رسانه‌ها پیگیر و حلال مشکلات
این روزها با موجی از اخبار ناشی از کمبودها و گرانی‌ها در برخی محصولات غذایی و کشاورزی روبه‌رو هستیم. روزی نیست که خبری از کمبود یا نبود جنسی در بازار در شبکه‌های مجازی یا مطبوعات دست‌به‌دست نچرخد و تاثیر آن را در بازار آن محصول مشاهده نکنیم. همچنان‌که در روزهای گذشته، انتشار یک فیلم کوتاه در فضای مجازی درباره آلوده بودن هندوانه‌های صادراتی به نیترات (بالا بودن نیترات موجود در هندوانه‌های صادراتی ایرانی به‌میزان ۵ برابر استاندارد)، بار دیگر توانست کیفیت محصولات کشاورزی که در داخل تولید و مصرف می‌شود را موردمناقشه قرار دهد. احتکار، کمبود مواد غذایی و انتشار اخبار بازگشت بارهای صادراتی محصولات کشاورزی از مقاصد صادراتی، به‌دلیل انطباق نداشتن با استانداردهای مربوطه به کشور، از مواردی است که موجب ایجاد دغدغه عمومی درباره محصولات کشاورزی می‌شود. تازه اگر از علل اصلی آلودگی محصولات کشاورزی ایرانی که به‌گفته کارشناسان اغلب به‌دلیل استفاده بی‌رویه از سموم و کودهای شیمیایی، نبود نظارت کافی در مراحل تولید و صادرات و آلودگی آب و خاک است نیز بگذریم. در این گزارش صمت به بررسی تاثیر اخبار بر دامن زدن به مشکلات و معضلات حوزه کشاورزی و مواد غذایی پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
احتکار خانگی با جریان‌سازی خبر
شاید بارها برای شما هم پیش آمده باشد که با مراجعه به فروشگاه‌ها با قفسه‌های خالی برخی مواد غذایی یا هجوم افراد برای خرید یک ماده غذایی خاص روبه‌رو شده باشید و با جویا شدن موضوع، به انتشار خبری در رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی مبنی بر کمبود آن ماده غذایی مواجه شوید. اتفاقی که هرچند ممکن است در واقعیت با دامنه گسترده‌ای نداشته باشد اما به هر حال انتشار تنها یک خبر و جریان‌سازی خبری به راحتی می‌تواند بازار را آشفته کند.
بر اساس تجربه نخستین واکنش مصرف‌کنندگان در مقابل این دست از اخبار نیز خرید بیش از سقف نیاز و احتکار خانگی است. در ادامه این واکنش حتی در صورت نبود مشکل در تامین کالای مورد نظر، به دلیل افزایش یکباره تقاضا، شبکه توزیع و بازار به سرعت با مشکل مواجه خواهد شد.
موضوعی که درباره روغن خوراکی به‌دلیل تاخیر در ترخیص مواد اولیه از انبار بنادر کشور و گمرکات رخ داد و در نتیجه موجب کمبود شدید روغن خوراکی در بازار شد و پس از آن هم، دامن زدن به جو کمبود در فضای رسانه‌ای رسمی و مجازی، این محصول را وارد مرحله حساسی کرد. در ادامه نیز با ایجاد تقاضای کاذب، فروش بیش از نیاز مصرف‌کننده یه سرعت ذخایر انباری فروشگاه‌ها و مغازه‌ها را خالی کرد و عملا بازار «روغن خوراکی» با کمبود و عدم تنظیم بازار مواجه شد.
گرچه بررسی میدانی رسانه‌ها در آن زمان نشان از توزیع بیش از نیاز روغن خوراکی در فروشگاه‌ها و شهرها داشت، اما به‌دلیل جو کمبود و نگرانی از تامین آن همچنان در بیشتر فروشگاه‌های زنجیره‌ای و فروشگاه‌های سطح شهرها، قفسه روغن‌های خوراکی خالی بود.
