آبرسانی به حدود ۲۰۰ میلیون نفر کافی است. سالانه و برمبنای استراتژی‌های کاهش آب بدون درآمد طبق استاندارد انجمن جهانی آب در ۳ سرفصل کاهش هدررفت فیزیکی (واقعی)، کاهش هدررفت غیرفیزیکی (ظاهری) و کاهش مصارف مجاز بدون درآمد فعالیت‌های عملیاتی تنظیم می‌شود، این استراتژی توسط شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور به شرکت‌های استانی ابلاغ و بر فرآیند انجام آن در طول سال نظارت می‌شود. آن‌طور که علی سیدزاده، مدیرکل دفترمدیریت مصرف آب، خدمات مشترکان و کاهش هدررفت شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور گفته است؛ «اصلاح و بازسازی شبکه فرسوده آب، استانداردسازی انشعابات آب، تعویض کنتورهای خراب مشترکان، کنتوردار کردن منابع تامین آب، انجام فعالیت مدیریت فشار و زون‌بندی، نشت‌یابی و رفع نشتی در شبکه‌های توزیع و خطوط انتقال آب، نشت‌یابی و رفع نشت مخازن آب و سایر اقدامات پشتیبان که به کاهش آب بدون درآمد کمک می‌کند، از مهم‌ترین کارها است؛ برمبنای برآوردهای انجام‌شده برای کاهش هر یک درصد آب بدون درآمد کل کشور، اعتباری معادل ۲۲ هزار میلیارد تومان موردنیاز است.» در هر صورت برای مقابله با این بحران، باید راهکارهای موثری در نظر گرفته شود. نوسازی و بروزرسانی شبکه‌های توزیع آب و تعویض لوله‌های قدیمی و اصلاح زیرساخت‌ها می‌تواند به کاهش نشت آب کمک کند، همچنین بکارگیری سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار نظیر قطره‌ای و بارانی می‌تواند به‌طورقابل‌توجهی میزان مصرف آب در کشاورزی را کاهش دهد، ترویج فرهنگ مصرف بهینه آب و آموزش شهروندان درباره اهمیت حفظ منابع آبی یکی از گام‌های اساسی برای کاهش هدررفت آب است. علاوه بر این با تدوین برنامه‌های جامع و پایش مستمر وضعیت مصرف آب، می‌توان از هدررفت بی‌رویه آب جلوگیری کرد و در مجموع باید گفت باتوجه به محدودیت منابع آبی در ایران، مقابله با هدررفت آب یکی از اولویت‌های اصلی کشور است. برای تحقق این هدف، نیاز به همکاری همه‌جانبه از سوی دولت، بخش خصوصی و مردم وجود دارد. با اتخاذ سیاست‌های مناسب و اجرای راهکارهای عملی، می‌توان از این بحران عبور کرد و منابع آبی کشور را برای نسل‌های آینده حفظ کرد.
هدررفت واقعی آب در شبکه‌های توزیع
سارا نظیف، عضو هیات‌مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران درباره بحران آب در ایران به صمت توضیح داد: هدررفت آب در ایران به شکل‌های مختلف مشاهده می‌شود. در بخش کشاورزی که مصرف‌کننده عمده منابع آب کشور است، میزان هدررفت بسیار بالا است و در اغلب موارد حتی ۴۰ درصد از آب تامین‌شده نیز در نهایت به مصرف محصولات کشاورزی نمی‌رسد. در طول مسیر انتقال آب از محل تامین تا محل مصرف به‌دلیل نامناسب بودن شرایط کانال‌های آبیاری و همین‌طور روش‌های نامناسب آبیاری، بخش قابل‌توجهی از آب تلف می‌شود که بخشی از آن به شکل تبخیر بوده و بخشی نیز دوباره به منابع آب زیرزمینی یا سطحی برمی‌گردد.
وی در ادامه بیان کرد: در بخش شرب نیز متاسفانه هدررفت واقعی آب در شبکه‌های توزیع آب قابل‌توجه بوده و حتی در برخی موارد به حدود ۳۰ درصد نیز نزدیک می‌شود که رقم بسیار بالایی است. حتی آب برداشتی از سوی مشترکان نیز در بسیاری موارد عملا مورداستفاده مطلوب قرار نگرفته است و بخش قابل‌توجهی از آن به‌دلیل فشار بالای آب یا عدم‌استفاده درست هدر می‌رود. در بخش صنعت نیز به‌دلیل به‌روز نبودن فرآیندهای صنعتی و فرسودگی یا مناسب نبودن زیرساخت‌های تولید مورداستفاده، مصرف آب بالا بوده و عملا از منابع آب تامین‌شده به شکل مطلوب استفاده نمی‌شود. در مجموع باوجود محدودیت‌های جدی در دسترسی به منابع آب و تنش آبی موجود در کشور، میزان هدررفت بسیار بالاست و از آب تامین‌شده به‌شکل مناسب استفاده نمی‌شود.
