چالش‌های لجستیک و موانع صادراتی
تحریم‌های صادراتی، وارداتی و بانکی از مهم‌ترین موانع یا چالش‌های حوزه صادرات و زیرساخت‌های حمل‌ونقل فعلی هستند که اغلب تولیدکنندگان و تجار با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. حال اگر تجار ایرانی با تدابیری بتوانند از هفت‌خوان موانع صادراتی رد شوند نیز، باید هفت‌خوان دیگری را در داخل کشور پشت‌سر بگذارند؛ هفت‌خوانی با نام دست‌اندازهای حمل‌ونقلی.
وقتی پای تجارت بین‌المللی در میان باشد، لجستیک صادرات بیشتر از همیشه خودنمایی می‌کند. بهینه‌سازی فرآیندهای لجستیک برای برقراری زنجیره تامین بین‌المللی و افزایش کارآمدی صادرات از مهم‌ترین و موثرترین فرآیندهای صادراتی است. فرآیندهای لجستیک صادراتی پایه و اساس تجارت داخلی و خارجی را تشکیل می‌دهند، امکان رقابت در بازارهای جهانی، رشد و توسعه صادرات و واردات، کاهش زمان تحویل کالا، افزایش کیفیت خدمات، ایجاد هماهنگی میان قطب‌های اقتصادی، افزایش توان رقابت‌پذیری صنایع محلی، افزایش رفاه مصرف‌کننده و تولیدکننده، شکوفایی اقتصادی و ایجاد منابع درآمدی و افزایش اشتغال در کشور بخشی از فواید لجستیک کارآمد است.
باوجود موقعیت‌های استراتژیک ایران در ترانزیت کالا که گذشته تاکنون آن را به یکی از قطب‌های مهم ترانزیتی در خاورمیانه تبدیل کرده است،به‌تازگی برخی چالش‌های مهم در رابطه با حمل‌ونقل صادراتی، علاوه بر ایجاد موانع صادراتی گاه تجار ایرانی را با لطمات جبران‌ناپذیری همراه می‌کنند، شاید موضوع تحریم‌ها در این مسئله بی‌تاثیر نباشد، اما نبود برنامه یا استراتژی موفق در داخل کشور نیز بر گسترش این مسئله دامن زده است.
کشورهای دیگر که موقعیت جغرافیایی مناسبی دارند، هرکدام از موقعیت‌های صادراتی ایران برای آنها به‌تنهایی کافی بود تا با بهبود وضعیت لجستیک صادرات خود به‌عنوان یکی از اهداف مهم توسعه اقتصادی برای ماندگاری در عرصه رقابت استفاده کنند، در حالی که در کشور ما باوجود همه امکانات و موقعیت‌هایی که در این راه وجود دارد، در سال‌های اخیر این موقعیت استراتژیک بسیار سودآور و مهم در کشور با اغفال جدی مواجه شده است. این نادیده‌انگاری به‌میزانی است که حتی در لجستیک صادرات محصولات ایرانی از جمله محصولات کشاورزی به کشورهای دیگر اغلب تجار با چالش‌های جدی روبه‌رو بوده‌اند. بر همین اساس و به‌منظور بررسی چالش‌های حمل‌ونقل صادراتی در روزنامه صمت به‌گفت‌وگو نشسته‌ایم، در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.
باید بپذیریم که تجار همه‌کاره نیستند
آرمان خالقی، دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران به صمت درباره مشکلات لجستیک حوزه کشاورزی گفت: برخی محصولات کشاورزی مانند سبزیجات قابل‌معطلی نیست و باید به‌سرعت ترتیبات صادرات، توزیع و ارائه آن در بازارهای جهانی صورت گیرد. در حوزه حمل‌ونقل هوایی هواپیمایی‌های کارگوی موجود در کشور پاسخگوی نیاز صادراتی ما نیستند و به‌دلیل محدودیت‌های تحریمی نیز نمی‌توانیم از ظرفیت‌های دیگر کشورها استفاده کنیم.
وی با تاکید بر اینکه درحوزه حمل‌ونقل یخچال‌دار به‌شدت دچار کمبود هستیم، افزود: محصولات کشاورزی اغلب فسادپذیر هستند، بنابراین نیاز است تا ناوگان حمل‌ونقل زمینی اعم از ریلی، کامیونی و حتی کشتیرانی کفایت صادراتی را داشته باشند، در صورتی که اغلب در کشور ما وجود ندارد. به‌همین‌دلیل باتوجه به دمای بیش از ۵۰ درجه‌ای در بنادر کشور، این کمبود و چالش مهم بر کیفیت محصولات صادراتی ایرانی تاثیر می‌گذارد.
خالقی ادامه داد: نمی‌توان محصولات را در دمای بالا و شرجی بنادر معطل کرد تا تخلیه و دوباره در کشتی دیگری بارگیری شوند، بنابراین اگر به مسئله دمای نگهداری محصول توجه نشود، مشخصا محصولی که به مقصد می‌رسد، کیفیت خوبی نخواهد داشت یا از طرف تجار خارجی خسارت دریافت خواهد شد که این به اعتبار تولیدکننده خدشه وارد می‌کند.
