گرچه صنعت شیلات به‌دلیل تنوع زیستی، یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور به‌حساب می‌آید، اما به‌دلیل عدم‌مطالبه مردمی، استفاده از آبزیان، در سبد غذایی خانوار اغلب مغفول مانده است و همانند صنعت دام و طیور از توجهات و حمایت‌های دولتی نیز برخوردار نیست، اما با این وجود برخورداری از حمایت‌هایی مانند صنعت دام و طیور کشور، توانسته است رشد هزار درصدی را از زمان انقلاب تاکنون، داشته باشد. در حالی که این بخش ضمن تامین امنیت غذایی و ایجاد اشتغال می‌تواند نقش موثری در توسعه اقتصادی و ارزآوری به کشور ایفا کند.

بر همین اساس در این گزارش از صمت و در گفت‌وگو با ستار صحیحی، رئیس گروه توسعه بازار و تجارت آبزیان سازمان شیلات ایران به بررسی دلایل این کم‌توجهی و تشریح ظرفیت‌های این صنعت پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

• در سال گذشته میزان تولید آبزیان در کشور چقدر بوده است؟

متاسفانه هنوز آمارهای رسمی مربوط به سال ۱۴۰۳ منتشر نشده، اما براساس آخرین آمارهای استخراج‌شده که مربوط به سال ۱۴۰۲ است، حدود یک میلیون و ۴۱۸ هزار تن آبزی در کشور پرورش یافته که از این میزان، حدود ۷۷۸ هزار تن از طریق صید و ۶۴۰ هزار تن نیز حاصل پرورش آبزیان در حوضچه‌ها است، همچنین از این میزان حدود ۷ هزار تن صید میگو و ۵۰ هزار تن تولید آبزی‌پروری میگو بوده است.

• میانگین سرانه مصرف آبزیان در کشور ما چقدر است و چه میزان با متوسط مصرف در دنیا فاصله داریم؟

میانگین سرانه در دسترس برای سال ۱۴۰۲،حدود ۱۴.۲ کیلوگرم بوده است. این میزان که به‌صورت میانگین کشوری در نظر گرفته شده است، در استان‌های مرکزی به حدود ۵ کیلوگرم و در استان‌های ساحلی به ۳۵ تا ۴۰ کیلوگرم می‌رسد، چراکه آنها دسترسی بیشتری به این محصولات دارند. برای سال ۱۴۰۳ نیز  هنوز آمارهای دقیقی ارائه نشده است، اما شواهد نشان می‌دهد رشد زیادی نسبت به سال ۱۴۰۲ نداشته‌ایم.

• آیا در حوزه آبزیان نیز مانند گوشت قرمز شاهد کاهش مصرف نیز هستیم؟

در سال ۱۳۵۷ میزان سرانه مصرف آبزیان در کشور حدود یک کیلوگرم بوده و امروز این میزان به ۱۴.۲ کیلوگرم رسیده است. در این آمار حتی اگر ضایعات را جدا کنیم و ۸۵ درصد از این میزان را برای مصرف در نظر بگیریم، به حداقل ۱۲کیلوگرم مصرف سرانه آبزیان در کشور دست خواهیم یافت که نسبت به سال ۱۳۵۷، رشد حداقل ۹۰۰ تا هزار درصدی دارد. لازم به توضیح است که مصرف کنسروهای آبزیان مانند تن ماهی، در این آمارها لحاظ نشده است.

دلیل پایین بودن سرانه مصرف گوشت آبزیان در کشور به‌نسبت آمارهای جهانی چیست؟

یکی از دلایل پایین بودن سرانه مصرف گوشت آبزیان در کشور، مسئله اقلیم است، اقلیم ایران عمدتا بیابانی یا کوهستانی است که طبیعتا در این نوع اقلیم، پرورش دام و ماکیان رواج دارد. همچنان‌که در کشوری مانند ژاپن که میزان مصرف آبزیان بسیار بالا است؛ دلیل آن، موقعیت جغرافیایی، اقلیم، نبود خاک یا دمای مناسب است که به آنها اجازه دامپروری نمی‌دهد. در این شرایط آنها به‌دنبال رفع نیاز خود از طریق منابع در اختیار (آب‌های دریا و اقیانوس) هستند که این موضوع کم‌کم تبدیل به عادت و فرهنگ آنها شده است. همچنان که در بین اقوام لر، کرد و آذری؛ مصرف گوشت قرمز بر دیگر گوشت‌ها اولویت داشته و میزان مصرف بالایی دارد.

