حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهان دارویی

رئیس بخش تحقیقات جنگل‌ها و مراتع مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع‌طبیعی استان اردبیل از جمع‌آوری و کشت ۲۲۵گونه گیاه دارویی بومی و شاخص در کلکسیون گیاهان دارویی پایگاه تحقیقاتی سامیان اردبیل خبر داد.

 یونس رستمی‌کیا گفت: استان اردبیل به‌دلیل شرایط اکولوژیکی متنوع، از غنای گونه‌ای بالایی در زمینه گیاهان دارویی برخوردار است و تاکنون بیش از ۴۵۰ گونه دارویی در عرصه‌های طبیعی این استان شناسایی و ثبت شده است. از آنجایی حفاظت و صیانت از منابع ژنتیکی گیاهان دارویی از رسالت‌های سازمان تات است که در این راستا، ۲۲۵گونه از گیاهان دارویی بومی و شاخص از عرصه‌های طبیعی استان اردبیل جمع‌آوری و در کلکسیون گیاهان دارویی سامیان اردبیل کشت شده است.

رستمی‌کیا بااشاره به تهدیدات ناشی از برداشت‌های بی‌رویه و تغییر کاربری اراضی در رویشگاه‌های طبیعی، اظهار کرد: حفاظت از منابع ژنتیکی گیاهان دارویی و ظرفیت‌سازی برای بهره‌برداری پایدار از آنها، نقش کلیدی در توسعه اقتصادی و امنیت غذایی دارد.

رئیس بخش تحقیقات جنگل و مراتع مرکز تحقیقات استان اردبیل خاطرنشان کرد: نگهداری این ذخایر ارزشمند می‌تواند در راستای تولید ارقام گیاهی جدید با افزایش عملکرد کمی و کیفی مورداستفاده قرار گیرد و از این طریق، علاوه بر حفاظت و صیانت این گونه‌ها، تحول بزرگی را در تولیدات گیاهان دارویی کشور ایجاد کند.

افزایش نرخ گیاهان دارویی در پی کاهش تولید

با وجود اینکه صنعت گیاهان دارویی کشور درگیر مشکلاتی از قبیل افزایش هزینه‌های تولید، کاهش بهره‌وری، نبود کشت صنعتی و بی‌توجهی به فرآوری و بسته‌بندی مناسب محصولات قبل از صادرات و یک ساختار و تشکیلات سازمانی در وزارت جهاد کشاورزی و... بوده، اما در سال‌های اخیر، کم‌بارشی یا کمبود آب و برداشت بی‌رویه و نامناسب این گیاهان، این منابع را در معرض انقراض قرار داده است. رضا عابدی، معاون بازرگانی اتحادیه گیاهان دارویی در گفت‌وگو با روزنامه صمت، در این زمینه گفت: به‌دلیل کاهش بارندگی با کاهش تولید برخی از گیاهان دارویی مواجهیم. از طرف دیگر، توسعه زراعی این محصولات نیز به‌گونه‌ای نبوده است که روی تامین آن تاثیرگذار باشد و این مسئله موجب ایجاد چالش در تامین مواد اولیه برخی از شرکت‌های دارویی شده است.

وی ادامه داد: شیرین بیان و گیاهان مرتعی دیگر که دارای بازار خوبی هستند نیز، امسال با کاهش تولید به‌‎دلیل کم بارشی مواجه شده‌اند یا گیاه گل‌محمدی و محصولات جانبی آن به‌دلیل اینکه برخی از مزارع نتوانستند آبیاری لازم را داشته باشند، تولید آن نسبت به سال‌های گذشته بسیار کاهش یافته است.

معاون بازرگانی اتحادیه گیاهان دارویی در پاسخ به اینکه، راهکار پیش‌رو در چنین مواقعی چیست، گفت: تولید عرقیجات دارویی همچنان با روش‌های سنتی که به‌میزان بسیار زیادی آب نیاز دارند، شکل می‌گیرد، درحالی که عصاره‌های آن در برخی از کارخانجات با میزان مصرف آب کمتر تولید می‌شود، اما متاسفانه این مسئله در کشور جا نیفتاده است و تولید به روش سنتی آن همچنان طرفداران خاص خود را دارد. در حالی که می‌توان با استفاده از فناوری و با نوآوری‌هایی که در برخی از صنایع نیز شکل گرفته است، بهره‌وری را افزایش داد.

