عضویت در سازمان تجارت جهانی و حضور در اتحادیه ‌ های اقتصادی مختلف، نقش بسزایی در توسعه صادرات و رشد درآمدهای ارزی دارد. به ‌ ویژه در شرایطی که ایران همچنان در حصار تحریم ‌ ها قرار دارد، دارا بودن روابطی پایدار و مستحکم با کشورهای منطقه، می ‌ تواند از فشارها و محدودیت ‌ های بین ‌ المللی برای تجارت بکاهد، اما کارشناسان بر این باور هستند که این عضویت تنها کافی نیست و بدون دارا بودن لوازم و بسترهای مناسب برای تولید، انتقال، فروش و سایر فعالیت ‌ های داخلی و خارجی، افزایش تجارت رخ نخواهد داد. بنابراین، توسعه تجارت به ‌ ویژه صادرات نفتی، وابسته به مولفه ‌ های متعددی است که دولت باید به این نکات نیز توجه داشته باشد. صمت در این گفت ‌ و ‌ گو با محمدمهدی راسخ، فعال و کارشناس بازرگانی به موضوع بسترها و الزامات رشد صادرات غیرنفتی پرداخته است.

ظرفیت افزایش ۱۰ میلیارد دلاری تجارت با اوراسیا

یکی از مسائلی که دولت سیزدهم در راستای توسعه تجارت کشور، مدنظر خود قرار داد، تقویت روابط همکاری با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا است. روزهای پایانی دی امسال، موافقتنامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا با حضور رئیس سازمان توسعه تجارت و هیات رسمی اتحادیه اقتصادی اوراسیا امضا شد. باید تاکید کرد این امضا موقت بوده است و هنوز نمی ‌ توان موافقتنامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا را قطعی و رسمی دانست. به ‌ گزارش ایرنا، علیرضا پیمان ‌ پاک در مراسم امضای موافقتنامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا با بیان اینکه عزم دولت برای همکاری جدی است، اظهار کرد: طی چند ماه گذشته که ارتباطات ایران و روسیه نزدیک ‌ تر شده است، هیات ‌ های تجاری بسیاری به 2 کشور سفر کرده ‌ اند. مسئله مهم و شاخص، علاقه ‌ مندی به ارتباط و همکاری با شرکت ‌ ها و بنگاه ‌ های اقتصادی میان 2 کشور و ناشی از شناخت و معرفی توانمندی ‌ های کشورها است. پیمان ‌ پاک با تاکید بر اینکه امضای موافقتنامه تجارت آزاد ایران با اوراسیا می ‌ تواند توسعه روابط اقتصادی و تجاری را تسهیل و تسریع کند، تصریح کرد: آمادگی کامل داریم تا در کنار موافقتنامه، کارگروه مشترک تشکیل دهیم، تاکنون نیز فعالیت ‌ های مالی خوبی انجام شده است و اقدامات لجستیکی در دستور کار قرار دارد. وی افزود: همچنین آمادگی داریم تا با همکاری بیشتر در بخش کشاورزی، در زمینه امنیت غذایی اقدام کنیم، زیرا رئیس ‌ جمهوری ایران نیز توسعه روابط با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا را در دستور کار قرار داده است. با امضای موافقتنامه تجارت آزاد ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، پیش ‌ بینی می ‌ شود حجم تجارت طرفین ۱۰ میلیارد دلار افزایش خواهد یافت که رقمی قابل ‌ توجه است.