دلیل افزایش هزار درصدی سرانه مصرف آبزیان را چه می‌دانید؟

گرچه در این سال‌ها توسعه فرهنگ آبزی‌پروری، توسعه راه‌ها و افزایش مراودات، تلاش‌های سازمان شیلات و جهاد و بخش خصوصی موجب افزایش مصرف آن در کشور شده است، اما همچنان با آمارهای جهانی، بسیار فاصله داریم. با این حال آشنایی مردم با فواید و نحوه استفاده این محصولات غذایی، موجب شده است که میزان مصرف این گوشت، سیر صعودی به خود بگیرد. هرچند اغلب این رشد به‌چشم نمی‌آید و به‌ نادرستی این آمار متهم می‌شویم، اما میزان تولید، صادرات و واردات مشخص است که می‌توان با حاصل جمع و تفریق این آمارها و در نظر گرفتن جمعیت کشور، سرانه مصرف آبزیان در کشور را به‌دست آورد.

میزان صادرات و ارزآوری آبزیان در سال گذشته چقدر بوده است؟

خوشبختانه در 2سال گذشته، صادرات محصولات آبزیان روند صعودی به خود گرفته و این میزان در سال ۱۴۰۳ حدود ۲۱۰هزار تن و امسال نیز بیش از ۳۱۷ هزار تن است که البته گرچه از نظر وزنی رشد ۵۰ درصدی را نشان می‌دهد، اما از نظر ارزشی حدود ۵ درصد است. (در این محموله‌های صادراتی خوراک آبزیان که یکی از مشتقات آبزیانی بوده و در خوراک دام و طیور استفاده می‌شود، به‌دلیل کاهش نرخ، رشد چندانی در ارزش را نشان نمی‌دهد.)

آبزیان نیز مانند دام و طیور و جزو زیربخش‌های کشاورزی محسوب می‌شوند. اما با بررسی تراز کشاورزی مشاهده می‌کنیم که این تراز چند میلیارد دلار منفی است. در حالی که در تمام این سال‌ها، تراز تجاری شیلات، مثبت بوده است. این در حالی است که سازمان شیلات، خود متولی تولید نبوده و تنها سیاست‌گذار، برنامه‌ریز و تسهیل‌کننده است و بخش خصوصی، تولید را برعهده دارد، اما همین برنامه‌ریزی‌ها، پیگیری‌ها و تلاش‌های بخش خصوصی، موجب مثبت شدن تراز تجاری شده است.

ارزش صادراتی آبزیان در سال گذشته چقدر بوده است؟

در ارزش‌گذاری صادراتی با 2 معیار ارزش پایه گمرکی و محاسبه کارشناسی یک کالای صادراتی مواجهیم. براساس محاسبات کارشناسی در سال گذشته، حدود ۶۵۰ میلیون دلار و امسال نیز ۶۸۱ میلیون دلار، ارزش صادرات آبزیان بوده است.

چرا پرورش آبزیان در کشور مثل دام و طیور، حمایت لازم را از سوی دولت دریافت نمی‌کند؟

