مواد ناریه چیست؟

عملیات معدنکاری برای آنکه بتواند به‌صورت اصولی و با راندمان بالا به فعالیت خود ادامه دهد، نیازمند انفجار است که اکنون، تامین مواد ناریه برای انفجارهای اکتشافی، با مشکلات بزرگی مواجه شده است. لازم به ذکر است که مواد ناریه به موادی گفته می‌شود که تامین‌کننده سوخت‌های انفجاری هستند و برای عملیات معدنکاری، کاربردی اساسی دارند. کمبود مواد ناریه، چالشی اساسی بر سایر چالش‌های بخش معدن است که به آنها اضافه شده است. مواد ناریه به موادی گفته می‌شود که قادر به تولید انفجار یا احتراق شدید هستند. این مواد از ترکیبات شیمیایی خاصی تشکیل شده‌اند که تحت شرایط مناسب مانند ضربه، گرما یا اصطکاک، واکنش‌های شیمیایی سریعی را آغاز می‌کنند و در نتیجه انرژی زیادی به‌صورت ناگهانی آزاد می‌شود.

مواد ناریه (مواد منفجره) به‌طورکلی به 2 دسته اصلی تقسیم می‌شوند: مواد ناریه کم‌قدرت و مواد ناریه پرقدرت. هر یک از این دسته‌ها ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند. مواد ناریه باتوجه به کاربردهای مختلفی که دارند، نقش مهمی در صنایع نظامی و غیرنظامی ایفا می‌کنند.

از آنها در صنایع مختلفی مانند معدنکاری، ساخت‌وساز و صنایع نظامی و دفاعی استفاده می‌شود. به‌دلیل ماهیت خطرناک‌شان، استفاده از این مواد، نیاز به رعایت دقیق اصول ایمنی دارد تا از حوادث احتمالی جلوگیری شود. استفاده صحیح و ایمن از این مواد می‌تواند به بهبود فرآیندها، افزایش کارآیی و ایجاد جلوه‌های بصری شگفت‌انگیز کمک کند. عملیات معدنی شامل فعالیت‌های مختلفی می‌شود که هرکدام به‌صورت مجزا می‌توانند بر نرخ تمام‌شده اثرگذار بوده و آن را افزایش دهند؛ در حالی که بخش معدن درگیر چالش‌هایی است که هرکدام به‌طوراختصاصی باعث شده تا با افزایش هزینه‌ها، معدنی‌ها را نسبت به ادامه راه دلسرد کند. حال تامین مواد ناریه و افزایش نرخ آن، از چالش‌هایی است که این روزها معدنی‌ها با آن مواجهند و باید دولت با تصمیمات کارشناسی به‌سمت رفع آن برود. بخش معدن در حوزه تامین مواد ناریه با چالش‌ها و مشکلات بسیاری همراه است و در صورتی که به هر دلیلی بخش انفجار یک معدن با مشکلات متعددی روبه‌رو شود، بدون شک روی بخش اعظمی از عملیات معدنکاری، تاثیر مستقیم خواهد گذاشت. مواد ناریه یکی از مصارف روزانه، هفتگی و ماهانه معادن کوچک تا بزرگ هستند و مقدار مصرف ناریه، به‌طورمستقیم با هزینه استخراج و نرخ تمام‌شده ماده معدنی دارد. نرخ مواد ناریه هم‌اکنون بالا است و به‌صورت کاملا نامنظم در اختیار معدنکاران قرار می‌گیرد و معدنکاران را دچار مشکلات عدیده‌ای کرده است.

کاهش و توقف فروش و تحویل مواد ناریه

حجت زینلی، عضو هیات‌مدیره انجمن مس ایران درباره مشکلاتی که در زمینه کاهش و توقف فروش و تحویل مواد ناریه به معدنکاران ایجاد شده، به صمت گفت: ماده اولیه تولید برای مواد ناریه، نیترات آمونیوم است که توسط یک شرکت پتروشیمی تولید شده و در اختیار وزارت دفاع قرار می‌گیرد. در چند ماه اخیر که کشور درگیر ناترازی انرژی است و به‌ناچار گاز و برق این پتروشیمی قطع شده، نیترات آمونیوم با کاهش و توقف تولید مواجه شده و در نتیجه، این وضعیت سبب کاهش و توقف تولید مواد ناریه نیز شده است. بنابراین معادنی را که برای عملیات معدنی و استخراجی خود نیازمند مواد ناریه هستند، به‌تعطیلی کشانده یا در وضعیت نیمه‌تعطیل قرار داده است.

زینلی ادامه داد: این مشکل برای تمام معادن به‌صورت یکسان رخ نداده و بعضی از معادن ممکن است ذخیره مواد ناریه داشته باشند و بتوانند مدتی فعالیت خود را مدیریت کنند، اما بسیاری از معادن که به دلایل متعدد، امکان انبار و ذخیره مواد ناریه را ندارند و مجبور به خرید در زمان نیاز هستند، در صف خرید مانده و متاسفانه موفق به تامین آن نشده‌ یا اینکه مقدار خیلی کمتری از تقاضای خود را تامین کرده‌اند که هردو جنبه آن، باعث توقف و تعطیلی عملیات معادن شده است.