به‌اعتقاد کارشناسان؛ از یک‌سو، عدم‌اقناع افکار عمومی از سوی مسئولان و رسانه‌ها و از سوی دیگر، نبود ساختار مناسب برای ساماندهی تقاضاهای کاذب یا همان احتکار خانگی باعث شد به‌محض احساس کمبود یا احتمال گرانی، تقاضا به‌شدت افزایش یابد. این روند نمونه بارزی برای تاثیر اخبار بر بازار دارد.
کارشناسان برای پیشگیری از تکرار چنین تجربه‌هایی نیز پیشنهاد می‌کنند ساختار مناسبی از سوی سازمان‌های ذی‌ربط تعریف شود تا در شرایط کمبودهای موقتی، از احتکار خانگی و راه‌های دامن زدن به ایجاد جو روانی منفی در بازار جلوگیری شود.
پای جوسازی رسانه‌ای در میان است
در جریان انتشار فیلم آلوده بودن هندوانه‌های صادراتی به نیترات در فضای مجازی، دوباره موضوع کیفیت محصولات کشاورزی و مصرف آن با حاشیه‌های بسیاری همراه شد و خیلی زود با جریان‌سازی خبری دست به دست شد.
در همان زمان صدرالدین نیاورانی، عضو هیات‌رئیسه اتحادیه صادرکنندگان میوه و تره‌بار در گفت‌وگو با ایرنا در این زمینه اظهار کرد: این فیلم بدون سند قابل‌استناد در فضای مجازی منتشر شده و بیش از هر چیز نگرانی‌هایی را درباره کیفیت محصولات کشاورزی ایران و تاثیر آن بر صادرات ایجاد کرده است. اما بررسی‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد؛ این ادعاها ممکن است بیشتر جنبه خبرسازی داشته باشد تا واقعیت.
وی افزود: تا زمانی که سند رسمی از مرجوع شدن هندوانه‌های ایرانی به‌دلیل آلودگی به نیترات ارائه نشود، نمی‌توان این ادعاها را تایید کرد. این اتفاق باید زنگ خطری برای مسئولان باشد تا با تقویت نظارت‌ها و بهبود زیرساخت‌های صادراتی، از هرگونه آسیب به اعتبار محصولات کشاورزی ایران جلوگیری کنند. اگر چنین اتفاقی رخ داده بود، به‌طورقطع در گزارش‌های رسمی بازرگانی و قرنطینه گیاهی منعکس می‌شد.
این فعال حوزه صادرات محصولات کشاورزی تاکید کرد: در فیلم منتشرشده ادعا می‌شود که یک دستگاه دستی تشخیص فوری سموم در محصولات کشاورزی، باقیمانده سموم را در هندوانه‌ها تشخیص داده است، اما کارشناسان آزمایشگاه‌های کنترل کیفی محصولات کشاورزی تاکید دارند؛ اندازه‌گیری دقیق سموم و نیترات نیاز به آزمایشگاه‌های مجهز دارد و دستگاه‌های دستی قابلیت تشخیص فوری و قابل‌استناد را ندارند.
عضو هیات‌رئیسه صادرکنندگان میوه و تره‌بار درباره نقش سازمان‌های نظارتی ایران در کنترل کیفیت محصولات کشاورزی افزود: در ایران چندین نهاد، مسئول رصد کیفیت این محصولات هستند؛ سازمان حفظ نباتات باقیمانده سموم را قبل از صدور مجوز صادرات بررسی می‌کند و وزارت بهداشت، درمان و آموزش‌پزشکی مسئولیت پایش سلامت محصولات در بازار داخلی را برعهده دارد.
نیاورانی با بیان اینکه روسیه خود دارای سیستم کنترل کیفی بسیار سختگیرانه است و هیچ محصولی بدون تایید، وارد بازار کشورش نمی‌شود، به رسانه‌ها، صادرکنندگان و کشاورزان توصیه کرد: رسانه‌ها قبل از انتشار چنین اخباری از سازمان‌های مربوطه مانند حفظ نباتات یا وزارت جهادکشاورزی استعلام دریافت کرده و صادرکنندگان و کشاورزان نیز به‌جای نگرانی از آثار اخبار فضای مجازی، بر رعایت استانداردهای بین‌المللی تمرکز کنند.
