بهره‌وری نیاز به نوسازی دارد
ایران حجم بالایی از انواع مواد معدنی را در دل خود جای داده است و جایگاه ویژه‌ای از نظر تنوع کانی‌های معدنی در بین ۱۵ کشور برتر جهان دارد،اما بهره‌وری در حوزه معادن کشور باتوجه به نبود ماشین‌آلات و تجهیزات جدید کاهش محسوسی پیدا کرده است. فرسودگی و کمبود ماشین‌آلات معدنی در کشور در شمار چالش‌های اساسی حوزه معدن قرار می‌گیرد. چالشی که نیازمند بازنگری در سیاست‌گذاری و ارائه تسهیلات در زمینه واردات تجهیزات و ماشین‌آلات معدنی است. بررسی‌ها نشان می‌دهد اگرچه اقداماتی دولتی طی سال‌های اخیر در راستای واردات و تولید ماشین‌آلات معدنی در داخل کشور انجام گرفته است،اما معادن ایران همچنان در گیرودار تامین ماشین‌آلات جدید هستند. طبق اظهارات اخیر معاون معادن و فرآوری مواد وزارت صمت، بیش از ۲۰هزار دستگاه از ماشین‌آلات معادن در کشور فرسوده است.
مشکلات ارزی سر راه واردات ماشین‌آلات معدنی
سهم بزرگی از بازار جهانی ماشین‌آلات معدنی به امریکا، چین، ژاپن و سوئیس اختصاص دارد. معاون معادن و فرآوری مواد وزارت صمت، مشکلات ارزی در کنار تحریم‌ها را مانع اصلی واردات ماشین‌آلات معدنی به کشور می‌داند. علاوه بر این، نوسانات افزایشی نرخ ارز طی سال گذشته منجر به رشد هزینه واردات ماشین معدنی در کشور شده است، تا جایی که واردکنندگان به خرید تجهیزات معدنی دست‌دوم با بهای پایین‌تر روی آورده‌اند. رئیس سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع‌معدنی (ایمیدرو) به‌تازگی از واردات ماشین‌آلات نو و کارکرده به کشور طی ۲ سال گذشته خبر داد که سهم ماشین‌آلات دست‌دوم در مقایسه با نو بیشتر است. در مقابل، عمر مفید ماشین‌آلات معدنی به‌طورکلی بین ۵ تا ۱۵سال تخمین زده می‌شود و ورود ماشین‌آلات معدنی دست‌دوم، زنگ خطری برای معادن کشور است، چراکه هزینه‌های گزافی برای نگهداری و تعمیر، بر دوش معدنداران می‌گذارد. علاوه بر این، بالاتر رفتن عمر ماشین‌آلات معدنی، افزایش مصرف سوخت و افت بازده تولید را به‌دنبال دارد.
فرسوده شدن ماشین‌آلات معدنی و عدم‌دسترسی به تجهیزات جدید، نه‌تنها سبب افزایش هزینه‌های استخراج و کاهش بازدهی در حوزه معدن می‌شود، بلکه محدودیت‌هایی در طرح‌های توسعه‌ای معادن بزرگ ایجاد خواهد کرد. همچنین کاهش بازدهی در حوزه معادن با استفاده از هزاران دستگاه فرسوده، عواقب سنگینی برای اقتصاد کشور و هدررفت منابع معدنی دارد. از این‌رو دولتمردان در طول سال‌های اخیر درصدد ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تولید ماشین‌آلات و تجهیزات معدنی در داخل کشور از طریق همکاری با شرکای خارجی بوده‌اند.
سن بالای ماشین‌آلات معدنی
محمدتقی رادمان، کارشناس معدن در ارتباط با فرسودگی ماشین‌آلات معدنی به صمت گفت: هر چقدر سن ماشین‌آلات به‌ویژه در بخش معدن بالا برود و دقت و کیفیت آنها کاهش یابد، توانایی اپراتور در تفکیک ماده معدنی از باطله کاهش می‌یابد. یکی از نقاط بحرانی بخش معدن، صنایع معدنی، تولید مواد اولیه و علاوه بر آن بخش‌های عمرانی و راهسازی، مسئله واردات ماشین‌آلات سنگین، تولید و نگهداری از آنها محسوب می‌شود.
