تعریف و مفهوم سرمایه انسانی

یکی از مباحث بسیار مهم در دهه اخیر جهان، بحث سرمایه انسانی است. سرمایه انسانی یا به‌عبارتی،کیفیت نیروی کار و یا دانش نهادینه‌شده در انسان، باعث افزایش تولید و رشد اقتصادی کشورها می‌شود. سرمایه انسانی، به زبان ساده به هر چیزی غیر از سرمایه فیزیکی از قبیل اموال، تجهیزات و سرمایه مالی گفته می‌شود. سرمایه انسانی در واقع یک مفهوم اقتصادی بوده و از 2 واژه «سرمایه» و «انسان» تشکیل شده است. سرمایه انسانی عبارت است از: ذخیره دانش، مهارت، صلاحیت و توانایی‌هایی که عمدتا از طریق آموزش کسب می‌شوند و بر کیفیت کار تاثیر مثبت می‌گذارند و ارزش اقتصادی آن را در بازار کار افزایش می‌دهند. براساس نگرش مدیریتی، سرمایه انسانی، منبع تجاری یا دارایی است که از ارزش بازار شکل می‌گیرد. نگرش اقتصادکلان، سرمایه انسانی را به‌عنوان یکی از فاکتورهای تولید می‌بیند، به این ترتیب در منابع رشد اقتصادی، مفهوم سرمایه انسانی با توسعه دانش اقتصادی مرتبط است. تئوری‌های جدید رشد اقتصادی، سرمایه انسانی را به‌عنوان مجموع مهارت‌های کسب‌شده و ذاتی فردی شخصیت می‌بخشد. آرمسترانگ سرمایه انسانی را به‌عنوان دانش و مهارت‌هایی که فردیت را خلق می‌کند و به‌کار می‌گیرد، معرفی می‌کند. بسیاری از پژوهشگران و کارشناسان مدیریت و بهره‌وری اعتقاد دارند که دستیابی یک کشور به سطح بالایی از بهره‌وری، منوط به داشتن سازمان‌ها و بنگاه‌هایی است که به‌اندازه کافی توانایی رقابت‌پذیری، سودآوری مناسب و ایجاد ارزش افزوده بالا داشته باشند. برای ایجاد چنین سازمان‌هایی، وجود انسان‌های بهره‌ور ضروری است.

نیروی انسانی، سرمایه‌ای ارزشمند

حمیدرضا حاج‌اسماعیلی، فعال حوزه کارگری، در ارتباط با بحث اهمیت نیروی انسانی در معادن به صمتگفت: نیروی انسانی در تمام دنیا به‌عنوان یک سرمایه ارزشمند محسوب می‌شود و تمام کشورها در بازار کار، سرمایه‌ها را براساس تعاریف مشخص‌شده، به سرمایه نیروی انسانی و سرمایه‌های مادی که کارگاه، ابزار و تکنولوژی است، تعریف می‌کنند. در بسیاری از کشورها، منابع و امکانات خوبی وجود ندارد، اما از نیروی انسانی بسیار قوی برخوردار هستند و براساس برنامه‌ریزی‌هایی که از طریق بهره‌وری در بخش نیروی انسانی داشته‌اند، پیشرفت‌های قابل‌توجهی کرده‌اند.

حاج‌اسماعیلی ادامه داد: کشور ژاپن را می‌توان نمونه بسیار خوبی برای بهره‌وری از نیروی انسانی دانست. ژاپن بیش از آنکه سرمایه‌های مادی داشته باشد، سرمایه انسانی بسیار خوبی دارد و شاهد آن هستیم که طی 100 سال گذشته، ژاپن کشوری دارای تکنولوژی و صادرات بالا و بسیار توسعه‌یافته است. تمام این موارد در ژاپن با تکیه بر نیروی انسانی اتفاق افتاده است.

وی گفت: توجه به نیروی انسانی در دنیا، نسبت به گذشته، افزایش چشمگیری را شاهد بوده است و در ساختمان‌ها، نهادها و معادن، جایگاه ویژه‌ای را برای سرمایه انسانی در نظر گرفته‌اند. سازمان‌ها و بنگاه‌ها، منابع انسانی را مهم‌ترین بخش دانسته و رسیدگی به دغدغه‌های نیروی انسانی و آموزش آنها را در اولویت قرار داده‌اند که این امر سبب پیشرفت و توسعه اقتصادی کشور خواهد شد.

