براساس گفته‌های کارشناسان کشاورزی، ایران و کشورهای دیگر خاورمیانه، در عین تفاوت‌ها، شباهت‌هایی نیز دارند، کمبود آب و تاثیرات منفی آن بر تولیدات کشاورزی، تغییرات آب‌وهوایی و تغییر الگوهای بارندگی، وابستگی به واردات که آنها را در برابر نوسانات بازار جهانی آسیب‌پذیر می‌کند و نیازمندی به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین کشاورزی از جمله این شباهت‌ها است. از طرف دیگر، تنوع اقلیمی فراوان در ایران که امکان کشت محصولات متنوع را فراهم می‌کند (در برابر اقلیم خشک و بیابانی سایر کشورهای خاورمیانه)، ظرفیت‌های کشاورزی فراوان به‌دلیل خاک حاصلخیز و آب مناسب، سرمایه‌گذاری بیشتر برخی کشورهای خاورمیانه مانند عربستان‌سعودی به نسبت ایران، برخورداری بخش کشاورزی کشورهای مختلف خاورمیانه از سیاست‌های حمایتی و یارانه‌ای دولت‌ها از جمله تفاوت‌هایی است که کشاورزی ایران در مقایسه با سایر کشورهای خاورمیانه دارد.

امنیت غذایی، مهم‌ترین دغدغه جهانی

به‌دلیل تغییرات اقلیمی در سراسر دنیا، موضوع امنیت غذایی به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جهانی تبدیل شده است. بر همین اساس به‌اعتقاد کارشناسان، سنجش آسیب‌پذیری کشورها و مناطق آب‌وهوایی مختلف جهان یکی از مهم‌ترین مباحث دنیای امروز برای بررسی امنیت غذایی است.

به‌گزارش دیلی صباح (روزنامه ترکیه‌ای)، خاورمیانه بیش از ۸۰درصد ذخایر نفت و ۴۰ درصد ذخایر گاز در سطح جهان را در خود جای داده است. با این وجود، این منطقه به‌دلیل کمبود زمین‌های زراعی، کمبود آب، بحران‌های داخلی، نوسانات اقتصاد بین‌المللی و جنگ‌هایی که در نقاط مختلف جهان رخ می‌دهد، قادر به تامین نیازهای غذایی خود نیست.

براساس آنچه در این روزنامه آمده است؛ خاورمیانه و شمال افریقا (MENA) در حال ‌حاضر آسیب‌پذیرترین کشورها هستند و برای برآوردن بیشتر نیازهای خود، به واردات محصولات کشاورزی جهانی وابسته‌اند.

• بحران‌های خاورمیانه در چند سال اخیر و تاثیر آن بر امنیت غذایی

همه‌گیری کووید ۱۹ ، محدودیت‌هایی برای جامعه ایجاد کرد و نیازهای مصرف‌کنندگان را تغییر داد. این بحران چالش‌های زیادی را به زنجیره تامین اضافه کرد و بر واردات و صادرات گندم و سایر مواد غذایی اساسی در سراسر جهان، به‌ویژه در جهان عرب تاثیر گذاشت.

• شرایط جنگی

جنگ داخلی یمن آن را با بحران غذایی مواجه کرده است و در نتیجه آن، حدود ۲ میلیون کودک از سوءتغذیه رنج می‌برند.

جنگ در سوریه، باعث کاهش ۴۰ درصدی تولیدات غذایی آن شد. یا لبنان که وابستگی ۹۰ درصدی به واردات مواد غذایی با دنیا داشته و قادر به تامین مواد غذایی حدود ۷۰ درصد از پناهندگان خود نیست یا غرب عراق که در سال ۲۰۱۴ با کمبود مواد غذایی شدید مواجه شده بود.

همچنین در این راستا می‌توان جنگ روسیه و اوکراین را نام برد که با تاثیر گذاشتن بر بنادر و وجود محدودیت‌های صادراتی کود و محصولات کشاورزی به‌ویژه گندم، باعث تهدید امنیت غذایی در منطقه شد. قبل از جنگ، این کشورها حدود ۳۰ درصد گندم جهان را تولید می‌کردند که با شروع جنگ، این صادرات کاهش و تولید گندم اوکراین به ۴۱ درصد افول کرد. (مولداوی ۹۲ درصد، لبنان ۸۱ درصد، قطر ۶۴ درصد و تونس ۴۹.۳ درصد از واردات گندم خود را به اوکراین وابسته هستند.)