رادمان ادامه داد، در سال‌های اخیر باوجود عامل تحریم‌های ظالمانه، افزایش نرخ ارز و سقوط ارزش پول ملی و مدیریت و سیاست‌گذاری نادرست در زنجیره تولید، نگهداری، واردات و توزیع ماشین‌آلات سنگین این بخش از زنجیره تولید معادن دچار آسیب جدی و جبران‌ناپذیری شده است که در صورت تداوم، بخش معدن را به‌طورکامل زمینگیر خواهد کرد.
وی گفت: این موضوع اثرات بسیار منفی بر معدنکاری کشور گذاشته است، به‌گونه‌ای‌که می‌توان گفت نزدیک ۳۰ درصد از ۶ هزار معدنی که به حالت تعطیل و نیمه‌تعطیل درآمده‌اند، به‌علت فرسودگی ماشین‌آلات، کمبود، فقدان یا گران شدن لوازم یدکی ماشین‌آلات به این روز افتاده‌اند.
وی افزود: به‌دلیل اینکه ماشین‌آلات معدنی همیشه در کنار نیروی انسانی است، بیشتر مواقع فرسودگی آنها مسائل ایمنی را به‌خطر می‌اندازد و به‌طورقطع ریسک را در این معادن افزایش می‌دهد. لازم به ذکر است که فرسوده شدن ماشین‌آلات، ارتباط مستقیمی با حوادث و مخاطرات کارگاهی دارد.
رادمان با بیان اینکه کاهش کیفیت ماده معدنی به‌راحتی می‌تواند میزان خروجی کارخانجات را کاهش دهد، اظهار کرد: هر چقدر سن ماشین‌آلات به‌ویژه در بخش معدن بالا برود و دقت و کیفیت آنها کاهش پیدا کند، توانایی اپراتور در تفکیک ماده معدنی از باطله کاهش می‌یابد. به‌عبارت دیگر، هرچقدر دستگاه به‌روزتر و سالم‌تر باشد و قدرت عملیاتی بالاتری داشته باشد، به‌طورقطع کیفیت کار استخراج، دپو و بارگیری بالا خواهد رفت؛ بنابراین چنین عملکردی تاثیر مستقیمی بر میزان و کیفیت خروجی کارخانه‌ها خواهد داشت.
فرسودگی، مانع بزرگ معادن
فرسودگی ماشین‌آلات معدنی، نقش بسیار مهمی در فعالیت‌های معدنی دارد و نیاز است تا ماشین‌آلات مورداستفاده در معادن، نوسازی و به‌روز شوند.
بهرام شکوری، رئیس کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت ماشین‌آلات معدنی در بهره‌وری معادن کشور گفت: اینکه معادن ایران از ظرفیت‌های مهم اقتصادی محسوب می‌شوند، چیزی نیست که بتوان آن را کتمان کرد. سهم معادن به‌تنهایی در تولید ناخالص داخلی کشور، حدود یک‌درصد اعلام می‌شود، اما اگر اثر آن را در زنجیره مواد معدنی و اثرات آن بر تولید دیگر محصولات را بررسی کنیم، مشاهده می‌شود این سهم به ۳۰درصد هم می‌رسد. بنابراین توجه به معدنکاری و فعالیت معدنی در ایران موضوعی مهم است. طبیعی است در معدنکاری ایران، بخش عمده‌ای از هزینه‌های شرکت‌ها مربوط به ماشین‌آلات معدنی و تجهیزات فرآوری معادن است و کارکرد این تجهیزات از دل معادن شروع می‌شود و تا مرحله نهایی فرآوری ادامه دارد.