محدودیت جدی منابع آب وجود دارد
نظیف افزود: عمده شهرهای پرجمعیت کشور ما در مناطقی قرار دارند که محدودیت جدی منابع آب وجود دارد و منابع آنها رو به تحلیل مستند و پاسخگوی نیازهای روزافزون جمعیت رو به رشد آنها نیستند و از طرفی اگر هزینه‌های بالای تصفیه آب شرب را برای رساندن به کیفیت مطلوب و استاندارد مدنظر قرار دهیم، متوجه می‌شویم که هر قطره از آبی که در شبکه توزیع آب شهری وارد می‌شود، از ارزش بالایی برخوردار است.
وی معتقد است: ادامه روند فعلی تامین و توزیع آب در شهرهای بزرگی چون تهران به نابودی منابع آب، به‌ویژه منابع آب زیرزمینی در آینده نزدیک منجر خواهد شد که می‌تواند شرایطی بسیار بحرانی را برای این مناطق ایجاد کند و به‌نظر نمی‌رسد رویکردهای سابق مدیریت تامین آب با استفاده از روش‌هایی مانند انتقال آب بین‌حوضه‌ای بیش از این کارآمد باشند؛ بنابراین باید هرچه بیشتر بر کاهش تلفات و هدررفت در این بخش تاکید شود.
دانشیار دانشگاه تهران تاکید کرد: در مجموع شبکه‌های آبرسانی برای دوره طرح حدود ۳۰ سال در ایران طراحی می‌شوند، اما باتوجه به اینکه این شبکه‌ها مدفون هستند و تغییر و تعویض آنها مستلزم هزینه و مشکلات بسیار است، در طول زمان و به فراخور اصلاحات و توسعه در شبکه برای پاسخ به نیازهای جدید، ایجاد می‌شود، از این‌رو قاعدتا شبکه در طول دوره طرح باید پاسخگوی نیازهای مربوطه باشد. در برخی شهرهای دنیا عمر لوله‌های شبکه توزیع آب به بیش از ۱۵۵سال می‌رسد.
وی بیان کرد: اما نکته‌ای که وجود دارد، این است که به دلایل مختلف مانند مشکلات ناشی از تولید لوله، فرآیند حمل‌ونقل و جایگذاری لوله‌ها و اتصالات و نیز شرایط بهره‌برداری از شبکه‌های توزیع آب، بخش‌های مختلف امکان دارد دچار آسیب و مشکل شوند و در آنها نشتی یا شکستی اتفاق بیفتد که به هدررفت آب و آسیب شبکه منجر شده و در برخی مواقع حتی موجب قطعی در روند تامین آب شود.
اهمیت ارتقای سیستم‌های جمع‌آوری اطلاعات کمی و کیفی
عضو هیات‌مدیره انجمن آب و فاضلاب ایران خاطرنشان کرد: این دست مسائل امری معمول بوده و در هر نقطه‌ای از دنیا احتمال رخ دادن آنها وجود دارد. درباره وضعیت دقیق شبکه‌ها در ایران اطلاعات دقیقی موجود نیست، اما به‌نظر می‌رسد تناوب و تعداد شکست‌ها قابل‌توجه باشد که در نتیجه نیاز به اصلاحات و تعمیرات در طول عمر مفید شبکه‌ها، قابل‌توجه است و البته می‌تواند هزینه‌های زیادی را به‌دلیل اتلاف آب و نیز خدمت‌رسانی به مشترکان و هزینه‌های بازسازی و تعمیرات داشته باشد.
