الگوی آب، مقدمه‌ای برای الگوی کشت
به‌طورکلی فقدان استراتژی و سیاست‌های مصوب بلندمدت و منسجم، افزایش قیمت‌ها در اقتصاد کشور که موجب افزایش هزینه‌های تمام‌شده طرح‌های آب می‌شود، بی‌توجهی به مدیریت به‌دلیل توجه صرف به طرف عرضه، اجرای همزمان تعداد بسیار زیادی از طرح‌های آب به‌ویژه در برنامه‌های اول و دوم توسعه، بی‌توجهی به اولویت‌های طرح‌های مکمل، فقدان نظام صحیح بهره‌برداری و نگهداری از تاسیسات و سازه‌های آبی موجود، توجه نداشتن به برنامه‌ریزی جامع آب برمبنای حوضه‌های آبخیز و... را می‌توان از مهم‌ترین مشکلات و نارسایی‌های سیاست‌گذاری برای حفاظت کمی و کیفی منابع آب کشور نام برد.
بحران آب مختص به ایران نیست
عبدالمجید شیخی، استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی در گفت‌وگو با صمت با بیان اینکه بحران آب تنها مربوط به ایران نیست، گفت: این بحران یک بحران منطقه‌ای و جهانی است، فراموش نکنیم که در اواسط تابستان امسال کشورهای فرانسه، ایتالیا، اسپانیا و برخی دیگر از کشورهای اروپای میانی دچار خشکسالی شدند و آب را جیره‌بندی کردند و دریاچه‌های پشت سدهای آنان خشکید. با اینکه در مقایسه با غرب آسیا، قاره اروپا یک منطقه پربارش است و متوسط بارندگی در آن بسیار بیشتر از غرب آسیا است. این بحران بیشتر غرب آسیا را تحت‌تاثیر قرار داده و حتی در چین نیز با اینکه رودخانه‌های پرآب و مناطق کوهستانی بسیاری دارد، برخی مناطق چین نیز دچار خشکسالی و بی‌آبی شده و این کشور را وادار به اجرای طرح‌های عظیم انتقال آب کرده است.
وی درباره راه مقابله با این بحران نیز گفت: ابتدا باید باتوجه به دستورات دینی و الهی، کاشت درختان را موردتوجه قرار دهیم، متاسفانه یکی از مسائلی که ذهن کارشناسان را به غلط درگیر کرده، این است که چون بارش باران کم است، بنابراین نباید کاشت درخت به‌صورت انبوه اتفاق بیفتد. این مورد خلاف قواعد و قانون و سفارشات الهی است؛ «خداوند در قرآن کریم فرموده است که هیچ جنبنده‌ای نیست مگر اینکه خداوند روزی او را می‌فرستد.» این مسئله‌ای است که بسیاری از کشورها نیز متوجه آن شده و کاشت انبوه را در دستور کار قرار داده‌اند.
افزایش میزان بارش و رطوبت در مناطق پردرخت
شیخی بااشاره به «برنامه علمی چهارسوی علم» گفت: در این برنامه به‌عنوان‌نمونه مطرح شد که در بررسی میدانی پژوهشگران از زمین‌های با پوشش گیاهی پرتراکم و دارای گیاهان بسیار، مشخص شده که در این مناطق رطوبت خاک حدود ۱۰ درصد بیشتر از زمین‌های بی‌پوشش گیاهی است. و همچنین هرجا که درخت وجود داشته باشد، میزان بارش نیز بیشتر است. همچنین در مستندی از کشور برزیل، عنوان شد که در فرآیند جنگل‌زدایی حدود ۱۰ سال گذشته در این کشور که عمدتا در شرق و شمال‌شرق برزیل بوده است، اگر در این مناطق آب‌های زیرزمینی در ۲ تا ۳ متری سطح زمین بودند، با جنگل‌زدایی دچار خشکسالی شده‌اند. به‌معنای دیگر اهالی آن منطقه برای دستیابی به سود موقت در کشت سویا با خشکسالی شدید مواجه شده‌اند. همچنین روستاهایی که در ارتفاعات واقع بودند و آب موردنیاز خود را از طریق آب‌های سطحی تامین می‌کردند، اکنون مجبور هستند تا با فاصله ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر و با تانکر این نیاز خود را تامین کنند، دلیل این پدیده شوم، قطع درختان و جنگل‌زدایی انجام‌گرفته توسط اهالی محلی و بهره‌برداران است. بارندگی به‌شدت کاهش یافته است و سفره‌های آب زیر زمینی نیز خشک شده یا بسیار تنزل کرده‌اند. بنابراین این پدیده‌ها دلیل تجربی خوبی برای پی بردن به تعلیمات الهی در قرآن کریم است. درختان در واقع جاذب باران هستند و رزق خود را از آسمان جذب می‌کنند. زمانی که جاذب باران قطع شود، بارشی نیز انجام نخواهد گرفت.
