شریان اصلی تغذیه فولاد قطع می‌شود؟
سنگ‌آهن کشور، اوضاع مناسبی ندارد و آن‌طور که مشخص است، از چند سال آینده، مجبور به واردات آن خواهیم بود. این اتفاق ناگواری است که باوجود ذخایر عظیم معدنی در کشور و همچنین منابع بزرگ سنگ‌آهن، روزی، واردکننده سنگ‌آهن از سایر کشورها باشیم. ایران با دارا بودن معادن عظیم در کشور، می‌توانست قطب بزرگ معدنی در جهان باشد. اما به‌علت تحریم‌ها و نبود تکنولوژی، نتوانسته‌ایم آن‌طور که باید، از فرصت خدادادی استفاده کنیم. باید فکری به حال اتمام ذخایر سنگ‌آهن در کشور کرد و با اکتشافات جدید، معادن سنگ‌آهن جدید یافت.
آهن پرمصرف‌ترین ماده بعد از نفت خام
آهن پرمصرف‌ترین ماده بعد از نفت خام و چهارمین عنصر فراوان در زمین است و اکسید آن حدود ۵ درصد از پوسته زمین را شامل می‌شود. کانی‌های معدنی رایج سنگ‌آهن، هماتیت (Fe۲O۳) و مگنتیت (Fe۳O۴) می‌باشد. کانسارهای آهن در سنگ‌های ماگمایی و رسوبی یافت می‌شوند و کانسارهای آهن‌رسوبی ۹۰ درصد ذخیره آهن دنیا را شامل می‌شوند. آهن از جمله باارزش‌ترین مواد معدنی فلزی است که به‌عنوان ماده اولیه در صنایع مختلف کاربرد دارد و نقش بسیار مهمی در توسعه صنعتی کشورها ایفا می‌کند. همچنین سنگ‌آهن ماده اولیه تولید فولاد است که کاربرد بسیار گسترده‌ای در توسعه زیرساخت‌ها، راه‌سازی، حمل‌ونقل، ماشین‌آلات و … به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه دارد.
تولید فولاد در ۳ سال گذشته نسبت به سال‌های قبل از کووید، به‌شکل قابل‌توجهی افزایش پیدا کرده است. با این حال، این تولید بیشتر به‌منزله نیاز بیشتر نبوده، بلکه اکنون به مازادی در صنعت فولاد بدل شده است و نرخ این کالا و مواد خام متناظر با آن یعنی سنگ‌آهن یا کنسانتره سنگ آهن نیز نزول کرده‌اند. در قالب سیاست‌های جدید دولت چین، شرکت‌های فولادسازی داخلی این کشور، سهم بیشتری از نیاز چین به فولاد را تامین می‌کنند؛ جایی که چین با سرمایه‌گذاری‌های مشترک در کشورهای دیگر، سنگ‌آهن لازم برای تولید داخل را تامین می‌کند و وابستگی صنایع چینی در تامین فولاد به شرکت‌های خارجی کمتر و کمتر می‌شود. بنا بر آمارها، ظرفیت تولید فولاد در سال ۲۰۲۳ به رکورد جدید ۲.۵ میلیارد تن رسیده است. به‌ویژه ظرفیت و میزان تولید فولاد در آسیا و افریقا افزایش یافته است؛ برعکس، اروپا، امریکا و اقیانوسیه یا تولیدی نزولی داشته‌اند یا با رکود مواجهند.
مجموع ذخایر سنگ‌آهن
کیوان جعفری طهرانی، کارشناس ارشد بازار فولاد و سنگ‌آهن، در ارتباط با آخرین وضعیت تولید و همچنین ذخایر سنگ‌آهن کشور به صمت گفت: فولادسازان که در چند سال گذشته علاوه بر چالش‌های متعدد اعم از تامین برق در تابستان و گاز در زمستان مواجه بوده‌اند، به‌تازگی با کمبود سنگ‌آهن به‌عنوان ماده اولیه نیز روبه‌رو شده‌اند. آن‌طور که سازمان زمین‌شناسی کشور اعلام کرده، مجموع ذخایر سنگ‌آهن ۳ میلیارد و ۸۰۰ میلیون تن برآورد شده است. از میان این ذخایر حدود ۸۷ درصد در 3منطقه معدنی سنگان، گل‌گهر و منطقه مرکزی و مابقی در استان‌های دیگر قرار دارند.
جعفری طهرانی ادامه داد: باتوجه به ظرفیت‌های ایجادشده در هریک از حلقه‌های زنجیره ارزش و هدف‌گذاری تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴، کمبود سنگ‌آهن برای واحدهای کنسانتره‌سازی و کمبود ظرفیت گندله‌سازی برای واحدهای تولید آهن‌اسفنجی کاملا قطعی است. لازم به ذکر است که اوج بحران کمبود سنگ‌آهن ۱۴سال دیگر به‌وقوع خواهد پیوست، در واقع از حدود ۶ تا ۷ سال آینده، می‌توان شاهد این کاهش بود که احتمال می‌رود در سال ۱۴۱۸ به اوج خود برسد.