براساس یافته‌های این گزارش، آمارهای گمرک نشان می‌دهد صادرات محصولات کشاورزی ایران در سال گذشته بیش از ۳۵درصد افزایش داشته است و همین امر ضرورت نظارت دقیق بر کیفیت محصولات را دوچندان می‌کند و نیاز است تا نهادهای ذی‌ربط در زمینه استاندارد مواد غذایی از جمله جهاد کشاورزی، سازمان غذا و دارو و سازمان ملی استاندارد هماهنگی بیشتری داشته باشند تا گواهی‌های بهداشت و قرنطینه براساس استانداردهای جهانی و کشور مقصد تهیه و صادر شود.
نقش جریان‌سازی رسانه در حل مشکلات
بسیاری از فعالان حوزه کشاورزی و صنایع غذایی نقش رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی را در دامن زدن به حواشی بازار محصولات کشاورزی منفی و قابل‌تامل می‌دانند. این درحالی است که رضا کنگری، رئیس اتحادیه بنکداران موادغذایی تهران، نقش رسانه‌ها را موثر و راهبردی در مدیریت بازار محصولات غذایی می‌داند.
وی در گفت‌وگو با صمت، در این زمینه گفت: در زمان‌هایی که بازار مواد غذایی دچار تلاطم می‌شود، در نخستین اقدام معمولا کارشناسان نسبت به رشد نرخ کالاهای اساسی به‌دلیل مدیریت نادرست نرخ ارز هشدار می‌دهند. شواهد بازار هم خیلی زود این هشدارها را به واقعیت تبدیل می‌کند و افزایش نرخ گوشت، تخم‌مرغ، لبنیات همزمان با عدم‌تامین ارز موردنیاز واردات نهاده‌های دامی یا ناتوانی واردکنندگان برای تامین مواد اولیه در صدر خبرها قرار می‌گیرد.
رئیس اتحادیه بنکداران موادغذایی تهران با اشاره به عدم تامین ارز واردات نهاده‌های دامی ادامه داد: با وجود افزایش نرخ برخی از اقلام خوراکی در ایام پایانی سال گذشته، دوباره زمزمه‌هایی درباره افزایش نرخ گوشت، لبنیات، تخم‌مرغ و روغن به گوش می‌رسد که این بار ممکن است همین جریان‌سازی‌های خبری منجر به افزایش دوباره نرخ این محصولات شود. وی با توجه به نقش رسانه‌ها در سرعت‌بخشیدن به تصمیم‌گیری‌های نهایی گفت: همین موضوع را نیز از طریق رسانه‌ها پیگیری و اعلام می‌کنیم.
رضا کنگری، رئیس اتحادیه بنکداران مواد غذایی تهران گفت: گاه در صورت پیگیری مسائل و مشکلات این حوزه از طریق مکاتبات اداری به نتیجه نمی‌رسیم یا هشدارهایی که نسبت به کمبودها و گرانی‌ها اعلام می‌کنیم، مورد توجه قرار نمی‌گیرد، اما زمانی که این مسائل را در رسانه‌ها مطرح می‌کنیم، به‌دلیل انعکاس مسائل، بهتر و سریع‌تر به جواب می‌رسیم.
وی ادامه داد: بارها پس از مصاحبات و پیگیری‌های رسانه‌ای، مسئولان خود نسبت به آن مسئله و برای رفع آن از طریق ما پیگیری و حل می‌کنند.
رئیس اتحادیه بنکداران مواد غذایی تهران در پاسخ به اینکه آیا رسانه‌ها در جوسازی و ایجاد نگرانی و دامن زدن نسبت به کمبود یا نبود محصول غذایی و کشاورزی نقش دارند، نیز گفت: اگر عرضه و تقاضا همخوانی داشته باشد، هرچه یک رسانه هشدارهایی هرچند منفی درباره کمبود یا نبود کالایی در بازار ارائه دهد، بی‌اثر خواهد بود، زیرا عرضه و تقاضا در بازار برقرار بوده و خود تعادل ایجاد می‌کند.