لزوم اجرای الگوی آب در کشور
استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی ادامه داد: باید طبق شرایط کمبود آب طرح‌های مختلفی را به‌منظور مدیریت این بحران شکل داد، باید الگوی آب را طرح و اجرا کرد. الگوی آب مقدمه طراحی الگوی کشت است، الگوی کشتی که اکنون تعریف شده، ناقص است، زیرا محدود به گیاهان زراعی است و به گیاهان باغی توجه ندارد. باید ابتدا الگوی آب را موردتوجه قرار داد. الگوی آب شامل اجزایی و ارکانی است؛ این ارکان عبارتند از: نظام تولید، توزیع، ذخیره‌سازی، مهار و توزیع بالادستی و پایین‌دستی و مصرف آب و باید در تعریف الگوی آب به تمام این مولفه‌ها توجه و براین اساس تعریف، تدوین و هماهنگ‌سازی شود. با امکانات و روش‌های فعلی می‌توانیم 3 دسته اقدامات کلی را موردتوجه قرار دهیم، ابتدا باید به الگوی تولید توجه کنیم، بانظر به اینکه تولید آب تابعی از تولید انرژی است. برای مثال بیش از ۱۲۰سال است که گازهای استخراجی همراه با چاه‌های نفت در مشعل‌های بالای چاه‌های نفت سوزانده شده و هدر می‌روند. اگر در 4 دهه گذشته، اینها را به انرژی موردنیاز برای تولید آب شیرین از دریای جنوب و حتی شمال تبدیل می‌کردیم، می‌توانستیم این آب را به مناطق جنوب و مرکزی کشور ارسال کنیم.
نیاز به بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر
عبدالمجید شیخی بااشاره به لزوم بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر ادامه داد: کشور هند اکنون از فضولات انسانی و حیوانی برای تولید گاز استفاده می‌کند، همچنین ما نیز می‌توانیم از انرژی‌های بادی، امواج دریا و خورشیدی و انرژی‌های تجدیدپذیر دیگر برای تامین انرژی موردنیاز خود بهره ببریم. بنابراین با همکاری مردم در مناطق کویری با استفاده از انرژی پنل‌های خورشیدی می‌توان آب شور دریاها را به آب شیرین تبدیل کرد و در آن مناطق مورداستفاده قرار داد یا برای مثال آب شور دریاها را به حوضچه‌هایی در مناطق خشک منتقل و با استفاده از همین انرژی‌های تجدیدپذیر آنها را به آب شیرین تبدیل کرد؛ اینها راهکارهایی بسیار ساده و کم‌هزینه هستند. استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی بااشاره به مصارف آب نیز گفت: بخش اعظم استفاده از آب در بخش کشاورزی است. خوشبختانه دولت در طرحی برای سال آینده در نظر دارد تا طرح گذشته‌ای که «براساس آن اگر کشاورز ۱۵درصد هزینه تجهیز زمین‌های کشاورزی خود به تجهیزات آبیاری نوین را تامین کند، دولت ۸۵ درصد دیگر آن را پرداخت می‌کند»، به‌گفته رحیم زارع، سخنگوی محترم کمیسیون مجلس در قانون بودجه ۱۴۰۴، در مصوبه بودجه قرار شده تا در سال آینده ۱۰۰درصد هزینه این تجهیز را دولت پرداخت کند که می‌تواند اقدامی مناسب در راستای بهبود اقتصاد کشاورزان و صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی شود. وی بااشاره به عدم‌کفایت قانون «جلوگیری از خرد شدن اراضی» نیز گفت: ما نیاز به قانون «تجمیع اراضی کشاورزی خردشده » داریم. سپس این اراضی را به‌صورت مجازی و حقیقی در قالب تشکل‌های جدید تعاونی فراگیر تجمیع و آنها را به‌صورت فیزیکی یا مجازی مشاع و یکدست کرده و فضا را برای بهره‌گیری و مستقر کردن تجهیزات نوین آبیاری استفاده کنیم.
