معرفی معدن نمک ویلیچکا

استخراج ذخایر سنگ‌نمک در ویلیچکا و بوخنیا از قرن سیزدهم آغاز شد. جالب است بدانید که معدن نمک ویلیچکا جایگاه سلطنتی داشته است و یکی از قدیمی‌ترین معادن نمک در اروپا به‌شمار می‌رود. این معدن از قرن ۱۳ تا ۲۰ میلادی فعالیت داشته و تا سال ۲۰۰۷ نیز از آن بهره‌برداری می‌کرده‌اند. علاوه بر برداشت نمک، معدنکاران طرح‌ها و مجسمه‌های زیادی را در این معدن ساخته‌اند. زمانی که از پله‌های این معدن پایین بروید، با مجسمه‌های جذاب و فضای عجیب و شگفت‌انگیز معدن روبه‌رو خواهید شد.

معادن نمک ویلیچکا یکی از ذخایر بزرگ سنگ نمک زمین‌شناسی در جنوب لهستان به‌شمار می‌رود. این معدن در کنار معدن بوخنیا از قرن سیزدهم تا بیستم به‌طورموازی و پیوسته فعال بوده و یکی از نخستین و مهم‌ترین بخش‌های صنعتی اروپا را تشکیل می‌داده است. این معدن شامل مجموعه‌ای از آثار اولیه و باستانی هستند. حفاری‌های باقیمانده، نمازخانه‌ها، کارگاه‌ها و انبارها، همگی نشانه‌ای از گذشته این معدن دارند. مجموعه‌ای از مجسمه‌ها و عناصر تزئینی حجاری‌شده بر سنگ‌های نمک در این معدن دیده می‌شوند. مسئولان موزه از مجسمه‌های موجود و همچنین ابزار و ماشین‌آلات آن زمان، حفاظت و نگهداری می‌کنند. یک مسیر زیرزمینی توریستی از اوایل قرن نوزدهم در این معدن به‌وجود آمد که بازدید از آن را برای گردشگران داخلی و خارجی، راحت کرده است.

معدن نمک ویلیچکا در دوران پیش از تاریخ

مردمان پیش از تاریخ آب‌نمک را که از چشمه‌ها گرفته می‌شد، در ظروف سفالی روی اجاق‌های معمولی جوشانده و به روشی ساده، نمک را از آن جدا می‌کردند. قدیمی‌ترین ابزار مربوط به صنعت نمک در اروپای مرکزی در روستای باریسز (Barycz) در نزدیکی ویلیچکا کشف شده است. این آثار به دوران پیش از تاریخ باز می‌گردد و در موزه فعلی ویلیچکا به‌نمایش گذاشته شده‌اند. زمانی که چشمه‌های نمک کم‌کم ناپدید شدند، جست‌وجو برای پیدا کردن آب نمک از طریق ساختن چاه‌ها آغاز شد. آب نمک را از چاه به‌سطح می‌کشیدند و سپس در تابه‌های آهنی آن را می‌جوشاندند تا نمک خالص به‌دست آید. شاید امروزه نمک محصولی خاص و خارق‌العاده به‌نظر نرسد، اما زمانی برای دستیابی به آن، باید سخت تلاش می‌کردند.

نخستین توده‌های سنگ نمک به‌طورتصادفی پس از حفر یکی از چاه‌های نمک در قرن سیزدهم پیدا شد. کشف این ماده اولیه ارزشمند، انقلابی مهم در صنعت منطقه به‌وجود آورد. به‌دست آوردن نمک با روش‌های استخراج معدن امکان‌پذیر شد و در اوایل نیمه دوم قرن سیزدهم نخستین معدن ایجاد شد. چه کسی این کار را انجام داد؟ آخرین تحقیقات انجام‌شده روی معدن نمک ویلیچکا نشان می‌دهد که این کار توسط متخصصان داخلی انجام شده است، اما دانش فناوری آن را از اروپای‌غربی آورده بوده‌اند.

