خرما یکی از محصولات باسابقه و استراتژیک در کشور است. به‌دلیل جایگاه خرما و ذکر نام آن در روایات و احادیث از اهمیت بسیار بالایی در جوامع مسلمان برخوردار است. به‌دلیل ارزش بالای غذایی و باتوجه به اهمیت خرما در تغذیه و حفظ سلامت مردم در بحران‌های طبیعی یا در زمان جنگ به‌نوعی محصولی استراتژیک محسوب می‌شود.

به‌گفته کارشناسان، نخلستان‌ها نوعی معادن روباز تجدیدپذیر محسوب می‌شوند و می‌توانند ارزش اقتصادی بالایی برای کشور داشته باشند، هرچند تولید خرما در ایران دارای سابقه طولانی است، اما به‌دلیل مشکلات پیش‌آمده، حال و روز این صنعت خوب نیست و در حال‌ حاضر با تهدیدات و چالش‌هایی دسته و پنجه نرم می‌کند.

توجه جهادکشاورزی به ظرفیت صادراتی خرما

پیش از این نیز غلامرضا نوری، وزیر جهاد کشاورزی در نخستین آیین گرامیداشت روز ملی خرما که در شهریور برگزار شده بود، گفت: خرما یکی از محصولاتی است که ما در جهان حرف زیادی درباره این محصول برای گفتن داریم؛ بنابراین در کنار فعالیت فنی، اصول صحیح باغداری و استفاده از ارکان و اصلاحات کشاورزی نوین باید برای توسعه این محصول اقداماتی انجام دهیم.

وی افزود: یکی از مهم‌ترین این مولفه‌ها توسعه تجارت است و در این زمینه هرچه صادرات خرما توسعه یابد، باعث توسعه تولید خرما در کشور خواهد شد. در همین راستا موضوع فرآوری و بسته‌بندی باید موردتوجه سرمایه‌گذاران و فعالان این حوزه باید باشد تا زنجیره ارزش‌افزوده را تکمیل کنیم.

وزیر جهاد کشاورزی گفت: همچنین علاقه خریداران بازار جهانی به اقلام مختلف خرمای کشور، ظرفیت خوبی برای ماست و در این‌ خصوص بخش خصوصی کارهای خوبی را آغاز کرده که می‌تواند نقش موثری در توسعه کشت خرما و تجارت کشور عزیز ما داشته باشد.

وی با بیان اینکه موضوع بازار و فرآوری برای ما بسیار مهم است، تصریح کرد: استان‌های فعال تولید خرما باید در تنظیم بازار، برندسازی و فرآوری این محصول برنامه‌ریزی داشته باشند.

خرماهای ارگانیک سیستان و بلوچستان

چند روز گذشته روح‌الله ایزدخواه، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس در گفت‌وگویی ضمن تاکید بر سلامت خرمای ایرانی گفت: کشور آلمان ارگانیک بودن حدود ۳هزار هکتار از خرماهای سیستان و بلوچستان را تایید کرده است، اما آیا ما صادرکننده محصول ارگانیک خرما هستیم؟

وی با گلایه از بی‌توجهی وزارت جهاد کشاورزی به این ظرفیت در کشور گفت: وزارت جهاد کشاورزی فقط در حد حل دغدغه سوسک خرما سیاست‌گذاری  می‌کند، کسی به فکر صادرات نیست! دغدغه وزارت کشاورزی ما صادرات نیست، بلکه سوسک نخل‌های خرماست.

وی ادامه داد: یک تاجر امریکایی پیش من آمد و خواهش کرد تا روزی یک کشتی خرما از چابهار برایش بفرستیم تا او بی‌توجه به تحریم‌ها، آنها را خریداری کند، اما هیچ‌کس این مسئله را پیگیری نکرد.

ظرفیت تولیدی سالانه خرما در کشور چقدر است؟

به‌طورکلی حدود یک میلیون و ۳۵۰ تا یک میلیون و ۴۰۰ هزار تن میزان تولید خرما در کشور است و از این مقدار حدود ۳۰ درصد را صادر و ۷۰ درصد هم در داخل کشور مصرف می‌شود، به‌همین‌دلیل جایگاه دوم را در بین صادرکنندگان این محصول در دنیا داریم.