وی با بیان اینکه تا به‌امروز سرمایه‌گذاری مناسبی برای نوسازی یا تجهیز ناوگان حمل محصولات غذایی مناسب نبوده است، ادامه داد: باید بپذیریم که اگر نتوانیم در خط انتقال صادراتی خود تجهیزات کافی را داشته باشیم، حتی در صورتی که تولیدکننده تمام نکات بهداشتی و کیفی را رعایت کرده باشد نیز، محصولی که به بازارهای جهانی عرضه می‌کنیم، کیفیت کافی را نخواهد داشت.
دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران تشریح کرد: ما به بسیاری از مقاصد صادراتی خود به‌طورمستقیم حمل‌ونقل کشتی یا دریایی نداریم، بنابراین باید به‌صورت غیرمستقیم به آن مقصد بار صادر کنیم. باید بار را به امارات و سپس تخلیه و بارگیری کرده، به‌سمت مقاصد صادراتی روانه یا محصولات را به ترکیه ارسال و دوباره از ترکیه به کشورهای دیگر صادر کنیم. در این تخلیه و بارگیری‌ها ضمن صدمه به بسته‌بندی‌ها تغییرات آب‌وهوایی نیز بر کیفیت محصول تاثیر می‌گذارد، بنابراین باید از نظر لجستیک حداقل امکانات را فراهم کرد. بخش خصوصی برای اینکه بتواند بازارهای خود را حفظ کند، این آمادگی را دارد تا بتواند ناوگان حمل‌ونقل باری را نوسازی یا تجهیز کند، اما مسئله این است که باید در نظر داشته باشیم که حتی با این آمادگی، آیا تامین و تهیه این تجهیزات هم به‌لحاظ نرخ رقابتی و هم به‌لحاظ کیفیت به‌سادگی برای کشور اتفاق می‌افتد؟
خالقی افزود: در حال حاضر بسیاری از فعالان در صف خرید هستند یا باید اجازه ورود کامیون‌های کارکرده و تجهیز ناوگان داده شود یا به شرکت‌های حمل‌ونقلی تسهیلات ارائه شود تا ناوگان خود را تجهیز کنند. نباید تولیدکننده، هم کشت محصول خود را داشته باشد، هم بفروشد و هم ناوگان حمل‌ونقل را خودش داشته باشد. باید بپذیریم که همه، همه‌کاره نیستند و نمی‌توانند هم تولیدکننده، هم حمل‌کننده و هم بازرگان خوبی باشند.
وی تاکید کرد: نیاز است تا به بحث‌های تخصصی در حوزه صادرات توجه ویژه‌ای داشته باشیم. برای مثال اگر شرکت صادراتی وارد قزاقستان شده است، باید بازار قزاقستان را از نظر سیستم تولیدی، انبارداری، سیستم حمل‌ونقل و توزیع بررسی کند و در واقع این قدرت را داشته باشد تا بتواند با چندین برند ایرانی کار کند یا سفارش تولید بدهد و مطابق ذائقه بازار تولید محصول کند. هرچه ما تخصصی‌تر به حوزه صادرات ورود کنیم، منافع آن برای شرکت‌های تولیدکننده و به‌تبع صادرکننده، افزایش خواهد داشت. اینکه ما تعداد بسیار زیادی صادرکننده‌های کوچک داشته باشیم، هنر نیست.
دبیرکل خانه صنعت، معدن و تجارت ایران ادامه داد: یکی دیگر از موضوعاتی در رابطه با صادرات پیش می‌آید، این است که ما هنوز بازارهای صادراتی خود را تقسیم‌بندی نکرده‌ایم. فرضا به افریقا به‌عنوان جایی که می‌تواند بسیاری از نیازهای ما را تامین کند، توجه نکرده‌ایم. در صورتی که می‌توانیم از او مواد اولیه خریداری کنیم و در صنایع تبدیلی از آن استفاده کنیم.
وی درباره سهم تحریم‌ها در دامن زدن به این چالش‌ها نیز گفت: توجه داشته باشید که ما تحریم غذایی نیستیم، اما تحریم بانکی هستیم، بنابراین می‌توانیم کالا را خریداری کنیم، اما نمی‌توانیم ارز آن را بپردازیم یا اینکه می‌توانیم محصول خود را بفروشیم، اما نمی‌توانیم پول آن را وارد کشور کنیم، بنابراین به‌ازای محصولات یا کالاهای صادراتی خود باید تجهیزات یا مواد اولیه موردنیاز خود را خریداری کنیم که این نیز خود محدودیتی دیگر است و هزینه‌های مالی ما در این تراکنش‌ها بسیار افزایش می‌یابد.