نبود توجه به نیروی انسانی در کشور

وی افزود: متاسفانه در ایران، شاهد هستیم که توجه به نیروی انسانی انجام  نمی‌گیرد و بیش از آنکه نیروی انسانی اهمیت داشته باشد، سرمایه‌های مالی دارای اهمیت هستند. آسیب‌هایی را که در صورت کم‌توجهی به سرمایه انسانی، پدید می‌آید، می‌توان برابر بیکاری، اعتراض و پایین آمدن بهره‌وری دانست. البته، موج بزرگی از مهاجرت قشر تحصیلکرده و کارگران معدنی کشور را شاهد هستیم که برای کار در معادن به کشورهای اطراف ایران می‌روند. این موج مهاجرت به آن دلیل است که در کشور، توجهی به این افراد در راستای ایجاد شغل و فراهم کردن امکانات نمی‌شود و بستر ماندن در کشور برای‌شان آماده نمی‌شود.

حاج‌اسماعیلی خاطرنشان کرد: نیروی انسانی را می‌توان موتور محرک توسعه کشور دانست. نیروی انسانی با خلاقیت و کارآفرینی و ابداع تکنولوژی می‌تواند امکانات توسعه کشور و پیشرفت کار را فراهم کند. در معادن کشور، بسیاری از فعالیت‌ها، توسط نیروی انسانی انجام می‌گیرد که متاسفانه ظلم‌های بسیاری به کارگران معدن شده است و به‌همین‌دلیل بالاترین آسیب‌ها، خسارت‌ها و موج مهاجرت را در میان کارگران معدن شاهد هستیم. در معادن، به‌علت رعایت نکردن استانداردها، استفاده نکردن از ابزارهای ایمنی، نظارت‌های ضعیف و هدف‌گذاری سودجویی از طریق بهره‌برداری از معادن، نیروی انسانی به‌عنوان یک ابزار مادی در نظر گرفته می‌شود و کمتر به خواسته‌های‌شان توجه می‌شود.

وی گفت: نگاه سودجویی به معادن، سبب شده است تا نیروی کار، دلسرد شود و به فکر ترک کار و مهاجرت باشد. معادن آسیب‌پذیری بالایی دارند و به‌علت آنکه تمام فعالیت‌های معدنی بر دوش کارگران است، نباید نگاه سرمایه مالی و ابزاری به کارگران داشت. اهمیت نیروی انسانی در معادن آنقدر زیاد است که باید توجه به خواسته کارگران معدنی در دستور کار پیمانکاران قرار داشته باشد. بهره‌وری در بخش نیروی انسانی در معادن به‌علت نگاه سودجویانه پایین خواهد آمد و البته خسارت‌هایی به خانواده این افراد هم وارد می‌شود. آیین‌نامه‌ها و مقررات قانونی در حوزه نیروی انسانی معادن وجود دارد، اما متاسفانه به‌دلیل آنکه رویکرد دولت در آن بخش، رویکرد منطقی و درستی نبوده است، معادن کشور به‌دنبال سودجویی‌های کوتاه‌مدت بوده‌ و سبب آسیب به نیروی انسانی معادن شده‌اند. لازم به ذکر است، پیرو این موضوع، منابع موجود در معادن به‌درستی استخراج و فرآوری نمی‌شود. اگر بخواهیم نیروی انسانی در کشور، با بهره‌وری بالا فعالیت داشته باشد، نیاز است تا به خواسته‌های کارگران معدن توجه شود و شرایط کار ایمن و سالم برای‌شان فراهم شود.

اهمیت معدنکاری در اقتصاد کشور

رضا جدیدی، مدیر برنامه‌ریزی و فناوری و بودجه سازمان زمین‌شناسی مطرح کرد: معدنکاری یکی از بحث‌های مهم اقتصاد کشور است که به نیروی انسانی متخصص و فعال وابسته است.

در این رابطه هرچند فناوری و تکنولوژی جدید ظهور کرده و می‌تواند اقداماتی را که بشر تاکنون انجام داده، به شیوه‌ای اصولی‌تر و بهتر عملیاتی کند، اما در حوزه معدن و زمین‌شناسی، مسائل زیست‌محیطی، مهندسی، اکتشاف و… به نیروی انسانی وابسته و نیازمند بهره‌گیری از نیروی انسانی برای پیمایش‌های صحرایی خواهیم بود.

چنین موضوعی در حالی جریان دارد که طی سال‌های اخیر، نیاز مطالعات اکتشافی با نیروی انسانی متخصص را هم به‌دلیل ضعف پشتیبانی و ضعف نظام برنامه‌ریزی از دست داده‌ایم که اتفاق خوشایندی نیست.

وی گفت: تبلور نیروی انسانی متخصص، از دانشگاه‌ها شکل می‌گیرد، اما متاسفانه طی سال‌های گذشته، دانش‌آموختگان رشته گرایش‌های زمین‌شناسی، جغرافیا و معدن در کلیه گرایش‌ها حدود ۵۴ درصد افت کرده‌اند. بنابراین امروز، بخش بالایی از نیروی انسانی متخصص خود را از دست داده‌ایم. این نکته دارای اهمیت است که اوج معدنکاری و فعالیت‌های زمین‌شناسی که در سال‌های قبل‌تر داشته‌ایم هم، امروز به نصف رسیده است.