تاثیر معدن ویلیچکا بر قرن‌های ۱۴ و ۱۵

کازیمیز سوم پادشاهی بزرگ بود که لهستان را توسعه داد. گفته می‌شود اگر درآمد حاصل از استخراج نمک نبود، او نمی‌توانست این کار را انجام دهد. جالب است بدانید که در آن زمان، یک‌سوم درآمد خزانه سلطنتی از معدن نمک تامین می‌شد. با سود زیاد حاصل از استخراج نمک، او موفق شد تا آکادمی کراکوف، نخستین دانشگاه در لهستان را تاسیس کند. همین پادشاه در سال ۱۳۶۸ میلادی اساسنامه کارخانه نمک را صادر کرد و با ایجاد قوانین جدید، توسعه پایدار معدن را برای دهه‌های آینده تضمین کرد.

معدن ویلیچکا کم‌کم شهرتی جهانی پیدا کرده و بازدیدکنندگان مختلفی را به‌سمت خود جلب می‌کرد. نخستین جهانگردی که از آن بازدید کرد، نیکلاوس کوپرنیک بود. احتمال می‌رود که در سال ۱۴۹۳ از معدن بازدید کرده باشد و به‌مناسبت این رویداد از او مجسمه‌ای نمکی ساخته باشند. شما هم هنگام قدم ‌زدن در معدن، می‌توانید این مجسمه را مشاهده کنید.

قرن ۱۶ تا ۱۸ و توسعه پویای معدن نمک ویلیچکا

در پایان قرون‌وسطی، ۳۰۰ تا ۳۵۰ نفر در معدن ویلیچکا کار می‌کردند و تولید سالانه نمک به ۷ هزار تا ۸ هزار تن رسید. معدن به‌صورت فصلی کار می‌کرد و در ماه‌هایی که هیچ کار کشاورزی قابل‌انجام نبود، باز می‌شد. تا پایان قرن پانزدهم، تنها 4 چاه معدن و یک بخش زیرزمینی در معدن وجود داشت.

لهستان در سال ۱۷۷۲ تقسیم شد. ۳ ابرقدرت همسایه روسیه، اتریش و پروس کنترل بخشی از کشورهای مشترک‌المنافع را به‌دست گرفتند که منجر به تغییر مرزها شد. ویلیچکا تحت حکومت سلطنت هابسبورگ قرار گرفت. با آنکه دولت لهستان دیگر وجود نداشت، اما معدن همچنان به توسعه ادامه داد. صاحبان جدید توسعه بلندمدت معدن را برنامه‌ریزی کردند و برای امنیت آن از پولی دریغ نمی‌کردند و به وضعیت فنی تجهیزات توجه زیادی داشتند. استخراج نمک با استفاده از باروت آغاز شد، خط راه‌آهن زیرزمینی احداث و دستگاه بالابر بخار و نیروگاه راه‌اندازی شد و تولید نمک به‌صورت مدرن از سر گرفته شد.

توجه اتریشی‌ها به معدن نمک ویلیچکا اصلا تصادفی نبود. این معدن و کارخانه آن بزرگ‌ترین تولیدکننده در منطقه به‌شمار می‌رفت. مدیران جدید علاقه خاصی به این معدن داشتند و در همین دوره بود که گردشگری نیز توسعه یافت و به منبع درآمدی تبدیل شد. سرمایه‌گذاری‌های زیادی به‌منظور افزایش گردشگری انجام شد و خدمات مختلفی را ارائه می‌دادند. گردشگران نام خود را در یک کتابچه یادداشت و امضا می‌کردند و طبق این کتابچه افراد مهمی مانند بازرگانان ثروتمند و مقامات عالی‌رتبه از این معدن دیدن کرده‌اند.

البته دسته‌ای از گردشگران لهستانی بودند که به دلایل میهن‌پرستانه به بازدید از این معدن می‌رفتند. معدن نمک ویلیچکا نماد و یادبود شکوه سابق ملت بود. مردم «برای تقویت قلب و روحیه» خود به بازدید آن می‌رفتند و این کار نوع اقدامی میهن‌پرستانه و گواهی بر دلبستگی به ارزش‌های ملی بود.