وی افزود: برای مثال هم‌اکنون هرچه خبرهای منفی بخواهند در زمینه حبوبات و شکر ایجاد نگرانی کنند، تاثیرگذار نخواهد بود، زیرا عرضه بیش از تقاضا وجود دارد و چه‌بسا روند کاهشی در قیمت‌ها را نیز به خود گرفته است.
رئیس اتحادیه بنکداران مواد غذایی تهران در پایان سخنان خود گفت: بنابراین جریان‌سازی رسانه‌ها درباره بروز مشکلات ناشی از اخبار منفی در بازار محصولات غذایی و کشاورزی تاثیرگذار نیست، چه‌بسا آثار مثبت آن در صورت بحران در مواد غذایی، بسیار نتایج مثبتی در رفع مشکل و چالش مربوط به آن بخش دارد، چراکه گاه با پیگیری رسانه‌ها این مشکلات رفع می‌شود.
رسانه‌ها منعکس‌کننده مشکلات مردم و جامعه
محسن نقاشی، دبیر فراکسیون تشکل‌های صنایع غذایی و کشاورزی در گفت‌وگو با صمت نیز در این زمینه گفت: رسانه‌ها همواره منعکس‌کننده مشکلات مردم و جامعه هستند. برای مثال اگر کمبودی درباره مواد غذایی در بازار به‌وجود بیاید، این رسانه‌ها هستند که این‌گونه مسائل را پیگیری و حل می‌کنند.
دبیر فراکسیون تشکل‌های صنایع غذایی و کشاورزی در ادامه بااشاره به ناکارآمدی برخی مدیران گفت: ممکن است مدیر بانکی به بهترین شکل در سمت خود کار کرده و موفق باشد، اما آیا زمانی که این فرد را در سمتی غیر از حرفه و تخصص خود قرار دهیم نیز، کارآمدی و موفقیت گذشته خود را خواهد داشت؟
نقاشی همچنین در ادامه ضمن انتقاد از برخی مدیران در پذیرش مسئولیتی که در آن تخصص ندارند، ادامه داد: این مشکلات در سال‌های اخیر بیش از گذشته نمایان شده است، چراکه در گذشته این موضوعات رواج نداشت. تا زمانی که متخصصان و کارشناسان واقعی را در جایگاه خود قرار ندهیم و از آنها استفاده نکنیم، مشکلات حل نخواهد شد.
وی در ادامه بااشاره به لزوم برقراری امنیت اقتصادی و غذایی در جامعه گفت: متاسفانه بخش دولتی به‌دلیل این مسائل کارآمدی خاص خود را ندارد، باتوجه به اینکه مدیران همواره اذعان دارند؛ هرجایی که کاری را به بخش خصوصی سپردیم موفق بودیم، چرا هم‌اکنون بخش خصوصی را در مسائل کشور دخیل نمی‌کنند؟ در حالی که اگر در زمان وقوع چالش‌ها از بخش خصوصی مشورت و همکاری می‌گرفتند، اکنون بسیاری از مشکلات وجود نداشت.
دبیر فراکسیون تشکل‌های صنایع غذایی و کشاورزی در پایان از رسانه‌ها خواست تا از رئیس‌جمهوری تقاضا کنند در اولین فرصت به مسائل جهاد کشاورزی ورود کرده و مسائل و مشکلات این حوزه را با مشورت پیشکسوتان و تشکل‌ها و فعالان بخش خصوصی حل کند.
اعتمادسازی افکار عمومی
حسین کاظمی، یک کارشناس اقتصادی در این زمینه به ایرنا گفت: کمبود مایحتاج عمومی در کشورهای جهان به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته، گاهی به‌دلیل خرابی کارخانجات یا بروز حادثه‌ای طبیعی، امری عادی محسوب می‌شود و در چنین مواقعی، رسانه‌ها به کمک مسئولان می‌آیند و با اطلاع‌رسانی به‌موقع و اقناع افکار عمومی، جلوی تقاضای کاذب را می‌گیرند و بیشتر مردم نیز با مسئولان همراهی می‌کنند.