• بودجه ۱۳ میلیارد دلاری بانک جهانی برای بحران امنیت غذایی

این تاثیرات به‌میزانی بود که دیمیتری مدودف، نخست‌وزیر سابق روسیه در این‌باره گفت: بانک جهانی قصد دارد بودجه ۱۳میلیارد دلاری برای بحران امنیت غذایی هزینه کند و در حال برنامه‌ریزی برای برگزاری رویدادهایی برای آموزش کشاورزانی است که با چالش کشت زمین‌های آسیب‌دیده از تغییرات آب‌وهوایی روبه‌رو هستند که باعث تغییر در الگوهای آب‌وهوایی شده و محصولات کشاورزی و دام را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.

عربستان‌سعودی و صندوق بین‌المللی پول، توافقنامه‌ای را امضا کردند تا از ثبات و تامین مناسب مواد غذایی اساسی مانند گندم و برنج اطمینان حاصل کنند و در عین حال، کشورهایی را که با مشکلات جدی مواجهند، در اولویت قرار دهند.

نقش استراتژیک خاورمیانه در ارتقای سیستم‌های غذایی انعطاف‌پذیر

حسین شیرزاد، تحلیلگر و دکترای توسعه کشاورزی در یادداشتی نوشت؛ در حالی که کشاورزی در خاورمیانه تنها ۱۳درصد از تولید ناخالص داخلی منطقه را تشکیل می‌دهد، این بخش نقش استراتژیک مهمی در ارتقای سیستم‌های غذایی انعطاف‌پذیر و زنده نگه داشتن بخش‌های مهم اقتصاد ملی ایفا می‌کند. از مجموع جمعیت ۲۹۶میلیون نفری منطقه، معیشت ۸۴ میلیون نفر یا ۲۸درصد افراد کاملا به کشاورزی وابسته هستند.

وی ادامه داد: البته به‌طورتاریخی، جغرافیای خاورمیانه هم، چالش‌ها و فرصت‌هایی را برای مردمی که در آنجا زندگی می‌کنند، فراهم کرده است. تقریبا دوسوم جمعیت خاورمیانه در مناطقی زندگی می‌کنند که فاقد منابع آب تجدیدپذیر کافی برای حفظ تولید پایدار محصول هستند.

شیرزاد بااشاره به اینکه به‌طورمتوسط، ۸۳ درصد از مصرف آب در منطقه خاورمیانه و شمال افریقا صرف کشاورزی می‌شود، ادامه داد: در بیشتر مناطق خاورمیانه، بارش برای تولید محصولات زراعی کم یا بیش از حد نامنظم است. نظامات آبیاری که می‌تواند کشاورزی را پربارتر و قابل اطمینان‌تر کند، نقش مهمی در تمدن‌های باستانی خاور نزدیک، به‌ویژه در زمین‌های پست بین النهرین و فلات ایران داشت. نرخ بالای شهرنشینی این منطقه که امروزه به ۷۲درصد رسیده است و افزایش جمعیت مورد انتظار تا سال ۲۰۵۰ به ۳۲۹میلیون نفر، آن را به‌ویژه در برابر اثرات مخرب تغییرات آب‌وهوایی آسیب پذیر می‌کند.

تحلیلگر و دکترای توسعه کشاورزی افزود: در خاورمیانه، الگوهای مصرف نامتناسب نقش اصلی را در ترویج ناامنی غذایی ایفا کرده است. در واقع، کشورهای منطقه امروزه بزرگ‌ترین واردکننده غلات در جهان هستند. کل واردات غلات توسط خاورمیانه نزدیک را به ۵۱.۴ میلیون تن است و عمده کشورها حداقل ۵۱درصد کالری غذایی مصرفی خود را وارد می‌کنند. مجموع تولید گندم خاورمیانه ۴۱.۸میلیون تن و میزان جو ۱۲.۳میلیون تن ارزیابی شده است. خاورمیانه با میانگین بارندگی سالانه ۱۶۶میلیمتر، خشک‌ترین منطقه جهان است. پویایی‌های مداوم تغییرات آب‌وهوایی، عدم‌تعادل تجارت جهانی غذا را تشدید کرده و به‌طورنامتناسبی بر مناطق ناامن غذایی و وابسته به واردات مانند خاورمیانه تاثیر گذاشته است. براساس آمارهای متقن، در دهه‌های اخیر، آب‌وهوای خاورمیانه گرم‌تر و خشک‌تر، جنگ‌های نیابتی و رشد بنیادگرایی بیشتر، حضور غبار ریزگردها ملموس‌تر و دما در هر دهه حدود ۳ تا ۴ درصد افزایش یافته است. از سال ۲۰۰۲، این منطقه بارندگی کمتر از حد معمول داشته و دما افزایش یافته است. خشکسالی در سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۹ به اوج خود رسید. برای مثال، سوریه و عراق 10 درصد کمتر از حد نرمال بارندگی داشتند.