عبدالمجید شیخی بااشاره به بهره‌مندی از مناطق بلااستفاده حاشیه شهرها و جاده‌ها به‌منظور کاشت درختان مثمر و کم‌آب‌بر مانند زیتون گفت: درخت زیتون درختی کم‌توقع و آبی است و شهرداری می‌تواند در طرحی به‌جای کاشت درختان بی‌ثمر در حاشیه راه‌ها و جاده‌ها که آب‌بر هستند، درختان زیتون را در کمربندی شهرها بکارد و این حواشی جاده‌ها را به باغات زیتون و حتی پارک‌های شهرها را نیز به باغات زیتون تبدیل کند تا هم در مصرف آب صرفه‌جویی شود و هم مردم از آنها استفاده کنند.
وی ادامه داد: باتوجه به واردات حدود ۹۰درصدی روغن خوراکی، متاسفانه در حال حاضر کشاورزان را به کشت دانه‌های روغنی و به‌دست آوردن روغن از طریق کشت زراعی تشویق می‌کنند. به‌معنای‌دیگر، زمینی که باید صرف تولید غلات، گندم و جو شود، صرف تولید کلزا، سویا و گلرنگ و ... می‌شود، این مسئله دو خطر مهم در پی دارد؛ اول اینکه این محصولات بسیار آب‌بر هستند و نیاز به زمین‌های مسطح دارند. در حالی که درختان زیتون روغنی را می‌توان در زمین‌های ناهموار، تپه‌ها، کوه‌ها و در مناطق دیمی و نیمه‌خشک هم کاشت. باید اجازه بدهیم و حمایت همه‌جانبه کنیم تا روستاییان و عشایر در قالب تشکل‌های تعاونی، مراتع کم‌تراکم را نیز زیرکشت درختان زیتون ببرند.
لزوم تغییر الگوی آب در مصارف خانگی
به‌گفته وی؛ نیاز به تغییر الگوی آب در شهرها وجود دارد، بخشی از آب شرب مصرفی ما در مصارف غیرشرب مصرف می‌شوند، استفاده آب شرب برای موارد بهداشتی مانند حمام و... باید محدود شوند. چرا باید از آب شرب در بخش شست‌وشوی متعارف استفاده شود. در عربستان آب شرب و غیرشرب به‌صورت مجزا است، زیرا کشور آنها کشوری کم‌آب است و استفاده از آب شرب برای آنها به‌صرفه نیست. بر همین اساس ما نیز به‌منظور کاهش هزینه‌های تولید آب، باید این مسئله را نیز موردتوجه قرار دهیم.
عبدالمجید شیخی، استاد دانشگاه و کارشناس اقتصاد کشاورزی درباره پساب‌های صنعتی نیز گفت: باید این آب را دوباره به چرخه مصرف صنعت برگردانیم، باید طرح‌های آبخیزداری را نیز در کشور تکمیل کنیم. اگر طرح‌های آبخیزداری تکمیل شود، می‌توان از باران‌های ناگهانی و سیلاب‌هایی که گاه، جاری شدن آنها بحران‌های بزرگی می‌آفریند؛ مانند سیل فروردین سال ۱۳۹۸ در حوضه آبریز دز، کرخه و کارون که به‌دلیل باران شدید استان‌های لرستان و خوزستان را آب برد و تبدیل به سیل شد. حال اگر طرح‌های آبخیزداری به‌درستی اجرا شوند، این آب‌ها می‌توانند ذخیره‌گاهی برای زمین‌های کشاورزان آن منطقه و مناطق خشک باشند.