وی گفت: باید به سمت‌وسویی حرکت کرد که بتوانیم اکتشاف سنگ‌آهن در کشور را افزایش دهیم. اکتشاف سنگ‌آهن، امری حیاتی برای تضمین آینده صنعت فولاد کشور و حفظ جایگاه ایران در بازار جهانی این محصول بوده و باوجود ذخایر قابل‌توجه سنگ‌آهن در ایران، اکتشاف و بهره‌برداری بهینه از این منابع، نیازمند سرمایه‌گذاری کلان است؛ اما متاسفانه، تحریم‌ها، مانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی در بخش معدن، به‌ویژه اکتشاف سنگ‌آهن ایجاد کرده و این موضوع شرکت‌های علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری از جمله شرکت‌های استرالیایی که پیش از این تمایل خود را برای مشارکت در پروژه‌های معدنی، به‌ویژه در حوزه مس در ۲۰ سال پیش نشان داده بودند، مجبور به عقب‌نشینی کرده است.
ذخایر سنگ‌آهن، پشتوانه صنعت فولاد
وی افزود: آن‌طور که سازمان زمین‌شناسی اعلام کرده است، ذخایر قطعی و احتمالی سنگ‌آهن ایران حدود ۳.۵ میلیارد تن برآورد می‌شود. بیشتر این ذخایر از نوع مگنتیت هستند و سهم هماتیت در آنها بسیار ناچیز است. علت این امر آن است که هماتیت به‌ندرت در صنعت فولاد کاربرد دارد. از این کانی فقط در مواردی خاص و با عیار بالا به‌طورشارژ مستقیم کوره بلند استفاده می‌شود. در این موارد البته راهکارهای متعددی از جمله روش‌های تشویه وجود دارد که هماتیت می‌تواند به مگنتیت تبدیل شود که جدیدترین تکنولوژی نسل پنجم تشویه HMPT نام دارد. در این روش هماتیت، فرآوری شده و به مگنتیت پایدار تبدیل شده و سپس به کنسانتره تبدیل می‌شود تا برای صنعت فولاد قابل‌استفاده شود.
این کارشناس ارشد بازار فولاد و سنگ‌آهن در ادامه این گفت‌وگو خاطرنشان کرد: در حالی که ایران با کمبود سنگ‌آهن در آینده روبه‌رو خواهد شد، استراتژی‌هایی وجود دارد که می‌توان از طریق آنها این چالش را به فرصتی برای نوآوری و سرمایه‌گذاری تبدیل کرد. یکی از این راهکارها، بهره‌برداری از ذخایر قطعی و احتمالی سنگ‌آهن هماتیت کشور است که حدود یک میلیارد تن برآورد می‌شود. با استفاده از این ذخایر می‌توان کمبود سنگ‌آهن را به‌تعویق انداخت و زمان بیشتری برای یافتن راه‌حل‌های پایدارتر به‌دست آورد. براساس تخمین‌ها، بهره‌برداری از ذخایر قطعی و احتمالی سنگ‌آهن هماتیت کشور می‌تواند روند بحران کمبود سنگ آهن را تا ۷ سال به تعویق بیندازد. یعنی زمان اوج‌گیری بحران کمبود سنگ‌آهن با استفاده از این ذخایر، از سال ۱۴۱۸ به ۱۴۲۵ به‌تعویق خواهد افتاد و فرصت ارزشمندی است که می‌توان از آن برای سرمایه‌گذاری در اکتشاف معادن جدید، توسعه فناوری‌های فرآوری سنگ‌آهن و ارتقای زیرساخت‌های حمل‌ونقل استفاده کرد.
جعفری طهرانی بااشاره به استفاده از باطله‌های معدنی برای رفع کمبود بحران سنگ‌آهن گفت: باطله‌ها که بیشتر از جنس هماتیت هستند، می‌توانند با فرآوری و تبدیل به مگنتیت، در پروژه‌های فولادی مورداستفاده قرار گیرند و در صورت فرآوری این باطله‌ها و افزودن آنها به ذخایر هماتیت کشور، حدود ۱.۲۵میلیارد تن به ذخایر سنگ‌آهن کشور اضافه خواهد شد. دیگر مزیت فرآوری باطله‌های معدنی این است که نیاز به خردایش، دانه‌بندی و میکرونیزه شدن ندارند و حداقل تنی چند صد هزار تومان هزینه بالاسری کمتری نسبت به ماده معدنی درجا دارند. از طرف دیگر، با برداشت و استفاده از این باطله‌ها، مسائل زیست‌محیطی متعددی که در نواحی انباشت آنها وجود دارد نیز، مرتفع می‌شود.