• تاثیر خشکسالی بر کشاورزی خاورمیانه

این تحلیلگر و دکترای توسعه کشاورزی ادامه داد: به‌دنبال خشکسالی، بخش‌های زیادی از سیستم کشاورزی و دام از بین رفت و ۵۰ درصد از زمین‌های آبی و ۸۰ درصد از زمین‌های زیرکشت دیم رها شد. در بسیاری از پهنه‌های کشاورزی منطقه مانند ایران نیز، حدود نیمی از زمین‌های کشاورزی ایران در زمین‌های بی‌کیفیت و فاقد مواد آلی مکفی قرار دارد که کشاورزان را به سرمایه‌گذاری در سیستم‌های پمپاژ آب زیرزمینی ناپایدار سوق داد و در نتیجه شوری خاک را نیز افزایش داد و تجدید منابع آب را به‌خطر می‌اندازد. خشکسالی‌های طولانی‌مدت بخشی از الگوی طبیعی آب‌وهوا در خاورمیانه است، شدت و توزیع نابرابر تاثیرات تغییر اقلیم موردانتظار در مناطق کشاورزی حساس به آب‌وهوا و سیستم‌های کشت در خاورمیانه، شناسایی و مدیریت موثر این تاثیرات را می‌طلبد.

وی با بیان اینکه در طول تاریخ، ۱۸کشور در منطقه، از ایران در جنوب‌غربی آسیا تا مصر در شمال‌شرق افریقا، کم و بیش همیشه با خشکسالی مواجه بوده‌اند، گفت: با این حال، توسعه خدمات آب‌وهوایی موثر مشروط به حمایت‌های بی‌وقفه دولتی و نیاز به درک واضح تصمیمات حیاتی است که اساس فعالیت‌های کشاورزان خرده‌پا است و اینکه چگونه اطلاعات آب‌وهوا بتواند از این فرآیندهای تصمیم‌گیری پشتیبانی کند. متاسفانه در خاورمیانه این خدمات به جامعه کشاورزی به‌طورکامل عرضه نمی‌شود. در زمستان ۲۰۰۶-۲۰۰۷، در سوریه و هلال حاصلخیز بزرگ، جایی که کشاورزی و گله‌داری حیوانات حدود ۱۲هزار سال پیش آغاز شد، بدترین خشکسالی سه‌ساله، تجربه شد. تاثیر تغییر اقلیم بر منطقه به‌وضوح در افزایش دمای محیط به‌میزان ۴ درجه سانتیگراد بیشتر از میانگین از دهه ۱۹۶۰ مشهود بود که با کاهش شدید بارندگی همراه بود.

• تحریفات بازاری در زنجیره ارزش کشاورزی خاورمیانه

شیرزاد ادامه داد: از سوی دیگر بخش کشاورزی خاورمیانه بیش از تعادل‌های ساده عرضه و تقاضا، دارای تحریفات بازاری و نابسامانی‌های زیادی در زنجیره ارزش کشاورزی است، نه‌فقط واسطه‌ها، بلکه زنجیره تامین بسیار ضعیفی با کمبود انبار سرد و حمل‌ونقل ناکارآمد دارد. با این وجود، زمین‌های زراعی کمیاب و معضل تامین آب همچنان به‌طورفزاینده‌ای برای تولید غذای منطقه‌ای ضرورت دارد و بسیاری از کشورها را به‌شدت به محصولات کشاورزی وارداتی وابسته کرده و بر این اساس، به‌شدت در برابر نوسانات در بازارهای کالاهای اساسی بین‌المللی آسیب‌پذیر هستند.

