آلودگی اقتصادی
مدت زمان بسیاری است که آلودگی، سایه خود را بر کلانشهرها انداخته و سبب شده است تا محیط‌زیست کشورمان، آسب‌های فراوانی ببیند. زمین، یک ثروت خدادادی است و باید برای حفظ آن، تلاش‌های بسیاری کرد. از سوی دیگر، اقدامات معدنکاری، توانسته است به‌میزان زیادی، تاثیر خود را بر آب و خاک بگذارد. فعالیت‌های صنعتی که جای خود دارند و با سوزاندن مازوت، سبب می‌شوند تا آسمان سیاه شود. اما، روی صحبت ما با معادن است که فعالیت‌های این بنگاه اقتصادی سبب شده است تا شاهد آلودگی خاک و آلودگی آب باشیم.
زمین، میراث ارزشمند
زمین، میراث ارزشمندی است که باید برای حفظ و نگهداری آن، تلاش‌های بسیاری انجام داد و آن را برای آیندگان حفظ کرد. بسیاری از فعالیت‌های روزانه کارخانه‌ها و همچنین فعالیت‌های معدنی، سبب شده است تا چهره زمین و محیط‌زیست، تیره شود. عده‌ای از کارشناسان، بر این باور هستند که فعالیت‌های معدنی می‌تواند آسیب جدی به محیط‌زیست برساند و عده‌ای دیگر معتقد هستند که معدنکاری بدون آسیب به محیط‌زیست، امکان‌پذیر نخواهد بود. مسئولان امر بر این باور هستند که اگر میان معادن و محیط‌زیست، تعامل وجود داشته باشد، مشکلات برطرف خواهد شد. البته لازم به ذکر است که معادن باید در فعالیت‌های روزانه خود، اقداماتی را انجام دهند که کمترین آسیب به محیط‌زیست وارد شود.
معادن می‌توانند با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های هوش‌مصنوعی، اقداماتی را انجام دهند که در راستای حفظ محیط‌زیست باشد. بیشتر این آسیب‌ها، در زمان عملیات حفاری‌های استخراج به‌وجود می‌آید که البته معدنکار چاره‌ای ندارد و استخراج یکی از مهم‌ترین اقدامات معدنکاری است. بنابراین، گفته می‌شود که وجود تکنولوژی می‌تواند تا درصد بسیار بالایی، تخریب محیط‌زیست را کاهش دهد. امید است تا مسئولان امر، فکری برای محیط‌زیست کرده و در راستای کاهش تخریب‌های ناشی از فعالیت‌های معدنی، گام‌های موثر بردارند. البته چنین موضوعی، اقدام سازمان محیط‌زیست را می‌طلبد که با وضع قوانین سختگیرانه و همچنین جریمه‌های بالا، معادن را مجبور کند تا کمترین آسیب را به طبیعت بزنند.
چالش‌های جدی معادن و صنایع‌معدنی
سجاد ادهمی، کارشناس معدن در ارتباط با موضوع معدنکاری سبز و کاهش آسیب به محیط‌زیست به صمت گفت: وضع قوانین سختگیرانه از سوی جوامع بین‌المللی و دولت‌ها، تغییر ارزش‌ها و افزایش انتظارات اجتماعی باعث ایجاد چالش‌های جدیدی در حوزه معادن و صنایع‌معدنی شده است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به این نکته اشاره کرد که امروزه سرمایه‌گذاران، شرکت‌ها را براساس قابلیت ردیابی محصول ارائه‌شده، مقدار تولید گازهای گلخانه‌ای، رعایت اصول ایمنی و اجرای قوانین عدالت‌اجتماعی قضاوت و انتخاب می‌کنند.
ادهمی ادامه داد: سرمایه‌گذاری محدود شرکت‌های معدنی در حوزه محیط‌زیست و تکیه این شرکت‌ها بر سیستم‌های پایش سنتی و دستی، نگرانی‌های زیست‌محیطی در زمینه معدنکاری را افزایش داده است. براساس گزارش‌های بین‌المللی، از آنجا که عوامل محیطی، اجتماعی و حاکمیتی به اولویت بزرگ‌تری برای سرمایه‌گذاران و سهامداران تبدیل شده است، شرکت‌های معدنی نیز تلاش بیشتری برای ادغام راهبردهای زیست‌محیطی در استراتژی‌های شرکت، تصمیم‌گیری و گزارش‌دهی خود انجام می‌دهند.