شکوری ادامه داد: افزایش نرخ ارز، مصائب تخصیص ارزی، بنگاهداری بانک‌ها و عدم‌تسهیلات‌دهی آنها و ناتوانی مالی معادن کوچک و متوسط در کنار تحریم‌ها باعث شده است تا ماشین‌آلات جدید و به‌روز وارد کشور نشوند. نبود ارتباطات و مناسبات با دنیا در زمینه‌های اقتصادی و سیاسی، سبب شده است تا از نوآوری‌های جدید در این زمینه محروم شویم. بخش عمده‌ای از ماشین‌آلات موجود در کشور، عمری بالای ۲۰ سال دارند و فرسوده محسوب می‌شوند، در نتیجه باید با اورهال این ماشین‌آلات فرسوده، بتوانیم تولید نزدیک ۴۵۰ تا ۵۰۰ میلیون تن سال‌های گذشته در معادن را تکرار کنیم و به هدف ۷۰۰ میلیون تن برسیم. بااین‌حال، دنیا سال‌هاست از ماشین‌های خودران استفاده می‌کند و اکنون به‌دنبال تولید ماشین‌آلاتی برپایه سوخت هیدروژنی است تا از سوخت‌های فسیلی و کربنی دوری کند.
استفاده از نوآوری‌های جدید
وی گفت: باید نوآوری‌های جدید در ایران نیز استفاده شوند تا از بازارهای جهانی محروم نشویم و محصولات خود را به آنها عرضه کنیم. در کالاهایی همچون فولاد سرد، معدنکاری سرد و مس سرد که امروزه در دنیا مطرح هستند، باید از سوخت‌های پاک هنگام استخراج استفاده کنیم تا بتوانیم به بازارهای جهانی دست یابیم، در غیراین‌صورت امکان فروش محصولات در ابعاد جهانی وجود ندارد.
وی درباره وضعیت فعلی تولید معدنی در ایران به‌واسطه ماشین‌آلات افزود: در افق ۱۴۰۴ باید ۷۰۰ میلیون تن مواد معدنی تولید شود که اگر نسبت یک به 3 در این‌باره در نظر گرفته شود، باید ۲.۸ میلیارد تن عملیات خاکبرداری انجام گیرد. برای هر پکیج ۱۰میلیون مترمکعب خاکبرداری و برداشت به ۲۷ میلیون دلار سرمایه‌گذاری نیاز است، حال آنکه در این افق میزان افزایش ماشین‌آلات باید ۲۵هزار دستگاه جدید باشد و این نیاز به ۴ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری دارد. اکنون ماشین‌آلات داخل کشور ۱.۹میلیارد دلار ارزش دارند و باید ۲ میلیارد دلار دیگر تجهیزات و ماشین‌آلات به ناوگان معدنی کشور اضافه شود و اگر این اتفاق رخ دهد، اشتغال در حوزه معادن به یک میلیون نفر افزایش خواهد یافت و ۳۵۰هزار نفر دیگر به کارکنان معادنی کشور اضافه خواهد شد.
شکوری خاطرنشان کرد: این در حالی است که کل اشتغال و ارزش‌افزوده تولید ماشین‌آلات داخلی، به‌ترتیب ۳ هزار نفر و حدودا ۵۰ میلیون دلار است، در نتیجه ایران نیاز به واردات ۲ میلیارد دلاری ماشین‌آلات را گروگان تولید ۵۰ میلیون دلاری ماشین‌آلات داخلی کرده است! این موضوع صرفه اقتصادی ندارد و دسترسی به قطعات و تجهیزات به‌روز دنیا را نیز محدود کرده و به‌همین سبب کشور مجبور است قطعات و تجهیزات خود را به‌صورت دسته دوم وارد کند. باتوجه به محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های ایجادشده، نرخ ماشین‌آلات در داخل کشور نیز، فشار مضاعفی است که برای فعالان اقتصادی ایجاد شده است. نگهداری همین ماشین‌آلات گران‌قیمت به کمک شرکت‌های داخلی امکان‌پذیر است و ما نیز همین موضوع را از شرکت‌های ماشین‌سازی درخواست کرده‌ایم.