دولت سیزدهم طی چند ماه گذشته، تلاش زیادی برای توسعه و تقویت ارتباطات تجاری با کشورهای همسایه و منطقه کرد. این رویکرد دولت را چطور ارزیابی می ‌ کنید؟

به ‌ طورکلی توجه به ظرفیت ‌ های تجاری منطقه مثبت است و تاثیر زیادی بر روند تجارت خارجی کشورها دارد. در سال ‌ های گذشته، پروژه تحقیقاتی در اتاق بازرگانی تهران با محوریت شناسایی لوازم توسعه اقتصاد تعریف شد. در این پژوهش، مشخص شد که حتی در شرایط تحریمی، برخورداری از روابط پایدار تجاری با کشورهای همسایه و منطقه، می ‌ تواند کشورها را از بار چالش ‌ های اقتصادی خلاص کند، از این ‌ رو ایران نیز باید توجهی ویژه به ظرفیت ‌ های تجاری و اقتصادی منطقه خود داشته باشد که دیده ‌ شده طی یک سال اخیر، دولت سیزدهم نگاهی مثبت به این مسئله داشته است. ایران از معدود کشورهایی در جهان است که با ۱۶ کشور همسایه و هم ‌ مرز و از فرصتی طلایی برای تقویت تعاملات بین ‌ المللی برخوردار است. افزایش همکاری با کشورهای منطقه نه ‌ فقط از نظر تجاری و اقتصادی، بلکه از لحاظ سیاسی و امنیتی نیز اهمیت بالایی داشته است و ثبات در مولفه ‌ های کلان کشور را می ‌ توان از پیامدهای مثبت توجه به این امر دانست. بنابراین، تلاش ‌ های فعلی دولت برای تدوین و امضای تفاهمنامه ‌ های تجاری با کشورهای منطقه و همسایه را می ‌ توان نقطه امیدی برای گشایش ‌ های اقتصادی در کشور عنوان کرد.

به ‌ نظر شما، مهم ‌ ترین مزیت رقابتی برقراری تعاملات تجاری با کشورهای همسایه نسبت به سایر کشورها چیست؟

مهم ‌ ترین نقطه مثبت برقراری ارتباطات تجاری با کشورها همسایه، نبود کرایه حمل بین ‌ المللی است. ایران برای صادرات به کشورهای هم ‌ مرز با ایران، نیازی به پرداخت هزینه ‌ های باری بین ‌ المللی ندارد و تمام هزینه ‌ ها، مربوط به حمل داخلی کالا است. برای کشورهایی که ایران مرز آبی با آنها دارد نیز، به ‌ دلیل کم بودن مسافت، مخارج کشتیرانی پایین ‌ تر از انتقال بار به سایر نقاط است و از این ‌ رو به ‌ طورکلی تجارت با کشورهای همسایه، هزینه تجارت را برای کشور کاهش می ‌ دهد. علاوه بر آن، به ‌ دلیل فاصله کم تا مقصد موردنظر، کالاها در مدت زمان کوتاه ‌ تری به مقصد می ‌ رسند. بنابراین، افزایش مراودات تجاری با این کشورها برتری ویژه ‌ ای نسبت به برقراری ارتباطات با دیگر کشورها دارد. در چند ماه گذشته، دولت سیزدهم با همکاری سازمان توسعه تجارت، تفاهمنامه تجارت ترجیحی با کشورهای اتحادیه اوراسیا را به ‌ امضا رسانده که این رویکرد را می ‌ توان مثبت و موثر توصیف کرد. تقویت مراودات با کشورهای منطقه در بستری امن و مطمئن، نه ‌ تنها هزینه تجارت را کاهش می ‌ دهد، بلکه در شرایط تحریمی به کمک ایران خواهد آمد. نقل ‌ وانتقالات مالی به ‌ علت وجود تحریم ‌ ها برای فعالان اقتصادی ایرانی دشوار است و شاهد شکل ‌ گیری دست ‌ اندازهای متعددی به ‌ دلیل فشار تحریم ‌ ها هستیم. تقویت و توسعه روابط با کشورهای منطقه و همسایه می ‌ تواند از بار تحریم ‌ ها بکاهد.