وی گفت: باید چالش‌های تبدیل سرمایه منابع‌طبیعی به رشد اقتصادی پایدار و توسعه بلندمدت مناطق معدنکاری برطرف شود. صنعت معدن باید مشکلات اجتماعی، محیط‌زیستی و فنی را با بکارگیری مفاهیم جامع مانند مفهوم توسعه پایدار و استفاده از ابزارهای معدنکاری سبز حل کند تا مجوزهای اجتماعی برای فعالیت خود را کسب کند و بهره‌وری خود را بهبود بخشد.
کلید ساخت معدن سبز، فناوری است
وی افزود: این نکته دارای اهمیت خواهد بود که کلید ساخت معدن سبز مبتنی بر فناوری است. به‌منظور کاهش مصرف انرژی و منابع، باید تکنیک‌های دیجیتالی‌سازی و اطلاع‌رسانی برای بهبود سطح اتوماسیون تجهیزات اتخاذ شود. در آینده، توسعه فناوری تشدید و چرخه ارتقا به‌طورمداوم کوتاه خواهد شد، بنابراین ظرفیت نوآوری فناوری و تحقیقات جامع نیاز به بهبود دارد. علاوه بر این، پیشرفت در استخراج هوشمند باید به‌شدت براساس هوش‌مصنوعی انجام شود تا الگوی استخراج فعلی به‌طورکامل به یک سیستم استخراج قابل‌اعتمادتر و هوشمندتر تبدیل شود. فشار ذی‌نفعان روی موضوعاتی مانند تنوع زیستی و مدیریت آب احتمالا تشدید می‌شود و معدنچیان را ملزم می‌کند که به‌تدریج برای تعطیلی معادن برنامه‌ریزی کنند و مصرف آب و انرژی را برای برآورده‌کردن انتظارات، بهتر مدیریت کنند. اطمینان از اینکه فعالیت‌های استخراج و بازسازی دارای اثر مثبت هستند، نیاز به اندازه‌گیری و ثبت مناسب تاثیرات در طول عمر معدن نیز دارند.
ادهمی خاطرنشان کرد: به‌منظور نظارت بر پارامترهای محیطی از جمله آب‌وهوا در ابتدا نیاز به تعیین کیفیت اولیه است که معمولا مبنای کار، کیفیت آب‌وهوای منطقه قبل از شروع عملیات معدنکاری است.
در گام دوم و پس از شروع فعالیت‌ها و بهره‌برداری از معدن، محدودیت‌های مقدار پارامترهای محیطی وجود خواهد داشت که در طول عملیات نباید از آن مقدار تجاوز شود. این پارامترها باید به‌صورت مداوم نظارت و ثبت شوند. علاوه بر این، هشدار برای شرایط خارج از محدوده باید تنظیم شود و با ضبط رخدادهای خارج از حد و تجزیه‌وتحلیل آنها از بروز مجدد شرایط بحرانی جلوگیری شود. در نهایت نیز، زمانی که عملیات استخراج معدن به‌پایان رسید، نیاز به احیای محل معدن و بازگرداندن منطقه معدن به وضعیت اولیه وجود دارد. نظارت بر سایت معدن برای یک دوره چندساله مهم است تا اطمینان حاصل شود که سایت طبق پیش‌بینی در حال بهبود است.
لزوم تعامل میان معدن و محیط‌زیست
حجت زینلی، عضو هیات‌مدیره انجمن مس ایران بااشاره به مشکلات میان بخش معدن و محیط‌زیست به صمت گفت: در ارتباط با تعارض میان منابع‌طبیعی و محیط‌زیست، باید اشاره کرد، اگر هر دوطرف موردبحث، جلساتی را گذاشته و با یکدیگر صحبت کنند، هیچ مشکلی وجود نخواهد داشت. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، حوزه معدن فعالیت‌های خود را انجام می‌دهد و به محیط‌زیست آسیب نمی‌رسد.
زینلی ادامه داد: باوجود آنکه ایران یک کشور معدنی است و از ظرفیت‌های بالایی برخوردار است، اگر بخواهیم در راستای رشد اقتصادی گام‌های مهمی برداریم و تمام معادن را در سطح کشور فعال کنیم، باید به تعامل حوزه محیط‌زیست و حوزه معدن، توجه بیشتری داشته باشیم. واقعیت آن است که می‌توان در جلسات مشترک با حضور هر دو بخش تعارضات را کاهش داد و اگر به درک متقابل دست پیدا کنیم، نباید شاهد تعارض میان معدن و محیط‌زیست باشیم.