در 2مقطع، شاهد کمبود و نبود مواد ناریه بودیم

وی گفت: لازم به ذکر است که در ۲ مقطع، شاهد کمبود و نبود مواد ناریه بودیم. مقطع اول حدود ۲ ماه قبل بود که بعد از تامین خوراک پتروشیمی‌ها و تولید مواد ناریه، به‌دلیل تقاضای زیاد معادن، مواد ناریه به‌صورت قطره‌چکانی تحویل داده شد و بار دیگر در حال ‌حاضر شاهد این موضوع هستیم که فروش آنفو با اختلال مواجه شده است. این شرایط مشکلات بسیاری را علاوه بر مشکلات متعدد قبلی، برای معدنکاران ایجاد کرده است.

وی افزود: روند تامین سوخت و مواد ناریه موردنیاز معادن باید تسهیل شود و در عین حال به کمک یک سامانه، محاسبه حقوق دولتی را شفاف کنیم. با این اقدامات در مسیر تحقق رشد ۱۳درصد بخش معدن، قرار می‌گیریم. اعضای کمیسیون در ارتباط با مدیران کل بهره‌برداری و صنایع معدنی، حل چالش‌های کلیدی در تامین سوخت، مواد ناریه، پرداخت حقوق دولتی و قیمت‌گذاری محصولات معدنی را پیگیری می‌کنند. کمبود گازوئیل مصرفی معادن موجب ایجاد اختلال در روند فعالیت‌های معدنی شده است. این موضوع را با وزارت صنعت، معدن و تجارت در میان گذاشتیم و بنا شد به‌طورجدی پیگیری شود.

زینلی خاطرنشان کرد: باتوجه به رشد پیش‌بینی‌شده ۱۳درصدی در برنامه هفتم توسعه در بخش معدن و افزایش نیاز به مواد ناریه، باید تمهیدات لازم برای تامین نیترات‌آمونیوم و تولید آمپول‌های انفجاری اندیشیده شود.

وی ادامه داد: هزینه‌های انفجار، ۱۰درصد از هزینه تمام‌شده معدنکاری را شامل می‌شود. در کنار این، موانعی مانند فرسودگی ماشین‌آلات، وضع عوارض صادراتی و قوانین غیرکارشناسی نیز باعث افزایش هزینه‌ها شده‌اند. در چنین شرایطی، نمی‌توان انتظار داشت که توسعه این بخش سرعت بگیرد، در حالی ‌که کشورهای منطقه برای توسعه بخش معدن خود تلاش می‌کنند تا از ظرفیت‌های معدنی خود بهره‌برداری کنند و حضور پررنگی در بازارهای صادراتی داشته باشند.

انحصاری بودن حمل مواد ناریه

در چند ماه گذشته، مشکلات تولید و حمل موانع ناریه، چالش بسیاری را برای معدنکاران و فعالیت‌های معدنی به‌وجود آورده است که این موضوع سبب شد تا سجاد غرقی، نایب رئیس کمیسیون معدن و صنایع معدنی اتاق ایران نسبت به این چالش واکنش نشان دهد.

سجاد غرقی، نایب رئیس کمیسیون معدن و صنایع‌معدنی اتاق ایران اظهار کرد: بخش معدن در تامین مواد ناریه با مشکلات بسیاری مواجه است. اگر بخش انفجار یک معدن با مشکلاتی روبه‌رو شود، بر بیشتر عملیات معدنکاری تاثیر مستقیم خواهد گذاشت. به‌طورکلی، ۷۰ درصد هزینه‌های عملیاتی معدن شامل بارگیری، حمل و انفجار است. یکی از دلایل استفاده معادن کوچک و متوسط از انفجار برای استخراج، فرسودگی ماشین‌آلات معدنی در کشور است. براساس آمار، متوسط عمر ماشین‌آلات پرکاربرد معادن روباز حدود ۱۹سال است.

غرقی در ادامه خاطرنشان کرد: با مشکلات بسیاری مواجه هستیم که یکی از آنها، انحصاری بودن حمل مواد ناریه است. تا قبل از آبان سال گذشته، حمل مواد ناریه تنها در انحصار یک شرکت بود. اما از آبان ۱۴۰۲، ۳ شرکت دیگر نیز به این حوزه اضافه شده‌اند. با این وجود، این موضوع همچنان شبه‌انحصاری است و منجر به افزایش هزینه‌های حمل مواد ناریه شده است.