• تاثیر فناوری بر کشاورزی در منطقه خاورمیانه

شیرزاد در ادامه نوشت: در طول دهه گذشته، منطقه شاهد صحنه نوپایی در حوزه فناوری کشاورزی بوده است که از فناوری‌های متنوعی مانند تجزیه و تحلیل داده، اینترنت اشیا (IoT) و هوش‌مصنوعی (AI) بهره می‌برد. با این حال، راه‌حل‌های ارائه‌شده توسط حوزه فناوری کشاورزی برخی از سوالات مهم را بدون پاسخ باقی می‌گذارد. به‌عنوان‌مثال، باتوجه به هزینه‌های بالای راه‌اندازی، آیا تحول بلندمدت کشاورزی برای کشورهای کم‌درآمد منطقه قابل‌دستیابی است؟ کشورهای لبنان، یمن، مصر، سوریه و عراق، فاقد دسترسی مناسب به بودجه و حمایت دولتی برای توسعه نوآوری‌های پیشرفته کشاورزی هستند. افزایش جمعیت رو به رشد آنها و همچنین بی‌ثباتی سیاسی مداوم، محدودیت‌های قابل‌توجهی را برای بهره‌مندی از چنین نوآوری‌هایی ایجاد می‌کند.

• راهکارهای توسعه کشاورزی در ایران

به‌گفته وی؛ ایجاد انگیزه‌های متقابل برای استارت‌آپ‌های کشاورزی و کشاورزان در کشورهای کم‌درآمد، مقرون‌به‌صرفه‌تر کردن فناوری کشاورزی، ارائه مشوق‌ها و یارانه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، به‌ویژه خورشیدی و بادی، بهبود دسترسی به آب در مناطق روستایی با توسعه زیرساخت‌ها، تقویت آگاهی و آموزش درباره توسعه فناوری‌های کشاورزی، بومی‌سازی فناوری‌های تولید مواد غذایی و توانمندسازی جوامع محلی، حمایت از کشاورزی کوچک‌مقیاس و سیستم‌های «کم‌آبیاری»و بذور غلات جدید مقاوم به تنش‌ها از جمله مواردی هستند که به‌منظور توسعه کشاورزی در ایران می‌توانند موردتوجه قرار گیرند.

چالش‌های تولید کشاورزی حاصل از جغرافیای خاورمیانه در ایران

فقدان تدوین تقویم محصولات و فنولوژی محصول پارامترهای مهمی در نقشه‌برداری الگوهای کشت ملی، عدم‌بهره از نقشه‌برداری محصولات یک‌ساله با الگوهای کشت تک، متوالی و مخلوط، فراهم نبودن اطلاعات مکانی و زمانی ارائه‌شده که امکان ردیابی تغییرات تولید را به‌دست می‌دهد، عدم‌طراحی نظام بهره‌برداری از منابع پایه، عدم‌توسعه بیمه محصولات کشاورزی، نادیده گرفتن «تخصص، تجربه و نخبه‌گرایی» در کشاورزی ایران و... از جمله چالش‌های کشاورزی در ایران است.

به‌اعتقاد کارشناسان کشاورزی، کشاورزی ایران بزرگ، نیازمند به یک نقشه‌راه، گزینش راهبردهای منطقی، سیاست‌گذاری مناسب، برنامه‌ریزی نظام بهره‌برداری مطلوب، الگوهای کشت پویا، نظام آماری قابل‌اتکا، نظام یارانه‌ای هوشمند، مدیران باتجربه متخصص و حرفه‌ای، سرمایه‌گذاری مکفی در زیرساخت‌ها، مدرن‌سازی بازارها و شبکه توزیع ولجستیک کارآمد است.

سخن پایانی

گرچه کشاورزی در ایران و خاورمیانه با چالش‌ها و فرصت‌های فراوانی مواجه است، اما به‌دلیل تنوع اقلیمی و ظرفیت‌های فراوان کشاورزی در ایران اگر حمایت‌ها و سرمایه‌گذاری‌های لازم در این خصوص و در زمینه فناوری‌های نوین، مدیریت منابع آب و توسعه زیرساخت‌ها صورت گیرد، می‌تواند با توسعه کشاورزی خود در برخی تولیدات و زمینه‌ها از سایر کشورهای خاورمیانه سبقت گیرد. در همین راستا نیاز است تا تجدیدنظر اساسی در بسیاری از روش‌های تامین نهاده، تولید و بهره‌برداری از منابع، توزیع، عرضه و اصلاح و ایجاد ساختار جدید اداری و نیروی انسانی در بخش کشاورزی صورت پذیرد تا با توسعه کشاورزی از افزایش همکاری بین کشورهای منطقه نیز سود ببرد.