عابدی درباره تبعات این اتفاق گفت: مصرف میزان زیاد آب و انرژی و افزایش نرخ تمام‌شده از چالش‌هایی است که این روش‌ها ایجاد می‌کنند. افزایش نرخ تمام‌شده محصول در حالی که در فصل برداشت و تولید قرار داشتیم، از مواردی بود که تولیدکنندگان امسال با آن مواجه بودند. باتوجه به اینکه هزینه‌ها در حال ‌حاضر کمتر است، این مسئله موجب شد که تولیدکنندگان محصول خود را با نرخ کمتر از هزینه تمام‌‎شده به بازار عرضه کنند.

وی بااشاره به کاهش تولید تولید نعنا و پنیرک گفت: این کاهش تولید، منجر به افزایش قیمت‌ها در بازار نیز شده است. در صورتی که نرخ پنیرک در سال گذشته ۲۵۰ هزار تومان بود، امسال نرخ این محصول به ۷۵۰ تا ۸۰۰ هزار تومان رسیده است. این نرخ در حالی است که نرخ پنیرک در بازارهای جهانی کمتر از این میزان است، کاهش صادرات به بازار جهانی از تبعات اولیه این تفاوت نرخ است. از طرف دیگر، تفاوت نرخ داخل و خارج از کشور موجب شده است که گیاهی مانند به‌لیمو که همیشه به ترکیه صادر می‌شد، به‌دلیل افزایش نرخ، در داخل کشور وارد شود.

به‌گفته عابدی؛ کم‌آبی و کم‌بارشی، خواه و ناخواه بر نرخ محصولات گیاهان دارویی تاثیر می‌گذارد و نیاز است تا الگوی تولید در این زمینه فعال‌تر شود.

معاون بازرگانی اتحادیه گیاهان دارویی افزود: تا زمانی که دفتر گیاهان دارویی در وزارت جهاد کشاورزی فعال تر بود، می‌توانستیم این بخش را مدیریت کنیم، اما اکنون تعاونی‌ها حمایت‌های لازم را دریافت نمی‌کنند و الگوی کشت نیز مانند گذشته است. امسال زراعت پیاز در سطح گسترده انجام گرفت، اما به‌دلیل عدم‌مدیریت درست، حتی هزینه‌های صرف شده نیز حاصل نشد، در حالی که میشد با کشت گیاهان دارویی جایگزین شود تا بتوان بازارهای جهانی را حفظ کرد، اما به‌دلیل اینکه مدیریت تولید کشور رصد دقیقی ندارد یا اینکه بحث نفوذ یا ترویج کشاورزان به شکل موثر انجام نمی‌شود، همچنان درگیر مشکلات در این حوزه پراهمیت هستیم.

برداشت با مجوز، راهکار حفظ ذخایر گیاهان دارویی در طبیعت

 معاون بازرگانی اتحادیه گیاهان دارویی درباره برداشت‌های بی‌رویه گیاهان دارویی گفت: سازمان منابع‌طبیعی کشور به‌دلیل در معرض انقراض قرار گرفتن گیاهان دارویی یا کاهش جمعیت آنها، اجازه برداشت نمی‌دهد یا این برداشت به‌شرطی است که افراد بتوانند آن نوع گیاه را در مرتع با بذرپاشی پس از برداشت یا نشاکاری احیا کنند. اما متاسفانه به‌دلیل شرایط بد اقتصادی، مردم محلی بدون مجوز اقدام به برداشت می‌کنند و به‌علت برداشت باسرعت و نامناسب از زمین‌ها،  گیاهان ریشه‌کن شده، زیرا اغلب برداشت‌ها در زمان قبل از بذرپاشی گیاه اتفاق می‌افتد. از طرف دیگر، کاهش بارندگی نیز موجب کاهش تولید گیاهان دارویی شده و همه این مسائل در کنار هم موجب از بین رفتن ذخایر گیاهان دارویی می‌شود.