خالقی همچنین بااشاره به هزینه بالای بیمه کالای صادراتی ایرانی افزود: هزینه‌های بیمه کالا از مقصد یا به مقصد ایران به نسبت دیگر کشورها مانند از ترکیه یا عربستان بالاتر است، زیرا ریسک بین‌المللی کشور ما بالاتر است و کشتی‌ها وارد بنادر ما نمی‌شوند، بنابراین باید کشتی واسط بگیریم که این نیز هزینه‌های صادراتی ما را افزایش می‌دهد که همه ناشی از تحریم‌ها به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم است یا درباره پیمان‌های منطقه‌ای که راحت نمی‌توانیم به آن ورود کنیم. ما در سازمان تجارت جهانی عضو می‌شویم که بتوانیم از تعرفه‌های آن استفاده کنیم، اکنون چون عضو نیستیم، هزینه عوارض گمرکی برای ما بالاتر است.
برای مثال تعرفه عوارض گمرکی برای کشوری مثل عربستان صفر است و برای ما نه! حتی در شرایط مساوی در صادرات محصول تعرفه‌های ترکیه نسبت به ما در کشور عراق متفاوت است، بنابراین در یک محصول مشخص مثل بیسکویت یا ماکارونی حتی اگر قیمت‌های تمام‌شده یکسان باشد، به‌دلیل هزینه‌های سرباری که ما می‌پردازیم، آنها بیشتر سود می‌کنند.
دستورات خلق‌الساعه برخی نهادها، دلیل از دست رفتن بازار صادراتی
در ادامه قاسم پیشه‌ور، رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع‌طبیعی، نیز بااشاره به مشکلات لجستیک صادراتی به روزنامه صمت گفت: درباره صادرات به‌ویژه در محصولات باغی که کشورهای عربستان، آلمان، روسیه و آذربایجان مشتری آن هستند، تولید انجام می‌گیرد، اما زیرساخت‌های صادراتی نداریم. کامیون‌ها، کشتی‌ها و... مناسب صادرات محصولات کشاورزی وجود ندارد و اگر هم وجود داشته باشد، باید به‌مانند دیگر محصولات صادراتی در صف انتظار برای صادرات باشند که به‌دلیل فسادپذیری بالای این محصولات، امکان ماندن در صف انتظار برای مدت طولانی وجود ندارد.
وی در ادامه بااشاره به دستورات خلق‌الساعه برخی نهادها درباره صادرات، گفت: برخی تصمیمات خلق‌الساعه نهادهای مرتبط نیز از دیگر چالش‌های مهم صادراتی محصولات کشاورزی و غذایی است. اغلب بازار هدف را با این روش به بهانه تامین بازار داخلی از دست می‌دهیم. تولیدکننده محصولات خود را برای کشور مقصد صادراتی تولید می‌کند، بنابراین زمانی که به بهانه تنظیم بازار داخلی از صادرات آن جلوگیری می‌شود، عمدتا تولیدکننده آسیب دیده و بازار هدف نیز منتظر محصول ما نمی‌ماند و به‌سراغ کشوری می‌رود که محدودیت‌های صادراتی نداشته باشد.
وی همچنین بااشاره به محدودیت‌های بانکی در ادامه تحریم‌ها گفت: به‌دلیل محدودیت‌های بانکی پول صادرات به کشور ما باز نمی‌گردد و از این‌رو تولیدکننده و صادرکننده آسیب می‌بینند.
رئیس نظام صنفی کشاورزی و منابع‌طبیعی در پایان گفت: هیات عالی نظارت بر اتاق اصناف کشاورزی متشکل از ۷ وزیر هستند که می‌توانند با برگزاری جلسه هر کدام، مشکلات و چالش‌های مربوط به بخش خود را حل کنند، برای مثال وزیر نیرو مشکلات آبی و برقی، وزیر نفت مشکلات سوختی، وزیر کشور مبادلات جاده‌ای، وزیر کار نیز مشکلات حقوق و دستمزد و... را برعهده بگیرد و به این چالش‌ها خاتمه دهند. اما متاسفانه پس از گذشت ۵ سال هنوز هیچ جلسه‌ای درباره محصولات کشاورزی اعم از تولید و صادرات تشکیل نشده است، در صورتی که نیاز است تا مشکلات و چالش‌ها را مطرح کرده و برای آنها راهکاری بیندیشند.
سخن پایانی
هاب منطقه، انرژی خورشیدی و اقلیم از شمال تا جنوب ایران ظرفیت‌های بسیار خوبی برای تولید محصولات کشاورزی در آن فراهم کرده است که اغلب کشورها از آن محروم هستند. باتوجه به کیفیت خوب محصولات تولیدی ایرانی از نظر پروتئین، بازار خوب در کشورهای منطقه مانند ازبکستان و سهم ۳۰ درصدی اشتغال کشور در حوزه کشاورزی، نیاز است تا مسئولان و مدیران نهادهای مربوطه در کشور توجه ویژه‌ای به این بخش داشته و با حل چالش‌ها و مشکلات آن در راستای بهبود وضعیت صادراتی محصولات کشاورزی اقدام جدی داشته باشند.