افزایش تقاضا برای سنگ‌آهن
مهرداد اکبریان، رئیس انجمن سنگ‌آهن ایران، در ارتباط با چالش‌های این بخش اظهار کرد: سال گذشته، برای صنعت سنگ‌آهن ایران، سالی پر از نوسان و تحولات بود. این بخش که به‌عنوان شریان اصلی تغذیه صنعت فولاد کشور شناخته می‌شود، تحت‌تاثیر عوامل متعددی از جمله تحولات اقتصاد کلان داخلی، روندهای بازار جهانی، سیاست‌های دولتی و اقدامات بازیگران کلیدی صنعت قرار گرفت.
اکبریان ادامه داد: بررسی‌های آماری بازار آهن، حاکی از افزایش تقاضا برای سنگ‌آهن و روند صعودی نرخ آن بوده است. این روند افزایشی تقاضا و نرخ در ماه‌های پایانی سال گذشته نیز ادامه داشته و احتمالا تاثیر خود را بر قیمت‌های سنگ‌آهن در ابتدای سال نیز گذاشته است. در واقع، افزایش تقاضا در سال ۱۴۰۳ می‌توانسته به‌عنوان یک عامل محرک برای حفظ سطح قیمت‌ها و حتی افزایش آنها در ابتدای سال جدید عمل کند. بررسی نرخ جهانی سنگ‌آهن (با عیار ۶۲ درصد) در اواخر اسفند ۱۴۰۳ و اوایل فروردین ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که قیمت‌ها در این دوره با نوساناتی همراه بوده است، در حالی که نرخ در اوایل فروردین ۱۴۰۳ حدود ۱۱۰.۶۷ دلار به‌ازای هر تن بود، در اواخر اسفند ۱۴۰۳ به حدود ۱۰۲.۳۲ دلار کاهش یافت و در اوایل فروردین ۱۴۰۴ به حدود ۱۰۲ دلار رسید. این کاهش، نسبت به ابتدای سال نشان می‌دهد که بازار جهانی سنگ‌آهن نیز، در این دوره شاهد یک روند نزولی بوده است.
وی گفت: وضعیت ذخایر سنگ‌آهن ایران و تلاش‌های اکتشافی برای رسیدن به چشم‌انداز ۱۴۱۰ و تولید ۵۵ میلیون تن فولاد، موضوعی با اهمیت استراتژیک برای کشور محسوب می‌شود. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که ذخایر فعلی سنگ‌آهن ایران، ممکن است تا کمتر از ۱۰سال دیگر به‌پایان برسد. این موضوع نگرانی‌هایی را درباره پایداری بلندمدت برنامه‌های توسعه صنعت فولاد ایجاد می‌کند.
ایران از خودکفایی نسبی برخوردار است
وی افزود: مقایسه میزان واردات سنگ‌آهن ایران در سال ۱۴۰۳ با سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که ایران در زمینه تامین سنگ‌آهن موردنیاز صنعت فولاد خود از خودکفایی نسبی برخوردار است. اگرچه در ۱۱ماهه نخست سال ۱۴۰۳، واردات محصولات فولادی به ارزش ۱.۴میلیارد دلار باوجود ظرفیت خالی داخلی گزارش شده است، اما این واردات عمدتا شامل محصولات نهایی یا نیمه‌نهایی فولادی بوده و نه سنگ‌آهن خام.
اکبریان به مشکل به‌روز نبودن ماشین‌آلات و تجهیزات در بخش معدن اشاره کرد و گفت: این امر باعث کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌های تولید می‌شود. قوانین مربوط به بازگشت ارز حاصل از صادرات نیز به‌عنوان یکی دیگر از موانع دست‌وپاگیر برای فعالان معدنی در سال گذشته مطرح شده است. همچنین، تامین سوخت، به‌ویژه گازوئیل و مواد منفجره (ناریه)، به‌عنوان یک چالش جدی در سال ۱۴۰۲ مطرح بوده است. اکبریان اظهار کرد؛ کمبود سوخت و مواد منفجره، منجر به کاهش تولید و افزایش نرخ تمام‌شده محصولات معدنی شده است. ناترازی در تامین انرژی، به‌ویژه کمبود برق نیز، به‌عنوان یک مشکل اساسی برای کل زنجیره فولاد در سال گذشته مطرح شده است. اکبریان تاکید کرد؛ سرمایه‌گذاری‌های کلانی در زنجیره فولاد انجام شده، اما بهره‌وری این سرمایه‌گذاری‌ها به‌دلیل کمبود انرژی به‌طورکامل محقق نشده است.
سخن پایانی
صنعت سنگ‌آهن ایران با چالش‌هایی نیز مواجه است. تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های صادراتی، تاثیر معناداری بر این صنعت داشته و اغلب سبب شده‌اند تا شرکت‌های معدنی در یافتن بازارهای جدید برای محصولات خود با مشکل روبه‌رو شوند. علاوه بر این، نوسانات قیمت‌های جهانی سنگ‌آهن می‌تواند برنامه‌ریزی‌های طولانی‌مدت و سرمایه‌گذاری‌ها در این بخش را دشوار سازد. باوجود این موانع، صنعت سنگ‌آهن ایران همچنان در جست‌وجوی راه‌هایی برای بهبود عملکرد و افزایش توان رقابتی خود در بازارهای جهانی است.
