یکی از پیامدهای کمتر دیده‌شده خاموشی‌های برق در ایران، اختلال گسترده در خدمات اینترنت و ارتباطات است. بسیاری از کاربران گزارش داده‌اند که همزمان با قطع برق در محله یا شهرشان، اتصال اینترنت نیز به‌سرعت از دسترس خارج می‌شود. این اختلال، ناشی از ضعف در طراحی و پشتیبانی زیرساخت‌های مخابراتی کشور است؛ به‌ویژه در شهرستان‌ها که تفاوت محسوسی با تهران در این زمینه دارند.

در آذر ۱۴۰۳، همزمان با تشدید قطعی‌های برق و افزایش اختلالات ارتباطی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «اختلالات ایجادشده ناشی از قطعی برق سایت‌های اپراتورهای همراه و ناکارآمدی تجهیزات ذخیره‌کننده برق بوده است.»

حمید بهزادی‌پور، کارشناس برق و صادرکننده خدمات فنی و مهندسی، نیز در همان زمان در گفت‌وگویی با انتخاب توضیح داد: «آنتن‌های مخابراتی یا همان BTS‌ها با برق شهری کار می‌کنند و در زمان قطعی برق، از سیستم‌های اضطراری یو.پی.اس استفاده می‌شود که با باتری تغذیه می‌شوند. اما این باتری‌ها خیلی زود تخلیه می‌شوند و در نتیجه، BTS‌ها از 4G به 3G تغییر وضعیت می‌دهند و تنها امکان مکالمه را فراهم می‌کنند. از سوی دیگر، ایران با مشکل تأمین باتری مواجه است؛ چراکه واردات باتری محدود شده و تولیدات داخلی نیز از کیفیت لازم برخوردار نیستند.»

با توجه به ادامه‌دار بودن خاموشی‌ها، بحران ارتباطی نیز وارد مرحله تازه‌ای شده است. این اختلالات دیگر صرفاً محدود به زمان قطعی برق نیستند؛ بلکه در برخی شهرها، به دلیل فرسودگی تجهیزات مخابراتی و زمان‌بر بودن شارژ مجدد باتری‌های پشتیبان، شهروندان با قطعی طولانی‌مدت اینترنت و کاهش شدید آنتن‌دهی مواجه‌اند. این وضعیت، نیاز به بازنگری جدی در زیرساخت‌های ارتباطی کشور را بیش از پیش نمایان کرده است.

چرا قطع برق بر اینترنت اثر می‌گذارد؟

زیرساخت‌های ارتباطی کشور، از جمله دکل‌های BTS اپراتورهای تلفن همراه، مراکز مخابراتی و تجهیزات انتقال داده، برای عملکرد پایدار نیازمند تأمین برق مداوم هستند. در شرایط عادی، این انرژی از شبکه سراسری برق تأمین می‌شود؛ اما در زمان خاموشی، ادامه فعالیت این تجهیزات وابسته به منابع پشتیبان است.

مهم‌ترین ابزارهای پشتیبانی در چنین مواقعی، باتری‌های یو.پی.اس (UPS) و در برخی موارد ژنراتورهای دیزلی هستند. باتری‌ها وظیفه دارند در زمان قطع برق، انرژی لازم را برای ادامه فعالیت تجهیزات فراهم کنند. مدت زمان این پشتیبانی به عواملی چون ظرفیت باتری، فناوری ساخت، وضعیت نگهداری و میزان مصرف تجهیزات بستگی دارد.

در صورتی که باتری‌ها فرسوده یا کم‌ظرفیت باشند، زمان تأمین برق به‌شدت کاهش می‌یابد و پس از آن، تجهیزات ارتباطی از کار می‌افتند و اتصال اینترنت قطع می‌شود. به همین دلیل، کیفیت و توان ذخیره‌سازی باتری‌های پشتیبان نقش مستقیمی در پایداری ارتباطات در زمان خاموشی دارد.

در همین رابطه، ستار هاشمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در اردیبهشت ۱۴۰۴ طی سفر به استان مازندران و در جلسه شورای اداری این استان، با اشاره به چالش‌های تأمین برق و تأثیر آن بر شبکه‌های ارتباطی گفت: «بر اساس استانداردهای جهانی، باتری‌های سایت‌های ارتباطی تنها قادرند بین ۲۰ تا ۳۰ دقیقه شبکه را فعال نگه دارند و در صورت ادامه قطعی برق، برای جلوگیری از آسیب، تجهیزات خاموش می‌شوند. این مسئله تاکنون بیش از هزار میلیارد تومان خسارت به اپراتورهای ارتباطی وارد کرده است.

این در حالی است که علی نیکسار، فعال حوزه زیرساخت، به هم‌میهن گفته است: «یکی از دلایل ناتوانی اپراتورها در کاهش اختلال شبکه هنگام قطعی برق، باتری‌های فرسوده پشتیبان و اضطراری دانست است. این باتری‌ها اغلب کیفیت لازم را نداشته و به دنبال نوسان‌های طولانی برق، به‌تدریج مستهلک می‌شوند که برای رفع این مشکل باید به فکر تجهیز دکل‌های مخابراتی و نوسازی آنها بود».