به‌دلیل اینکه آبزیان جزو کالاهای استراتژیک نیستند، اغلب در سبد غذایی خانوار دیده نمی‌شوند و فعالان آن هم، حمایتی مانند صنعت پرورش دام و طیور دریافت نمی‌کنند. با این وجود، توانستیم رشد هزار درصدی را در مصرف سرانه آبزیان داشته باشیم، در حالی که درباره گوشت قرمز حتی شاهد کاهش مصرف نیز هستیم. از طرف دیگر، مطالبه عمومی برای مصرف آبزیان در کشور وجود ندارد. همواره اگر در هر خانه‌ای گوشت مرغ و گوشت قرمز در فریزر موجود نباشد، الزامی برای تهیه آن وجود دارد، در حالی که این الزام برای آبزیانی مانند ماهی و میگو و... وجود ندارد. بنابراین در این شرایط، زمانی که مطالبه مصرف آبزیان در خانه و خانواده وجود نداشته باشد، دغدغه مسئول مطلع یا نامطلع نیز، نخواهد بود. از طرف دیگر، اطلاع‌رسانی از مزایای آبزیان در سلامت جسمی و روانی جامعه وجود ندارد که چقدر مصرف آبزیان می‌تواند در پیشگیری از بیماری‌ها و درد و رنج، کمک‌کننده باشد.

چگونه می‌توانیم مصرف آبزیان را برای خانوار به‌صرفه کنیم؟

بررسی‌های انجام‌گرفته در این بخش نشان داد که حدود ۴۰ تا ۵۰ گونه از آبزیان با نرخ کمتر از ۱۰۰هزار تومان در کشور وجود دارد. این در حالی است که اطلاع‌رسانی کافی در این زمینه انجام نگرفته است. دلیل ضعف دیگر، عدم‌آگاهی از تنوع‌بخشی به طبخ آبزیانی مانند  مرغ و قرمز است. در حالی که مصرف آبزیان می‌تواند ضمن کاهش هزینه‌های بهداشتی و درمانی و سلامت روانی، مقرون به صرفه نیز باشد، به‌دلیل عدم‌اطلاع و آگاهی اغلب در سبد غذایی خانوار قرار نمی‌گیرد و این موضوع نیز به‌دلیل  بی‌توجهی به ترویج و فرهنگ‌سازی در این زمینه است.

در گذشته بودجه ترویج مصرف در شیلات وجود داشت، اما اکنون این بودجه از بخش شیلات حذف شده است. بنابراین زمانی که شیلات نتواند برای فرهنگ‌سازی اقدامی کند، چگونه می‌تواند مردم را نسبت به استفاده از آبزیان ترغیب کند.

آیا فرآورده‌های آبزیان نیز مانند پروتئین‌های دامی دارای تنوع است؟

در این مسیر، شرکت‌ها در حال فعالیت برای توسعه تنوع غذایی محصولات آبزیان هستند، در حال‌ حاضر در حوزه آبزیان بیش از ۴۰ محصول متنوع شامل ناگت، کردن بلو، میگوی سوخاری، ماهی خاویاری، کوبیده و کنسرو اشپل، خاویار ماهیان و قزل‌آلا، کنسروها و ترکیب آنها با لوبیاچیتی، قارچ، سوسیس، کالباس، ماهی، پوفیش که اسنک ماهی بوده یا بستنی‌ماهی که ممکن است در ذهن بدطعم به‌نظر بیاید، اما اصلا این‌طور نیست و وجود دارد. چیزهایی که ممکن است در محصولات مرغ و گوشت وجود نداشته باشد؛ بنابراین تنوع غذایی ماهیان و آبزیان نه‌تنها کم نیست، بلکه برخی مواقع بسیار هم بیشتر است.

آیا این موضوع که پرورش آبزیان، بسیار آب‌بر است و در شرایط بحران آبی کشور مقرون به صرفه نیست، صحت دارد؟