معدن نمک ویلیچکا پس از سال ۱۹۴۵

زمانی که جنگ جهانی دوم به‌پایان رسید، مشکلات مهمی رخ داد که مدیران معدن باید درباره آن تصمیم‌گیری می‌کردند. افزایش تولید در تمامی کشورها رخ می‌داد و لهستان از این مسئله مستثنا نبود. این افزایش تولید، بدون توجه به میزان مصرف و نیروی کار انجام می‌گرفت.

تولید نمک به‌طورپیوسته افزایش یافت و دهه ۱۹۷۰ به حداکثر میزان خود رسید. در اینجا بود که صنعت گردشگری اهمیت بیشتری پیدا کرد و آگاهی از اهمیت فرهنگی از این زمان به بعد در حال افزایش بود. این ایده که معدن را برای نسل‌های آینده باید حفظ کنند، وظیفه‌ای بسیار مهم‌تر از تولید نمک صنعتی شد. در نهایت، معدن به ۹ سطح با حداکثر عمل ۳۲۷ متر رسید. در سال ۱۹۹۲میلادی، معدن در میراث فرهنگی و طبیعی جهانی یونسکو به‌ثبت رسید. این مسئله نشانی بر آن بود که معدن تاریخی بنایی ارزشمند است و نیاز به مراقبت و حفاظت ویژه دارد.

دوره بین جنگ‌های جهانی

پس از پایان جنگ جهانی اول و بازپس‌گیری استقلال توسط لهستان، معدن بار دیگر به مالکیت خزانه‌داری دولتی لهستان درآمد و تحت مدیریت آن قرار گرفت. این لحظه‌ای بود که مردم منطقه ۱۵۰سال انتظار آن را می‌کشیدند. نام بخش‌های داخلی معدن به‎‌سرعت تغییر یافت. برای مثال، نام بخش ملکه الیزابت به سنت کینگا (St Kinga) تغییر نام داد.

تولید و تجارت نمک در دوره بین جنگ به تولید سالانه ۲۰۳ هزار تن رسید. این دوره، دوره تثبیت معدن بود که باعث توسعه بیشتر و گسترش آن شد. علاوه بر استخراج، درآمد حاصل از گردشگری نیز از این معدن و کارخانه آن، به‌دست می‌آمد.

نمک در طول تاریخ

نمک به‌طورگسترده‌ای تاریخ اقتصادی و سیاسی جهان را تحت‌تاثیر قرار داده است. هر یک از تمدن‌ها، داستان‌های خودشان را از نمک در اسطوره‌ها و خرافاتی که دارند، با احترام و گاهی به‌صورت فکاهی سینه به سینه نقل می‌کنند. در برخی از مراسم مذهبی، خاصیت تطهیر کنندگی نمک به یک رسم سنتی تبدیل شده است. «اون به اندازه نمکی ارزش نداره» نیز اصطلاح رایجی است که از یونان باستان سرچشمه گرفته است، زیرا در آن زمان برده‌ها را با نمک مبادله می‌کردند. سربازان روم باستان پول‌های نمکی (Salarium Argentum) دریافت می‌کردند که کلمه حقوق ماهانه در زبان انگلیسی (Salary) از همین واژه گرفته شده است. یونانیان باستان نمک را به‌اندازه خورشید ستایش می‌کردند و ضرب‌المثلی وجود دارد که می‌گوید «به هیچ‌کس نباید اعتماد کرد، مگر اینکه در ابتدا با او نمکی خورد.» (یکی از رفتارهایی که در گذشته وجود داشت، این بود که اگر فردی مقداری نمک را با فرد دیگری تقسیم می‌کرد، آن دو تن آشنای هم به‌حساب می‌آمدند).