وی گفت: معدنکاری و محیط‌زیست، ارتباط مستقیم و موثری با یکدیگر دارند و چنین موضوعی را نمی‌توان انکار کرد. معادن، چالش‌های بسیاری را در گذشته با بحث محیط‌زیست و معدنکاری داشته‌اند. موضوع اصلی، ایجاد شفافیت در مسائل زیست‌محیطی و رابطه آن با معدنکاری است که باید به‌صورت‌جدی پیگیری شود تا به نتیجه موردنظر برسد.
رابطه استخراج مواد معدنی و محیط‌زیست
وی افزود: رابطه میان استخراج و تولید مواد معدنی و محیط‌زیست بسیار نزدیک و وابسته به یکدیگر است و جدا کردن این دو از یکدیگر ناممکن است، زیرا از یک‌طرف به محیط‌زیست دست‌اندازی می‌کنیم و از طرف دیگر، می‌خواهیم از آن نگهداری کرده و محیطی سالم برای آیندگان به جا بگذاریم. بنابراین بحث استخراج، برداشت و آسیب آن به محیط‌زیست، تضادی میان فعالیت اجتماعی ما ایجاد می‌کند.
زینلی خاطرنشان کرد: سازمان حفاظت از محیط‌زیست، یک سازمان مهم و لازم و ضروری برای کشور است که اقدامات و فعالیت‌های موثری را در راستای گسترش فضای سبز و همچنین حفاظت از آن انجام می‌دهد. این سازمان دارای وظایف و اهدافی است که متاسفانه در برخی مواقع با حوزه معدن به‌تعارض می‌رسند. علت به‌وجود آمدن تعارض میان معادن و سازمان محیط‌زیست، این است که تکالیف و وظایفی که سازمان محیط‌زیست دارد، با اختیارات و روش‌های عملی و اجرایی که در حوزه معدن وجود دارد در اصطکاک و برخورد است.
این سازمان قصد حفاظت از محیط‌زیست را دارد و ما به‌اجبار، باید فعالیت‌های معدنی و استخراج را پیگیری و عملیاتی کرده و برای برداشت، ترانشه ایجاد کنیم. ترانشه به فرورفتگی‌های مصنوعی یا طبیعی در سطح زمین گفته می‌شود که ژرفای آنها از پهنای‌شان بیشتر و پهنای آنها از درازای‌شان بسیار کمتر است. ترانشه‌ها دارای عمق بسیاری هستند و عمق آنها از عرض‌شان بیشتر بوده و این نشان‌دهنده عمق زیاد ترانشه است، اما عرض این ترانشه‌ها هم از طول‌شان بیشتر است و به‌عبارت‌دیگر می‌توان ترانشه‌ها را جوی‌هایی عمیق دانست.
وی گفت: سازمان حفاظت از محیط‌زیست، اسم چنین اقدامی را تخریب می‌داند و اعلام می‌کند که عملیات ایجاد ترانشه، سبب خواهد شد تا طبیعت و محیط‌زیست آسیب جدی ببیند. چه سازمانی باید تشخیص دهد که ایجاد ترانشه برای فعالیت‌های معدنی لازم است یا خیر؟ تشخیص چنین موضوعی، برعهده حاکمیت است که اعلام کند برای تولید فلزات و فعالیت‌های ساختمانی، نیاز است تا طبیعت دستکاری شود یا خیر؟ اگر مواد اولیه برای فعالیت‌های ضروری کشور تامین نشود، اقتصاد از بین خواهد رفت. تامین مواد اولیه، نیازمند آن است که معدنکاری انجام گیرد و معدنکاری هم بدون دستکاری طبیعت، امکان‌پذیر نخواهد بود.
سخن پایانی
موضوع معدنکاری و آسیب به طبیعت، بحث تازه‌ای نیست و مدت‌ها است که چنین امری وجود دارد. بسیاری از فعالان محیط‌زیست بر این باور هستند که معدنکاری به‌طورمستقیم با تخریب و دستکاری طبیعت سر و کار دارد و سبب از بین رفتن منابع‌طبیعی می‌شود.
نظر بسیاری از کارشناسان و فعالان معدنی هم تقریبا مشابه نظر کارشناسان و فعالان محیط‌زیست است.
فعالان محیط‌زیست عقیده دارند که معدنکاری بدون دستکاری طبیعت، امکان‌پذیر نخواهد بود و تمام تلاش بر این است که کمترین آسیب به محیط‌زیست وارد شود. امید است با تعاملی که میان سازمان محیط‌زیست و معدن انجام می‌گیرد، تعارض میان این دو حوزه برطرف شود.