تعریف الگوی توزیع آب در بالادست حوضه‌های آبخیز
وی همچنین بااشاره به الگوی توزیع آب نیز گفت: در همه‌جای کشور، مولد و نیروگاه برق نداریم،اما به‌دلیل وجود شبکه توزیع برق، دورترین مناطق کشور نیز از برق بهره‌مند هستند. ما شبکه توزیع آب در پایین‌دست سدها را داریم، البته باید کامل شوند. اما شبکه توزیع آب بالادست حوضه‌های آبخیز هم نیاز داریم. اگر شبکه اتصال بین حوضه آبخیز دز، کارون و کرخه وجود می‌داشت و انتقال آب مازاد این حوضه‌ها را داشتیم، می‌توانستیم آب مازاد سیلاب فروردین ۱۳۹۸ را به مناطق خشکی مانند اصفهان منتقل کنیم. از این‌رو به ارتباط دادن حوضه‌های آبخیز در بالادست‌ها نیاز داریم، این اتفاق علاوه بر جلوگیری از جاری شدن سیل در مناطق و از بین رفتن روستاها، احشام و ایجاد خسارت شدید، تامین آب برای کشاورزی و مناطق خشک را نیز رقم خواهد زد.
عدم‌مدیریت درست در حفظ منابع آبی کشور
محمد بازرگان، معاون سیاست‌گذاری و توسعه اقتصادی مجمع نخبگان ایران و رئیس کمیسیون کشاورزی فدراسیون صنایع‌غذایی ایران نیز در گفت‌وگو با صمت با بیان اینکه متاسفانه در حوزه اجرای طرح‌های آبخیزداری در سطح ۳۱۰هزار هکتاری اعتباری برابر هزار و ۵۵۰ میلیارد تومان تخصیص داده شده، گفت: در صورتی که در کشور در ۱۳۰میلیون هکتار از دشت‌های موجود قابلیت تبدیل به آبخیزداری و آبخوان‌داری را دارند که متاسفانه در سال گذشته تنها ۵ درصد این میزان محقق شده است.
معاون سیاست‌گذاری و توسعه اقتصادی مجمع نخبگان ایران با انتقاد از اینکه تفکر شرکت‌ها، پیمانکاران و دستگاه‌های دولتی در ذخیره‌سازی آب، تنها ساخت سد است، ادامه داد: سالانه ۴۰۰ میلیارد مترمکعب آب از طریق بارش و... وارد کشور می‌شود، اما متاسفانه وزارت نیرو و جهاد کشاورزی حتی نمی‌توانند نصف این میزان را مدیریت کنند. به‌معنای دیگر میزان آب تجدیدپذیر ما فقط یک‌چهارم این میزان و ۱۰۰میلیارد مترمکعب است و این یعنی هدررفت ۳۰۰میلیارد مترمکعب آب به‌صورت سالانه در کشور. هزاران سال پیش نیاکان ما به‌دلیل وضعیت سرزمین به این نتیجه رسیدند که آب را در زیر زمین مدیریت کنند، اما متاسفانه تفکرات امروزی با بی‌اعتنایی به آن سیاق، فقط به‌دنبال ساخت سد است.
وی گفت: اهداف آب و آبفا در بودجه ۱۴۰۳ افتتاح ۲۶ سد با ظرفیت آبی ۱.۲ میلیارد مترمکعب است، ۷ سد با حجم ۱.۶ میلیارد مترمکعب، بهره‌برداری از ۲۵ طرح آبرسانی با ظرفیت حدودی ۶۶۲میلیون مترمکعب آب در سال و احداث ۲۱ هزار هکتار و زهکشی ۱۰۰ هزار از شبکه‌های آبیاری انجام شود و همچنان تاکید شده است که این طرح‌ها در آب و آبفا ۶۱۶ میلیون مترمکعب را در ادامه خواهد داشت.
سخن پایانی
محدودیت منابع آبی و تمرکز مراکز جمعیتی و صنعت در حاشیه منابع آبی کشور به‌ویژه در چند سال اخیر، روند استفاده از منابع آبی کشور را تشدید کرده و پیامدهای فعالیت‌های آنها این منابع را در معرض انواع تهدیدها قرار داده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که استفاده و مدیریت منابع آبی کشور مطلوب نبوده است و در حال حاضر مشکلات و نارسایی‌های گوناگونی در این زمینه وجود دارد، اما آنچه در مجموع همه این چالش‌ها به‌چشم می‌خورد و از تمام علت‌های موجود برداشت می‌شود، عدم‌مدیریت صحیح در حفظ و نگهداری از منابع آبی است.