به گفته او، «زمان استاندارد نگه‌داشتن شارژ توسط باتری‌های اضطراری دکل‌ها به منظور پشتیبانی از اینترنت و ارتباط پایدار، حداکثر دو ساعت است، اما شاهدیم میزان قطعی برق گاه بیش از دو ساعت هم می‌شود و همین امر عملا باتری را از گردونه ارائه خدمات خارج می‌کند.»

تفاوت شهرها در ظرفیت پشتیبانی

در تهران و برخی کلان‌شهرهای بزرگ، باتری‌های به‌کاررفته در سایت‌های مخابراتی و مراکز اصلی اغلب به‌روزتر و پرظرفیت‌تر هستند. اپراتورها به دلیل حجم بالای کاربران و حساسیت بیشتر سرویس‌دهی، سرمایه‌گذاری بیشتری برای تامین تجهیزات نو و افزایش تاب‌آوری انجام داده‌اند. در نتیجه، وقتی برق در برخی از محلات تهران قطع می‌شود، شبکه ارتباطی همچنان چند ساعت دیگر فعال باقی می‌ماند و کاربران می‌توانند از اینترنت موبایل یا ثابت استفاده کنند.

اما در برخی شهرها وضعیت متفاوت است. در بسیاری از شهرهای متوسط و کوچک، تجهیزات باتری قدیمی‌تر و کم‌ظرفیت‌تر هستند یا به‌طور مناسب نگهداری نشده‌اند. به همین دلیل، پس از قطع برق، این باتری‌ها تنها برای مدت کوتاهی پاسخ‌گو هستند و در برخی موارد حتی کمتر از یک ساعت دوام می‌آورند. در عمل، کاربران بسیاری از شهرها نه‌تنها خاموشی برق را تحمل می‌کنند، بلکه به‌طور همزمان از دسترسی به اینترنت و آنتن‌دهی نیز محروم می‌شوند.

علت اصلی این تفاوت‌ها می‌تواند چند عامل باشد. در کلان‌شهرهایی مانند تهران باتری‌های پیشرفته‌تر با ظرفیت چندساعته به کار گرفته شده، در حالی که در برخی شهرها هنوز باتری‌های قدیمی یا با ظرفیت پایین رایج است.

همچنین، اپراتورها و شرکت‌های مخابراتی به دلیل تمرکز جمعیتی و حساسیت سیاسی و اقتصادی پایتخت، سرمایه بیشتری در تهران هزینه می‌کنند. در مقابل، شبکه برخی دیگر از شهرها با کمبود منابع مالی و تجهیزات مواجه است.

این شکاف فناورانه میان برخی از نقاط تهران و دیگر شهرها باعث شده کیفیت تجربه کاربران در مواجهه با خاموشی‌ها به‌شدت متفاوت باشد.

نمونه کرمان؛ خاموشی مضاعف برق و اینترنت

برای درک بهتر این موضوع، می‌توان به نمونه‌هایی از برخی شهرهای استان کرمان اشاره کرد. در این شهرها خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده چهار ساعت در شبانه‌روز اعمال می‌شود.

پیگیری‌های خبرنگار تجارت‌نیوز از آن نشان دارد که در این دوره چهارساعته، علاوه بر قطع برق خانگی، تجهیزات مخابراتی نیز به‌تدریج از کار می‌افتند زیرا باتری‌های پشتیبان ظرفیت کافی برای ادامه سرویس‌دهی ندارند.

اما مساله به همین‌جا ختم نمی‌شود. حتی پس از اتمام خاموشی، تجهیزات مخابراتی که باتری‌های آنها تخلیه شده‌اند نیازمند زمان برای شارژ مجدد هستند. از این رو، وقتی برق تجهیزات مخابرات هم قطع شود، قطعی اینترنت کماکان ادامه می‌یابد چراکه تجهیزات مذکور برای شارژ مجدد به زمان نیاز دارند.

در نتیجه، مردم برخی از شهرهای کرمان نه‌تنها در طور زمان خاموشی‌ها دسترسی به اینترنت ندارند، بلکه در ساعات بعدی نیز با اختلال مواجه می‌شوند. این روند در عمل می‌تواند بیش از چهار ساعت در شبانه‌روز اتصال اینترنت را با مشکل روبه‌رو کند.

چنین وضعیتی نشان می‌دهد که قطعی برق تنها به معنای محرومیت از روشنایی، سرمایش و گرمایش نیست، بلکه زندگی دیجیتال مردم نیز به‌طور کامل تحت تاثیر قرار می‌گیرد. در دورانی که بسیاری از خدمات آموزشی، بانکی، اداری و حتی بسیاری از مشاغل به اینترنت وابسته هستند، این اختلال مضاعف فشار زیادی بر شهروندان وارد می‌کند.

نمونه‌هایی مانند استان کرمان نشان می‌دهد که یک خاموشی چهار ساعته می‌تواند به بیش از چهار ساعت محرومیت از اینترنت منجر شود. تا زمانی که ارتقای تجهیزات پشتیبان، سرمایه‌گذاری در باتری‌های نو و مدیریت یکپارچه زیرساخت‌ها در سراسر کشور انجام نشود، این چرخه ادامه می‌یابد.

در نهایت باید گفت که در دنیای امروز، اینترنت بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی روزمره و اقتصاد است. بنابراین هرگونه قطع برق که به قطع اینترنت بینجامد، تنها یک اختلال فنی نیست، بلکه بحرانی اجتماعی و اقتصادی به شمار می‌رود.