وی افزود: متاسفانه در کشور ما، پنهان‌کاری پیرامون برخی کمبودها در مایحتاج عمومی از سوی مسئولان و سرپوش گذاشتن رسانه‌ها نیز باعث شد تا مردم به هر 2 بخش اعتماد چندانی نداشته باشند و این روند موجب می‌شود تا به‌محض اینکه کمبودی در جایی احساس شد، ابتدا شاهد احتکار از سوی فروشندگان برای گران شدن احتمالی باشیم و بعد آن، تقاضای کاذب از سوی مصرف‌کنندگان و احتکار خانگی ایجاد می‌شود. متاسفانه تاکنون نیز نتوانستیم با اقناع‌سازی ذهن مردم را به‌سمتی پیش ببریم که جلوی تقاضای کاذب گرفته شود.
کاظمی اظهار کرد: اگر بخواهیم این رویه و فرهنگ را اصلاح کنیم، ابتدا باید با مردم صادقانه صحبت کنیم و سپس به وعده‌هایی که داده می‌شود نیز، جامه عمل بپوشانیم. به‌عنوان‌نمونه وقتی بیان می‌شود که کمبود روغن خوراکی به‌دلیل اختلال در سامانه بنادر یا توزیع به‌وجود آمده و ارتباطی به گرانی ندارد و نرخ این کالا تغییر نمی‌کند، باید به آن پایبند باشیم.
درباره روغن خوراکی و موارد دیگر، این اتفاق رخ نداد، یعنی در عمل نه‌تنها کمبودها به هر دلیلی که ایجاد شد، رفع نشد، بلکه همزمان، شاهد افزایش یا گرانی نرخ هم بودیم. این آشفتگی، ریشه اصلی بی‌اعتمادی شهروندان است.
وی با تقبیح احتکار خانگی مایحتاج عمومی از سوی بخشی از جامعه افزود: در شرایط بد اقتصادی و ثابت ماندن درآمد بیش از ۹۰ درصد مردم، شاید مقصر معرفی کردن احتکار خانگی، چندان درست نباشد، زیرا آن ۹۰ درصد مردم، نقشی در احتکار خانگی ندارند، اما به کاری متهم می‌شوند که نقشی در آن نداشته‌اند. باید به‌دنبال اصلاح ساختار و روابط مردم و دولت برویم تا اعتمادسازی ایجاد شود و زمانی که اعتمادسازی ایجاد شود، مشکلات دیگر نیز رفع خواهد شد.
سخن پایانی
بر همین اساس نیاز است تا رسانه‌ها با تاکید بر نقش محوری خود نسبت به اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی عمل کرده و علاوه بر بسترسازی برای گفت‌وگوهای کارشناسی در مواقع وقوع بحران، با قاطعیت و شفافیت و بدون توجه به برخی حاشیه‌سازی‌ها، با ارائه گزارش‌های مستند و اقدامات اصلاحی، تمرکز خود را بر حل بحران‌های واقعی در زمان وقوع مشکل و بحران قرار دهند. همچنین نیاز است تا رسانه‌ها مسائل و مشکلات را از مبادی قانونی و معتبر پیگیری کرده و نسبت به انعکاس آن اقدام کنند.
با این حال، فراموش نکنیم، گرچه هویت اصلی شکل‌گیری رسانه‌ها مبتنی بر آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی به جامعه است، اما در برخی مواقع آنها به‌مثابه مرغ عزا و عروسی هستند و گاه با انتشار اخبار، چه خوب و چه بدی متهم به جرایمی هرچند غیر منطقی شده و با آنها برخورد می‌شود.
اما نیاز است تا شهروندان نیز در مواقع بحران یا کمبود، به شایعات فضای مجازی و اطلاعات نادرست بلاگرها توجه نکنند و اخبار مرتبط با کیفیت و سلامت محصولات را فقط از مراجع رسمی و معتبر پیگیری کنند.