به ‌ نظر شما مهم ‌ ترین اقداماتی که باید دولت در راستای توسعه روابط تجاری ایران با سایر کشورها در نظر گیرد، کدامند؟

نهادهای دولتی در چند مدت اخیر تلاش کردند تا در قالب فعالیت ‌ هایی مانند انعقاد تفاهمنامه ‌ های مشترک، روابط خود را با کشورها منطقه افزایش دهند. نمونه ‌ های مشابهی از این اقدام طی یک سال اخیر دیده شده که مهم ‌ ترین آن، امضای تفاهمنامه تجارت ترجیحی ایران و اوراسیا است. اما باید تاکید کرد تنها توجه به مناسبات اقتصادی، تجارت را توسعه نمی ‌ دهد و دیگر مسائل نیز در این زمینه حائزاهمیت هستند. یکی از مهم ‌ ترین وظایف دولت، تامین زیرساخت ‌ های لازم فنی و لجستیکی برای افزایش مراودات بین ‌ المللی است. طی سال ‌ های گذشته، بخش تجارت ایران با مشکل مهمی به نام کمبود کانتینرهای یخچال ‌ دار و کامیون ‌ های حمل بار مواجه بوده و دولت باید با اجرای راهکارهای صحیح، این مشکل را برطرف کند. از سویی دیگر، مشکلات حمل ‌ ونقل در منطقه خزر زیاد است که خود به ‌ عنوان چالشی جدی برای تجارت محسوب می ‌ شود. به ‌ عنوان مثال، در حال ‌ حاضر کامیون ‌ های باری ایران در مرزهای شمالی به مدت زمان ‌ طولانی معطل می ‌ شوند و هنوز در بسیاری از مسیرهای صادراتی، خطوط مستقیم و مرتب نداریم. به ‌ منظور رفع این مشکل، باید سازمان توسعه تجارت با همکاری وزارت امور خارجه، روابط دیپلماتیک ایران با کشورهای طرف مقابل را بهبود بخشیده و تقویت کند. این مسائل، از چالش ‌ های جدی حوزه تجارت به ‌ ویژه تعامل با کشورهای همسایه و منطقه است که تنها دولت باید در راستای برطرف کردن آنها تلاش کند.

بهره ‌ گیری ایران از فرصت ‌ های تجاری در منطقه را چطور ارزیابی می ‌ کنید؟

تا به امروز به ‌ دلیل وجود نقایص جدی در بسترهای لجستیکی و همچنین نبود برنامه ‌ ریزی برای کسب سهم از بازارهای منطقه، فرصت ‌ های متعدد و مهمی را در این ‌ باره از دست داده ‌ ایم. به ‌ عنوان مثال، پس از شکل ‌ گیری تنش میان روسیه و اوکراین، ایران می ‌ توانست سهمی جدی را از بازارهای روسیه کسب کند و در جایگاه شریک اصلی تجارت این کشور محسوب شود. اما به ‌ دلیل نبود بسترها و ظرفیت ‌ های تجاری مناسب و همچنین برخی بی ‌ توجهی ‌ ها به لوازم توسعه تجارت، از منافع اقتصادی افزایش روابط تجاری با روسیه عقب ماندیم، از این ‌ رو باید ضمن اعمال اصلاحات ساختاری در رویکردهای مربوط به فعالیت ‌ های تجاری، زمینه توسعه صادرات و کسب سهم از بازارهای مختلف تجاری از سوی دولت هموار شود.

چندی پیش، یکی از فعالان بازرگانی اظهار کرد که ایران تنها با ۵ کشور در جهان رابطه تجاری مستقیم دارد. در ابتدا، به ‌ نظر شما این نظر صحت دارد؟ در صورت صحت داشتن، باید چه اقداماتی برای رفع این مشکل اندیشیده شود؟