این صادرات چه میزان درآمد ارزی برای کشور دارد؟

اگر بر همین میزان صادرات تمرکز کنیم و چالش‌های صادراتی این محصول را مانند ممنوعیت‌های صادراتی خرما حل کنیم، در همین حال حاضر می‌توانیم حدود ۵۰۰ میلیون دلار درآمد حاصل از صادرات داشته باشیم. هم‌اکنون گردش مالی خرما در کشور حدود ۱.۵میلیارد دلار است و ۲ میلیون نفر به‌طورمستقیم و غیرمستقیم در این حوزه مشغول به فعالیت هستند. در ۱۳ استان کشور خرما تولید می‌شود و معیشت ۶ استان مرزی به صنعت خرما وابسته است.

چالش‌های بخش‌های مختلف تولید، تبدیل و صادرات خرمای کشور چیست؟

حوزه خرما به‌طورکلی در 3 بخش تولید، صنایع تبدیلی و صادرات فعال است. در حال ‌حاضر حوزه تولید با 3 مشکل اساسی از جمله «آفتی به نام سوسک سرخرطومی حنایی» که با ورود به کشور ۱۵درصد از نخلستان‌های کشور را آلوده کرده و درحال گسترش است و وزارت جهاد درحال پیگیری است، اما حل این مسئله بودجه بالایی را می‌طلبد و باید تامین شود. با در نظر گرفتن گردش مالی خرما در کشور، هزینه‌کرد این مبالغ قطعا برای کشور به‌صرفه خواهد بود، به‌ویژه اینکه اغلب پرورش این محصول در نقاطی است که معیشت مردم به آن وابسته است، تولید و پرورش خرما اغلب در مناطق محروم و مرزی انجام می‌گیرد، بنابراین رفع مشکلات آن حائزاهمیت است.

مسئله دیگر ناترازی انرژی است، در همین تابستان امسال حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد از محصول خود را یا از دست دادیم یا کیفیت آن افت پیدا کرده است. در همین راستا از وزارت جهاد کشاورزی خواستیم تا ۲ میلیارد تومان در قالب تسهیلات به کشاورز اختصاص دهد تا بتواند از پنل‌های خورشیدی در ساعات قطعی برق استفاده کرده و باقی انرژی را به شبکه برق منتقل کند. این وام در ۵سال تسویه شده و به‌دلیل انتقال انرژی به شبکه، نیازی به ضامن نیز نخواهد داشت. درباره حوزه صنایع تبدیلی خرما نیز، این ناترازی وجود داشته و موجب آسیب در این بخش شده است. در این بخش نیز می‌توان تسهیلات ۴میلیارد دلاری برای آنها در نظر گرفت. مشکل بعدی در این حوزه، موضوع افزایش نرخ نهاده‌های کشاورزی از قبیل کود، سم و ادوات کشاورزی است که چندین‌برابر شده است.

در حال ‌حاضر مجموع سطح زیرکشت خرمای ما، حدود 250 هزار هکتار است و افزایش واحد سطح زیرکشت خرما به‌هیچ‌عنوان هدف ما نیست و باید تلاش کنیم سطح فعلی را نگه داریم. بزرگ‌ترین مشکل دیگر ما، ناترازی آب است، بخش زیادی از منابع آبی در بخش کشاورزی هزینه می‌شود، اما باوجود ناترازی‌هایی که با آن روبه‌رو هستیم، به‌زحمت می‌توانیم داشته‌های خود را نگه داریم. اهمیت حفظ منابع آبی بسیار مهم‌تر از توسعه این محصول است.

مشکلات بخش صادرات چیست؟

بخش خصوصی می‌تواند مشکلات خود را رفع کند؛ اما دستورالعمل‌های خلق‌الساعه توان‌ بخش خصوصی را گرفته و در این زمینه آزمون‌وخطا جایز نیست. در بخش صادرات نیز، بسیار دچار مشکل هستیم، قانون‌های هرروزه، خود مانعی جدی برای صادرات است. زمانی که اجازه صادرات نداشته باشیم، چه فایده‌ای دارد که بهترین محصول ارگانیک دنیا را داشته باشیم. «قانون ممنوعیت صادرات خرما برای سال ۱۴۰۴» که هیچ توجیه منطقی برای آن وجود نداشته و تنها به‌دلیل پیش‌بینی احتمال کاهش در تولید و تامین نیاز داخلی به خرما است. این اتفاق مشابه داستان پسته را برای کشور رقم خواهد زد و همچنان که امریکا توانست جایگاه پسته را از ایران بگیرد، ممنوعیت صادرات خرما نیز می‌تواند موجب خالی شدن میدان رقابت به‌نفع عربستان تمام شود. از طرف دیگر به‌دلیل همین ممنوعیت‌ها، تاجران برای سال آینده خریدی نخواهند داشت. این قانون نوعی مکانیسم ماشه است تا هر زمان که خواستند آن را فعال کنند.