خرافات زیادی در رابطه با نمک وجود دارد. یکی از این خرافه‌ها این است که ریختن نمک با بی‌احتیاطی باعث بدبختی می‌شود که این باور از واژگونی نمکدان در مقابل یکی از حواریون در تابلوی شام آخر منشأ گرفته است. یک خرافه قدیمی نروژی وجود دارد که می‌گوید فردی که نمک را ریخته است، به‌اندازه‌ای اشک می‌ریزد که اشک‌های او تمام نمک‌های ریخته‌شده را حل کند. یک باور قدیمی انگلیسی این است که هر دانه از نمکی که می‌افتد، نشان‌دهنده تعداد اشک‌هایی است که فرد در آینده خواهد ریخت. در باور آلمانی‌ها، هر کس نمک بریزد، دشمنی ایجاد می‌کند، چراکه تصور می‌شود این کار از اعمال شیطان است. فرانسوی‌ها مقداری از نمک ریخته‌شده را به پشت فرد پرتاب می‌کنند تا نمک را به چشم شیطان بزنند و به‌طورموقت از بروز فتنه‌های آینده جلوگیری کنند. در امریکا برخی از مردم نه‌تنها مقداری از نمک ریخته‌شده را روی شانه چپ فرد می‌زنند، بلکه فرد مجبور می‌شود زیر یک میز بخزد و از طرف مقابل آن بیرون بیاید.

برخی جنگ‌های امریکا بر سر نمک بوده است. در سال ۱۷۷۷، پادشاه هو برای گرفتن انبار نمک ژنرال واشنگتن تلاش کرد. جنگ‌ها و قراردادهای بسیاری اتفاق افتاد تا صخره‌های نمکی وسترن برای استفاده ساکنان آن آزاد شد. سفیدپوستان قاره امریکا، نخستین تلاش خود را برای تولید نمک در سال ۱۶۱۴ میلادی انجام دادند، اما نخستین تولید تجاری آن در سال ۱۷۵۳ میلادی و از لیسه‌گاه‌های نمکی (Licks) کاناوا (Kanawha) بوده است. هندی‌ها پیش از امریکایی‌ها، نمک را از چشمه‌های نمک‌ساز به‌دست می‌آوردند. نخستین استخراج نمک از گنبد نمکی جزیره اوری (Avery) و به سال ۱۸۶۲ میلادی انجام گرفته است.

معادن نمک ایران، گنجینه‌ای سفید و کهن

در ادامه این گزارش، یکی از معادن نمک در کشور را موردبررسی قرار داده‌ایم. ایران با دارا بودن تاریخچه‌ای طولانی در استفاده از نمک، یکی از کشورهای غنی در زمینه معادن نمک محسوب می‌شود. این معادن نه‌تنها منبع مهمی برای تامین نمک خانگی و صنعتی موردنیاز کشور هستند، بلکه از نظر گردشگری و زمین‌شناسی نیز دارای اهمیت فراوانی هستند. در ایران معادن نمک زیادی وجود دارد که باتوجه به شرایط مختلف پراکنده شده‌اند. دو نوع معادن نمک در ایران وجود دارد؛ دسته اول، معادن به‌شکل کوه نمک است. معادن کوه نمک به‌شکل گنبدهای نمکی در سطح زمین ظاهر می‌شود. دسته دوم، معادن به‌ شکل دریاچه‌های خشک‌شده قدیمی یا سطوح نمک است. معادن نمک به‌شکل سطوح نمکی در اثر تبخیر دریاچه‌های قدیمی توسعه یافتند. نمونه آن معادن نمک حوض‌سلطان، معادن نمک دریاچه قم و سایر معادن نمک در کشور هستند. استان‌هایی مانند سمنان، قم، خراسان‌جنوبی، زنجان و فارس بیشترین میزان نمک را در خود جای داده‌اند.

سخن پایانی

نمک در ایران شاید از ۶ هزار سال قبل از میلاد مسیح مورداستفاده قرار گرفته باشد. در واقع از زمان استقرار آریایی‌ها، نمک در ایران مصرف می‌شده است. در دوره‌های بعد نیز در کتب مورخان یونانی (مثل هردوت)، به معادن نمک ایران اشاره شده است.