وی گفت: به‌دلیل فرسودگی دستگاه‌ها، تنوع تولید مواد ناریه کم بوده و این موضوع منجر به عدم‌امکان طراحی بهینه انفجار می‌شود. به‌عنوان‌مثال، در چند ماه از سال گذشته امولایت ۳۵ و ۴۵ عرضه نشد و مجوز واردات آنفو تراک نیز صادر نمی‌شود. کیفیت پایین مواد ناریه نیز یکی دیگر از مشکلات است که به‌دلیل عدم‌نظارت کافی در سال‌های گذشته، شاهد کاهش کیفیت مواد ناریه هستیم. کیفیت پایین مواد ناریه هزینه‌های زیادی در بخش بارگیری، حمل و انفجار ثانویه به معدنکاران تحمیل می‌کند. برای حل این مشکلات، جلساتی با مسئولان برگزار شده و مکاتباتی انجام گرفته است. بخش انفجار در عملیات معدنکاری اهمیت زیادی دارد. انفجار حدود ۱۰درصد از هزینه‌های معدنکاری را به خود اختصاص می‌دهد. بارگیری ۱۶.۲درصد و حمل ۴۸.۷ درصد از هزینه‌های معدنکاری را شامل می‌شوند. موفقیت در بخش بارگیری و حمل که در مجموع بیش از ۶۰ درصد هزینه‌های عملیات معدنکاری را تشکیل می‌دهند، به‌طورمستقیم وابسته به بخش انفجار است.

اهمیت انفجار معدن

واضح است بدون انفجار، هزینه زمانی و نیروی انسانی فرآیند تخریب و کندن سنگ‌ها بسیار زیادتر می‌شود. انفجار، استخراج مواد معدنی ارزشمند از سنگ‌ها را با شکستن و تبدیل آنها به قطعات کوچک‌تر، آسان‌تر می‌کند. این امر میزان کار یدی موردنیاز را کاهش می‌دهد و کارآیی فرآیند استخراج را افزایش می‌دهد. انفجار معادن از منظر ایمنی هم، منطقی و توجیه‌پذیر است. یک انفجار کنترل‌شده بسیار ایمن‌تر از استفاده از کار دستی و نیروی انسانی و ماشینی برای شکستن سنگ‌ها است. استفاده از مواد منفجره خطر تصادفات و صدمات ناشی از کار دستی را کاهش می‌دهد. علاوه بر این؛ انفجار از جنبه‌های زیست‌محیطی هم حائزاهمیت است. استخراج معادن به هر روشی می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی بر محیط‌زیست و آلایندگی زمین و هوا و آب داشته باشد و روش انفجار معدن و آتشکاری نیز از این قاعده مستثنی نیست. با این حال، انفجار کنترل‌شده معادن می‌تواند با کاهش میزان ضایعات تولیدشده و به‌حداقل رساندن اختلال در اکوسیستم‌های اطراف، تاثیر استخراج بر محیط‌زیست را کاهش دهد.

نقش فناوری‌های نوین در انفجار معدن

انفجار کنترل‌شده معادن، خود فرزند فناوری است و بیش از یکی دو قرن از دستیابی انسان به این تکنولوژی‌ها نمی‌گذرد و از آنجا که انفجار یک فن میان‌رشته‌ای است؛ طی این دهه‌ها با پیشرفت دانش؛ مواد منفجره و روش‌های انفجار همواره بهبود یافته و ایمن‌تر شده است. استفاده از علوم مختلف در توسعه آتشکاری، منجر به توسعه روش‌های کارآمدتر، ایمن‌تر و کم‌هزینه‌تر انفجار شده است. برای مثال، مدل‌سازی و شبیه‌سازی رایانه‌ای، پیش‌بینی رفتار سنگ در هنگام انفجار را امکان‌پذیر کرده است و امکان تولید الگوهای دقیق‌تر و کارآمدتر انفجار را فراهم می‌کند.

علاوه بر بهبود روش‌های پیش از انفجار، فناوری امکان نظارت و کنترل فرآیند انفجار را در هنگام وقوع انفجار در میدان‌های پروژه فراهم کرده و ایمنی و کارآیی پروژه را بهبود بخشیده است. برای مثال، سیستم‌های انفجار از راه دور به اپراتورها اجازه می‌دهد تا فرآیند انفجار را از فاصله ایمن کنترل کنند و خطر تصادفات و جراحات را کاهش دهند و باوجود این فاصله، نظارت بهتر و دقیق‌تری داشته باشند.

سخن پایانی

فرآیند انفجار یک مرحله حیاتی در فرآیند استخراج از معادن است و نیاز به برنامه‌ریزی و اجرای دقیق و پایش لحظه به لحظه و کار گروهی منظم برای اطمینان از ایمنی و کارآیی دارد. پیشرفت‌های فناوری منجر به توسعه روش‌های کارآمدتر و ایمن‌تر انفجار شده و نوآوری و بهبود مستمر در فناوری انفجار و پروتکل‌های ایمنی برای صنعت معدن ایمن و پایدار ضروری است.