این محقق دانشگاهی یادآور شد: در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای ارتقای شبکه‌های آبرسانی کشور و کاهش مشکلات موجود به‌ویژه مباحث مرتبط با هدررفت آب، مانند اعمال مدیریت فشار در شبکه‌ها و عملیات نشت‌یابی به‌منظور کاهش هدررفت واقعی شبکه‌های توزیع آب و نیز تلاش برای کاهش هدررفت ظاهری (آبی که مصرف می‌شود اما اندازه‌گیری نمی‌شود) با فعالیت‌های مرتبط شده است، اما به‌نظر می‌رسد هنوز در این مسیر راه درازی در پیش‌رو قرار دارد. ارتقای سیستم‌های جمع‌آوری اطلاعات کمی و کیفی و هوشمندسازی شبکه‌های توزیع آب از نکات بسیار مهمی است که باید موردتوجه قرار گیرد. نخستین گام برای ارتقای هر سیستم و بهبود عملکرد آن داشتن اطلاعات گسترده از وضعیت سیستم آنها است تا بتوان وضعیت سیستم را تحلیل و مشکلات را شناسایی کرد و متناسب با آنها راهکارهای مناسب ارائه داد که این مهم به‌نظرم همواره موردغفلت بوده است و در دسترسی به اطلاعات به‌ویژه برای بازه‌های چندساله مشکلات جدی وجود دارد.
نظیف با بیان اینکه هوشمندسازی شبکه‌ها به‌منظور پاسخ به تغییرات مشاهده‌شده در شبکه در ارتقای عملکرد و اطمینان‌پذیری این شبکه‌ها یک کاملا اساسی است، به صمت گفت: به‌نظر می‌رسد نخستین محدودیت موجود در راستای به‌روز کردن شبکه‌های توزیع آب، محدودیت‌های بودجه باشد، اما به‌نظر بنده نکته اصلی این است که هنوز مسئولان به‌باور اینکه نیاز است تا در وضعیت موجود تغییرات اساسی ایجاد کرد؛ نرسیده‌اند، یا تمایلی به اعمال تغییرات بنا به برخی دلایل ندارند و بیشتر توجه‌شان معطوف به رفع چالش‌های متداول است که به‌دلیل به‌روز نبودن این سامانه‌ها بارها نیز تکرار می‌شوند.
به‌اعتقاد وی؛ به‌طورمتوسط در سطح کشور، باتوجه به اطلاعات ارائه‌شده از سوی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، می‌توان عددی در حدود ۱۵درصد را برای تلفات واقعی در شبکه‌های انتقال و توزیع آب کشور ارائه داد که حجمی کمی کمتر از حجم سد زاینده‌رود را در یک سال دربرمی‌گیرد که حتی اگر فرض بر صحت و درستی کامل این اعداد باشد، حجم بسیار زیادی است. البته باید توجه داشت که تلفات ظاهری شبکه‌های توزیع آب نیز، عددی در همین حدود است.
وی عنوان کرد: تلفات ظاهری به بخشی از آب تامین‌شده اطلاق می‌شود که مصرف می‌شود، اما هزینه‌ای بابت آن دریافت نمی‌شود و شامل مواردی مانند برداشت‌های غیرمجاز از شبکه توزیع آب و خطاهای اندازه‌گیری و ثبت اطلاعات است. تلفات ظاهری در نهایت مصرف شده و به نیازی پاسخگو بوده است، اما چون هزینه‌ای بابت آن از سوی شرکت‌های آب و فاضلاب دریافت نمی‌شود، می‌تواند خسارت‌های قابل‌توجهی برای تامین‌کننده آب داشته باشد که لازم است مدیریت و کاهش آن مدنظر قرار گیرد.
نظیف در خاتمه بیان کرد: البته در برخی شهرها و به‌ویژه روستاها، مقادیر گزارش‌شده تلفات عددی به‌مراتب بالاتر از این ارقام هستند. در سال‌های اخیر تلاش شده است در راستای کاهش تلفات ظاهری و واقعی که در مجموع چیزی در حدود ۳۰ درصد کل آب تامین‌شده را در برمی‌گیرد، در نقاط مختلف کشور قدم‌هایی برداشته شود، اما به‌نظر فعالیت‌های انجام‌گرفته بسیار محدود و در حد مطالعات موردی در بخش‌های کوچکی از شبکه‌های توزیع آب بوده است که مطمئنا جوابگوی نیاز جدی در این حوزه نیست. در طراحی‌های فعلی شبکه توزیع آب مقداری در حدود درصدی برای تلفات فیزیکی در نظر گرفته می‌شود که عدد بسیار بالایی است و نشان از آن دارد که عزم جدی برای ارتقای وضعیت موجود وجود ندارد و برنامه‌ریزی‌ها براساس ساختارها و زیرساخت‌های موجود است.