در ابتدا به ‌ نظر من این مسئله که ایران تنها با ۵ کشور روابط تجاری مستقیم دارد، صحیح نیست و باید تجدیدنظری نسبت به این صحبت داشت. اما به ‌ طورکلی، وجود چالش ‌ هایی مانند تحریم سبب شده تا روابط تجاری ایران با سایر کشورها درگیر دست ‌ انداز شود. طی سال ‌ های گذشته، تجار برای رهایی از محدودیت ‌ های تحریم، از راهکارهای متعددی استفاده می ‌ کرده ‌ اند که یکی از آنها، استفاده از کشور سوم برای صادرات بوده است. در این مدت، تاجران، کالاهای صادراتی را به کشوری مانند امارات فرستاده و سپس با نام بار کشور امارات، به مقاصد اصلی و سایر کشورها صادر می ‌ کردند. در برخی موارد نیز، این اقدام تنها روی کاغذ به ‌ منظور کاهش فشارهای تحریمی رخ می ‌ داد. اگر به میزان صادرات کشور امارات نگاه کنیم، متوجه می ‌ شویم بخش زیادی از کالاهای صادراتی برای این کشور نیست و متعلق به دیگر کشورها است. استفاده از کشور سوم برای صادرات کالاهای ایرانی در زمینه ‌ هایی مانند تسهیل جابه ‌ جایی پول و صادرات کالاها، نقشی موثر ایفا می ‌ کند، اما در این میان، به ‌ دلیل برخی رویکردهای نامناسب به استفاده از کشور سوم، در حق بعضی از کالاها و محصولات ایرانی ظلم شده است. به ‌ عنوان مثال، در حال ‌ حاضر، زعفران ایران به اسپانیا فرستاده می ‌ شود و در آنجا تغییر نام پیدا می ‌ کند و در نهایت با نام زعفران اسپانیایی به سایر نقاط جهان رهسپار می ‌ شود، اما به ‌ طور کلی، استفاده از روش ‌ ها و ابزارهایی که توسعه صادرات را به ‌ همراه دارد، ارزشمند است و نباید سنگ پیش ‌ پای این اقدامات انداخت.

استفاده از کشور سوم برای واسطه ‌ گری، در شرایطی که ایران با تهدیدهای تحریمی جدی مواجه است، چرخ صادرات و تجارت ایران را می ‌ گرداند و سبب تسهیل ارزآوری برای کشور خواهد شد.

سخن پایانی

کارشناسان و فعالان تجاری معتقدند توسعه صادرات، با دست خالی امکان ‌ پذیر نیست و به وجود کالای صادرات ‌ محور و قابل ‌ رقابت وابسته است. در رابطه با بازار کشورهای همسایه عنوان شده فرصت خوبی برای صادرات صنایع غذایی و محصولات کشاورزی ایران وجود دارد. در این ‌ باره باید گفت ایران حتی اگر بتواند کالاهای باکیفیتی را تولید کند، به ‌ دلیل کمبود تجهیزات حمل ‌ ونقل و ترابری، نمی ‌ تواند صادرات این دست از محصولات فسادپذیر را به ‌ صورت گسترده انجام دهد. این خلأ تجهیزاتی سبب شده تا در سال ‌ های گذشته باوجود ظرفیت ‌ های مناسب کشورهای همسایه، ایران نتواند صادرات غیرنفتی موثری داشته باشد. مشکل بعدی توسعه تجارت ایران، تغییر مداوم قوانین صادراتی است. دولت در برخی موارد معافیت ‌ های صادراتی را برای دسته ‌ ای از کالاها وضع می ‌ کند، اما پس از چندی، این معافیت ‌ ها لغو می ‌ شود و در نتیجه برنامه ‌ ریزی صادرکنندگان به ‌ هم ریخته است.

در چنین شرایطی، تولیدکنندگان، صادرکنندگان و تمامی فعالان بخش ‌ های اقتصادی، نمی ‌ توانند حتی برای فعالیت ‌ های کوتاه ‌ مدت خود برنامه ‌ ریزی مشخص و مدون داشته باشند. این عدم امکان برنامه ‌ ریزی و هدف ‌ گذاری برای میان ‌ مدت و بلندمدت، امکان رشد و توسعه را برای تمامی حلقه ‌ های تجاری و بازرگانی کشور سلب می ‌ کند.

بنابراین، علاوه بر مسائل مربوط به تسهیل و بهبود روابط ایران با سایر کشورها، باید بسترهای داخلی برای توسعه تجارت نیز مهیا شوند.