جایگاه اول خرما را چه کسی به خود اختصاص داده است؟

کشور تونس به‌دلیل آماده‌سازی زیرساخت‌ها در مدت ۱۰ تا ۱۲سال و ارائه مشوق‌ها و وام‌های بلاعوض برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان توانسته است جایگاه اول را از آن خود کند. باتوجه به شرایط حساس کنونی کشور و نیاز به ارز، ممنوعیت صادرات برای محصولی مانند خرما که در کشور انباشت شده است و می‌تواند درآمد ۵۰۰میلیون دلاری داشته باشد، منطقی به‌نظر نمی‌رسد. عدم‌اعتماد بازارهای هدف و تجار داخلی به این عرصه از پیامدهای این قانون غیرمنطقی است. ضمن اینکه ما در تجربه ۵ دوره‌ای ممنوعیت صادرات در پیک مصرف را نیز داشته‌ایم و هرگاه ممنوع شده، ضرر و زیان بسیاری به تجار وارد شده است. این ممنوعیت‌ها در گذشته بدون اعلام قبلی بود و حال که با اعلام قبلی دارند ممنوع می‌کنند، سوال این است که چرا از قبل باید این ممنوعیت پیش‌بینی شود. خوشبختانه با مذاکراتی که در معاونت باغبانی وزارت جهاد کشاورزی انجام گرفته است، خواستار عدم‌اعمال این ممنوعیت شدیم، اما عدم‌اعمال آن را منوط به دستور‌العمل رسمی می‌دانیم.

نمی‌توان با آزمون و خطا پیش رفت، امسال نه‌تنها کمبود خرما در کشور نداشتیم؛ بلکه هنوز موجودی در سردخانه‌ها داریم و باید پرسید که ممنوعیت صادرات خرما برای چه چیزی است؟

نقاط ضعف ایران در بازاریابی خرما چیست؟

باید برای ۵ سال آینده برنامه‌ریزی داشته باشیم که بتوانیم جایگاه بزرگ‌تری را در دنیا از آن خود کنیم، نه اینکه حتی برای سال آینده خود نتوانیم برنامه‌ریزی کنیم. بارها گفتیم که ارز خود را باز می‌گردانیم اما این بازگشت را نباید مشروط به مواد اولیه پتروشیمی‌ها، نهاده‌های کشاورزی و... کنند، باید بتوانیم ارز خود را با هر گروه کالایی که می‌خواهیم بازگردانیم. از طرف دیگر به‌دلیل روابط سیاسی بسیاری از کشورهایی را که بازارهای صادراتی بسیار خوبی برای ما هستند، از دست داده‌ایم، در نتیجه باتوجه به شرایط، باید انتخاب کنیم که یا به‌طورکلی صادرات نداشته باشیم یا با همین کشورهای موجود مانند روسیه، هند، چین و... بهبود صادراتی داشته باشیم که اکنون بازار هدف مطلوبی برای ما هستند.

سخن پایانی

انجمن ملی خرما خوشبختانه یکی از انجمن‌هایی است که همکاری خوبی با دولت داشته است. حدود ۱۵هزار عضو در تمام نقاط کشور داشته و به‌همین‌دلیل اطلاعات و آگاهی کافی از مشکلات و چالش‌های این بخش دارد. اما در حال ‌حاضر خشکسالی و تغییرات اقلیمی باعث کاهش بهروری باغات شده و میزان تولید را کاهش داده است، همچنین خرده‌مالکی نخلستان‌ها، سنتی بودن مراحل کاشت، داشت و برداشت، ضایعات بیش از حد در تولید، کهنسالی نخلستان‌ها و.. از جمله دیگر چالش‌های اصلی این بخش در کشور است.

سال‌های زیادی است که این صنعت مسیر خود را بدون برنامه و هدف و سرخود طی کرده که نتیجه حرکت در این مسیر تاریک، تهدیدات و چالش‌هایی است که با آنها روبه‌رو شده و برای مقابله با آنها نیازمند برنامه و نقشه‌راهی است که بتوانند در بخش‌های مختلف راه و مسیر حرکت را نشان دهد و همچنین میان بخش تولید و بخش‌های دیگر ارتباط و هماهنگی و پیوستگی ایجاد کند.