عابدی در پاسخ به اینکه در این صورت برخورد منابع‌طبیعی چگونه است؟ گفت: منابع‌طبیعی نمی‎‌تواند کار خاصی جز اینکه با برداشت‌کنندگان غیرمجاز برخورد کند، انجام دهد. از سوی دیگر نیز، مردم محلی این همت را ندارند تا در اقدامی با همکاری با سازمان منابع‌طبیعی، بذر رایگان را از آنها بگیرند و گیاه را با مجوز برداشت کنند. در مقابل، باید بذری را که از منابع‌طبیعی می‌گیرند، حتما روی زمین پخش کنند. این در حالی است که اگر اقدام به اخد مجوزهای لازم برای برداشت گیاهان دارویی کنند، آموزش‌های لازم در نحوه برداشت نیز به آنها ارائه خواهد شد. اما متاسفانه باوجود اطلاع‌رسانی گسترده، این اتفاق رخ نمی‌دهد و به‌جای همکاری، انگار خصومت خاصی بین سازمان منابع‌طبیعی و مردم محلی وجود دارد، در حالی که مناطق برداشت مشخص باشد، بودجه سالانه منابع‌‎طبیعی برای احیای مناطق می‌تواند برداشت‌های انجام‌شده را پوشش دهد. بر همین اساس می‌توان با اطلاع‌رسانی گسترده از طریق سازمان صداوسیما و دهیاری‌ها، هم مردم و هم سازمان منابع‌طبیعی را در دستیابی به اهداف‌شان کمک کرد.

معاون بازرگانی اتحادیه گیاهان دارویی درباره گرما و تاثیر آن بر ذخایر گیاهان دارویی نیز گفت: اغلب گیاهان دارویی باید به‌صورت طبیعی در طبیعت نگهداری شوند و نیاز به نگهداری یا رعایت پروتکل خاصی ندارند. از طرفی به‌دلیل اینکه هزینه نگهداری این بذور زیاد است، مراکز تحقیقات منابع‌طبیعی بودجه لازم را برای نگهداری مناسب از بذر این گیاهان ندارند و شاید در کل کشور تنها ۳ تا ۴ مرکز کلکسیون گیاهان دارویی فعالی دارند. بنابراین به‌دلیل اینکه نمی‌توان ذخایر ژنتیکی این گیاهان را ذخیره کرد، در صورت انقراض آن نیز، نمی‌توان آن را در مزرعه مادری پرورش داد و به طبیعت بازگرداند.

وی ادامه داد: نبود بارندگی کافی و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی موجب شده که آن میزان رطوبتی که در خاک وجود داشت و برای زندگی گیاه لازم بود نیز، از بین برود و عملا خاک خشک‌تر شود، این مسئله موجب از دست رفتن بسیاری از ذخایر گیاهی شده است.

معاون بازرگانی اتحادیه گیاهان دارویی در پایان سخنان خود بااشاره به اینکه تنوع گیاهی ما و و قسمتی از ترکیه یک‌سوم تا دوسوم کل قاره اروپا است، گفت: ما حدود ۲ هزار گونه گیاه دارویی داشتیم که اکنون بعید می‌دانم که همه آنها ذخیره شده باشند.

سخن پایانی

باتوجه به اینکه متکی ‌بودن اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی، آسیب‌پذیری زیادی به‌دنبال داشته و یکی از راهکارهای مقابله با آن، تکیه بر تولیدات و اقتصاد غیرنفتی است. باتوجه به ارزش خاص گیاهان دارویی در علوم زیستی، پزشکی و دامپزشکی و با نظر به اینکه گیاهان دارویی به‌عنوان ذخایر و گنجینه‌های ژنتیکی گیاهی می‌توانند بزرگ‌ترین ثروت ملی برای هر کشوری باشند. با توجه به اینکه براساس آمارها ارزش جهانی تجارت گیاهان دارویی ده‌ها میلیارد دلار در سال است و کشور ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی و تنوع گیاهی، ظرفیت مطلوبی در این حوزه دارد، بنابراین ایجاد فرصت‌های جهش در تولید و توسعه گیاهان دارویی در مراتع، می‌تواند حائزاهمیت باشد.