کشت محصولات کشاورزی مانند هندوانه، برنج و... بسیار پرآب‌بر است. اما به این دلیل که همواره آبزیان را در آب می‌بینید، گمان می‌کنید که پرورش آنها به آب بسیاری نیاز دارد، در حالی که آبی که ماهی و آبزیان در آن قرار دارند، محیط زندگی آنها است. مانند این است که بگوییم پرورش دام خیلی هوا مصرف می‌کند. آبی که آبزیان در آن پرورش می‌یابند، اکسیژن موردنیاز آنها را تامین می‌کند. بنابراین استفاده بیشتر آب در پرورش آبزیان صحت ندارد. همچنین در حال حرکت به‌سوی اقتصاد دریاپایه و توسعه دریامحور برای پرورش آبزیان در دریا هستیم. از طرف دیگر، در آمارهای تولید سال گذشته، حدود ۸۰۰ هزار تن صید آبزیان گزارش شده که این میزان، از آمار مصرف آب، خارج است، زیرا این تولید حاصل صید از اقیانوس‌ها و دریاها است و مصرف آب شیرین ندارد. همچنین بخش بزرگی از آبزی‌پروری ما، مانند میگو و تیلاپیا در آب‌های شور و لب‌شور است. با این وجود بخش‌هایی مثل خوراک آبزیان، پودر ماهی و کنسرو و... مانند بقیه صنایع نیاز به آب دارند، اما این میزان از مصرف آب دام نیز کمتر است.

آیا امکان استفاده دوباره از آب حوضچه‌های پرورش آبزیان وجود دارد؟

پس از اینکه آبزیان در حوضچه‌ها پرورش یافتند، آب حاصل از آنها به‌دلیل خروجی‌های آبزیان، ازت‌دار می‌شود؛ در نتیجه با استفاده از این آب در بخش کشاورزی، دیگر نیاز به کود شیمیایی ازت‌دار نخواهد بود. در بازدیدی از حوضچه‌های پرورش آبزیان در استان کرمان، پرورش‌دهنده از عدم‌صرفه اقتصادی تولید خود گله می‌کرد، در حالی که محصولات باغات پسته وی به‌دلیل استفاده از پساب پرورش آبزیان 3برابر شده است. بر همین اساس، مصرف آب حاصل از پرورش آبزیان می‌تواند برای باغات انگور، پسته و برنج و... افزایش رشد به‌همراه داشته باشد؛ بنابراین ترکیب حوضچه‌های پرورش در کنار باغات و مزارع می‌تواند باروری آنها را به‌شدت افزایش دهد.

اقدامات و برنامه‌های لازم برای افزایش سهم آبزیان در سبد غذایی مردم چیست؟

برای این منظور باید ذائقه مردم را به آبزیان و آبزیان را به ذائقه مردم نزدیک کنیم. به معنای دیگر لازم است مردم را مجاب کنیم که استفاده از آبزیان برای سلامت جسمی و روانی آنها بسیار مفید است و می‌توانند به‌جای چربی‌های اشباع‌شده، از چربی‌های غیراشباعی که هیچ جایگزینی ندارند، استفاده کنند. برای اینکه آبزیان موردمصرف عموم قرار گیرند، باید کم‌کم ذائقه مردم را به آن سمت سوق دهیم. بنابراین با تنوع‌بخشی به محصول و فرآورده‌ها باید ذائقه مردم را به‌سمت این آبزیان ببریم. برای مثال در استان قم، یک نوع کوبیده که شامل یک نسبت قلوه‌گاه و ۴ نسبت ماهی است، طبخ می‌شود. در مرحله دوم نیاز است که آبزیان را به ذائقه نزدیک کنیم و این یعنی در دسترس قرار دادن، توسعه زنجیره تامین، از بین بردن هزینه‌های سربار، افزایش تنوع گونه‌ای در بازار، که با رنج قیمتی ۴۰ هزار تومان تا ۵۰۰ هزار تومان ماهی در میادین میوه و تره‌بار موجود است و همه طیف‌های جامعه می‌توانند از این محصولات استفاده کنند.

سخن پایانی

متاسفانه باوجود حمایت‌های دولتی و ارائه یارانه‌های مختلف در راستای افزایش سهم گوشت قرمز و مرغ در سبد خانوار، این سیاست‌ها نتوانسته است آن‌چنان‌که باید، موفق عمل کند و همواره نارضایتی‌های مردم از بابت گرانی و نارضایتی تولیدکنندگان از بابت مشکلات در تولید ادامه دارد. بنابراین گرچه عدم‌برخورداری از حمایت‌های دولتی، موجب دلخوری فعالان حوزه شیلات کشور شده، اما شاید همین مسئله اکنون به نقطه قوت آنها مبدل شده است.