شاهد مهاجرت قشر تحصیلکرده هستیم

وی افزود: در رابطه با وضعیت بدنه بخش‌خصوصی کشور باید اشاره کرد، امروز ظرفیت شرکت‌های مهندسی مشاور از نظر کمیت و کیفیت، وارد روند کاهشی شده است. این محدودیت‌ها باعث شده است که در مناقصه‌های دولتی هم نتواند این بخش فعال باشد و عملا مناقصه‌ها و برون‌سپاری خدمت هم نتواند برای این شرکت‌ها به‌شکل مناسبی انجام بگیرد. مدتی است، شاهد افزایش آمار مهاجرت دانشجویان رشته معدن هستیم و در ۳ سال اخیر، پدیده مهاجرت در رشته‌های مختلف، وارد روند افزایشی شده است؛ به‌صورتی‌که از مهاجرت فردی به مهاجرت گروهی تبدیل شده است. متاسفانه در بخش زمین‌شناسی اکتشاف هم، چنین پدیده‌ای را شاهد هستیم. دیده می‌شود، دانشجویان به کشورهایی که در همسایگی ما هستند و تازه فعالیت‌های معدنی را آغاز کرده‌اند، می‌روند، چراکه آینده کاری خود در آنجاها را بهتر از ماندن در ایران می‌بینند.

جدیدی خاطرنشان کرد: وقتی نیروی انسانی متخصص را از دست می‌دهیم، ناچار می‌شویم که برای انجام فعالیت‌ها از نیروی خارجی استفاده کنیم. با این وجود که در رشته‌های دیگر از جمله پزشکی شاهد ورود پزشک خارجی به کشور بوده‌ایم. در حال‌ حاضر، در مرحله‌ای قرار گرفته‌ایم که در برخی گرایش‌های معدنی، به ورود خدمات فنی ـ مهندسی نیازمند شده‌ایم.

در این میان، می‌توان به وضعیت بخش دولتی اشاره کرد. در بخش دولتی طی برنامه ششم توسعه که از ۹۶ تا ۱۴۰۲ تمدید شده بود، ما تنها در سازمان زمین‌شناسی نزدیک به ۱۸۰نفر بازنشسته یا ترک خدمت داشته‌ایم و این موضوع در حالی است که به‌ازای آن نتوانسته‌ایم، نیرویی جذب کنیم.

 این موضوع به این معنی است که بدنه هزار و 300 نفری سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی در یک برنامه پنج‌ساله توسعه کشور، نزدیک به ۲۰ درصد نیروی خود را کاهش داده و این وضعیت ترمیم هم نخواهد شد. در نتیجه شاهد آن هستیم که نیروی انسانی متخصص را در بخش دولتی و خصوصی از دست داده‌ایم.

جدیدی ادامه داد: با اینکه در مجموعه‌های دانش‌بنیان، افرادی متخصصی هستند که ایفای نقش می‌کنند، اما نیاز کشور بیشتر از این رقم است. بنابراین، باید تا دیر نشده به فکر ترمیم و برنامه‌ریزی در حوزه نیروی انسانی باشیم. البته مجوزهای جدیدی در سازمان اداری، استخدامی کشور طراحی شده و به سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی تحویل داده شده است و در حال ‌حاضر منتظر تامین اعتبار آن از طرف سازمان برنامه بودجه کشور هستیم.

ایران با داشتن یک‌درصد جمعیت جهان، دارای ۷ درصد ذخایر معدنی جهان است که براساس همین منابع عظیم زیرزمینی، موقعیت استثنایی جغرافیایی میان شرق و غرب و شمال و جنوب، بازار بزرگ ملی، بازار بزرگ منطقه‌ای با داشتن ۱۵همسایه و ۶۰۰ میلیون جمعیت، سواحل دریایی طولانی، حاصلخیزی زمین با محصولات متنوع کشاورزی و باغی، اقتصاد بزرگ و متنوع بخش‌هایی از ظرفیت‌های کشور هستند که دست‌نخورده باقی ‌مانده‌اند.

سخن پایانی

کارفرمایان و مسئولان کشور، باید از اهمیت وجود نیروی انسانی آگاه باشند و در راستای راضی نگهداشتن این سرمایه، تلاش کنند. نقش نیروی انسانی در معادن کشور، پررنگ‌تر از سایر حوزه‌های اقتصادی کشور است و معدنکاری به‌طورمستقیم با نیروی انسانی سر و کار دارد.

یکی از بزرگ‌ترین دلایلی که حوزه معدن، نیروی انسانی را از دست می‌دهد، نبود توجه به کارگران معدن است. بسیاری از کارگران معدن، به‌علت فراهم نبودن بستر مناسب، تصمیم به مهاجرت می‌گیرند که چنین امری برای کشور، اتفاق ناخوشایندی است.