وی گفت: شرکت‌های داخلی باید به‌سمت تولید دوباره غلتک‌ها، گریدرها، لودرهای کوچک و ماشین‌آلات L۱۲۰ که در آن متخصص هستند، حرکت کنند و دولت نیز اجازه واردات دیگر ماشین‌آلات موردنیاز را صادر کند. توان ساخت قطعات یدکی به‌ویژه در زیربندی دستگاه‌ها و باکت‌های دستگاه‌ها از مزیت‌های نسبی ماشین‌سازی معدنی در ایران است و باید دوباره در این حوزه‌ها فعالیت کنیم. بخش عمده‌ای از تجارت کشور در حوزه معدنی است و باتوجه به تجربه‌های موجود، انتظار می‌رود شرکت‌های ماشین‌سازی با تولید تجهیزات موردنیاز کشور و منطقه با قیمتی کمتر از ۵۰ درصد نرخ خارجی، تجارت خوبی را نیز شکل دهند.
وضع وخیم فرسودگی ماشین‌آلات
هوشنگ ادهمی، کارشناس معدن در ارتباط با وضعیت فرسودگی ماشین‌آلات معدنی گفت: وضعیت فرسودگی ماشین‌آلات وخیم است و به‌طورقطع می‌توان گفت بالغ بر ۵۰ درصد نیاز به بازسازی دارد. برای مثال، پیش از این دامتراکت در کشور وجود داشت، اما اگر لیست واردات این ماشین را در ۵ سال اخیر که با ممنوعیت واردات‌ها مواجه هستیم، بررسی کنیم؛ متوجه خواهیم شد که اوضاع چگونه است. آن هم در شرایطی که این ماشین‌آلات سنگینی که دائم در معدن بارهای سنگین حمل می‌کنند، زودتر فرسوده و خراب می‌شوند و نیاز به نوسازی دارند. ضمن آنکه لاستیک و قطعات این ماشین هم وارداتی است، بنابراین باید امکان واردات این قطعات هم فراهم شود.
ادهمی ادامه داد: درباره ماشین‌آلات کوچک تولید داخل همچون بیل مکانیکی‌های کوچک، لودرهای کوچک که غالبا مونتاژ هستند تاحدودی برای معادن کوچک پاسخگو است. اما برای معادن بزرگ که بیل مکانیکی یا لودر بزرگ لازم دارند، در تامین آن ابزار مشکل وجود دارد.
وی افزود: بخش معدن ایران با مسائلی روبه‌رو است که تولیدات این بخش را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. در حقیقت از اصلی‌ترین چالش‌های این حوزه، فرسوده بودن ماشین‌آلات موجود در معادن و از سوی دیگر، ممنوعیت واردات ماشین‌آلات است، به‌نحوی‌که در حال حاضر ماشین‌آلات بزرگ که غالبا برای معادن بزرگ ضروری است و نقش مهمی در اجرای عملیات‌ها دارد، به‌ندرت وجود دارد. بخش معدن کشور، نیاز به نوسازی ماشین‌آلات دارد و از سوی دیگر، وارد کردن ماشین‌آلات بزرگ، امری اجتناب ناپذیر است.
سخن پایانی
معادن برای آنکه بتوانند فعالیت خود را ادامه دهند، نیاز دارند تا با ماشین‌آلات به‌روز کار کنند تا بتوانند بهره‌وری خود را بالا ببرند. طبق آخرین آمار، عمر ماشین‌آلات معدنی از ۲۰ سال گذشته است و عملا نمی‌توان با تکنولوژی ۲۰سال گذشته، فعالیت مثبتی داشت. نیاز است تا توجه دولت به واردات تکنولوژی برای ماشین‌آلات افزایش یابد و همچنین توان داخلی را نیز به‌کار گرفت.
