صنعت برق ایران از دیروز تا امروز
محمدرضا سبزعلیپور – کارشناس اقتصاد
تاریخچه صنعت برق ایران را می‌توان همزمان با تاریخچه مدرنیته شدن ایران اعلام کرد. تا سال ۱۳۱۰ جریان برق شبانه‌روزی در ایران وجود نداشت و برای نخستین بار در این سال ایده برق شبانه‌روزی در میان دولتمردان وقت مطرح و البته فقط برای شهر تهران برنامه‌ریزی شد و قدم‌های اولیه برای تحقق آن برداشته شد.
از برداشتن قدم‌های اولیه برای رسیدن به برق شبانه‌روزی تا ساخت نخستین نیروگاه برق ایران حدود ۶ سال طول کشید. آغاز توسعه صنعت برق به سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷ بازمی‌گردد. در این دوران که 8 سال آن همزمان و مقارن با جنگ تحمیلی بود، صنعت برق ایران خود را موظف می‌دید که علاوه بر نگهداری و بهره‌برداری از تأسیسات موجود، در جهت حمایت از مردم و دفاع از پشت جبهه، توسعه و گسترش لازمه، چه در امر تولید و انتقال و چه در جهت توزیع و خدمت رسانی به مشترکان را نیز انجام دهد.
درکل در سال‌های اولیه پس از پیروزی انقلاب و طی دوران جنگ تحمیلی، با‌وجود همه تنگناها و مشکلات ناشی از جنگ، صنعت برق کشور به رشد همه جانبه خود ادامه داد.
با پایان یافتن جنگ تحمیلی، ترمیم خسارت‌ها صنعت برق که از نیمه دوم سال ۱۳۶۷ آغاز شده بود با حداقل سه سال کار فشرده و شبانه روزی به انجام رسید و تا پایان سال ۱۳۷۰ واحدها و تاسیسات آسیب‌دیده دوباره در مدار قرار گرفتند. پس از خاتمه جنگ، فعالیت‌های «صنعت برق» سامان بیشتری پیدا کرد و همگام با دو برنامه اول و دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بعد از انقلاب به پیشرفت چشمگیری دست یافت.
وضعیت امروز صنعت برق
برق ایران از دو طریق و به دو شکل تولید می‌شود که نخستین روش که مهم‌ترین شکل آن نیز می‌باشد، تولید و تامین انرژی برق توسط نیروگاههایی است که با منابع و سوخت تجدیدناپذیر کار می‌کنند. این روش تولید انرژی از دیرباز در کشور وجود داشته و نیروگاه‌های حرارتی که از ذخایر فسیلی به‌ویژه نفت، گاز، مازوت و زغال‌سنگ و اورانیوم استفاده می‌کنند، در سراسر کشور پراکنده شده‌اند. این نیروگاه‌ها بیش از ۸۰ درصد از انرژی برق مورد نیاز کشور را تولید می‌کنند.
دسته دوم از نیروگاه‌های تولید برق در ایران، نیروگاههایی هستند که از انرژی تجدیدپذیر استفاده می‌کنند. رایج‌ترین نیروگاه‌های تولید برق از منابع تجدیدپذیر، نیروگاه‌های خورشیدی، بادی، انرژی دریایی و آبی هستند که منابع مورد‌نیاز آنها همیشه در دسترس است و هرگز هوا را آلوده نمیکنند و میتوانند به برقی ارزان و مقرون به صرفه تبدیل شوند.
در حال‌حاضر حدود ۹۴ نیروگاه با سوخت تجدیدناپذیر (فسیلی) و قریب به ۸۵ نیروگاه برقابی، حدود ۴۲ نیروگاه خورشیدی، چیزی حدود ۱۱ نیروگاه بادی و همچنین ۶ نیروگاه متفرقه دیگر در کشورمان وجود دارد.
ظرفیت اسمی نیروگاهی کشورمان تا پایان سال ۱۴۰۲ حدود 93هزار مگاوات اعلام شده بود. در صورتیکه قدرت واقعی، رسمی و عملی تولید برق در سال ۱۴۰۲ فقط به ۶۱۴۰۰ مگاوات رسید با‌توجه به نیاز مصرف کشور به ۷۳۵۰۰ مگاوات برق، عملا در پیک بار و اوج مصرف، صنعت برق کشور با ۱۲۱۰۰ مگاوات کمبود تامین روبه‌رو بوده است. این کمبود ۱۶ درصدی را با مدیریت بار، براساس نظرات مدیران ارشد صنعت برق جبران کرده‌اند.
در تمام این سال‌ها کشور با ۱۲هزار و ۱۰۰ مگاوات کمبود انرژی برق اداره شده و نمی‌توان اثرات اقتصادی کمبود تامین برق ۱۲هزار و ۱۰۰ مگاواتی را در ساختار مالی بخش تولید صنعتی کشور نادیده گرفت. پیش از این نیز پیش‌بینی شده بود که اگر تمهیدات درستی اندیشیده نشود، قطعاً در سال ۱۴۰۳ و درصورت تولید 8هزار مگاواتی تولید برق‌آبی، قدرت عملی تولیدی برق کشور به 63هزار مگاوات می‌رسد که با توجه به پیش‌بینی نیاز مصرف یعنی 77هزار مگاوات، صنعت برق در پیک بار و اوج مصرف سال ۱۴۰۳ با 14هزار مگاوات کمبود تامین برق روبه‌رو خواهیم شد که نسبت به سال ۱۴۰۲ رشد ۱۹ درصدی خواهد کرد. در صورت عدم‌برنامه‌ریزی صحیح و مدیریت درست، متاسفانه روند این کمبود برای سال‌های بعد نیز دور از تصور نیست و بدیهی است اثرات منفی مدیریت بار اجباری و تحمیل خاموشی به برق خانگی و صنایع در توسعه اقتصادی کشور اجتناب‌ناپذیر و تقریبا غیرقابل سنجش ولی بسیار اثرگذار خواهد بود.
توجیه عملکرد نادرست
ناترازی تولید برق کشور طی سال‌های اخیر موجب شده تا همه‌ساله به‌ویژه در فصول تابستان برق مردم در شهرها و روستاها و صنایع در اقصی نقاط ایران طبق زمان‌بندی‌های خاصی قطع شود که این قطعی برق، زیان اقتصادی قابل‌توجهی ایجاد کرده است.
دلایل واقعی کمبود برق و قطعی‌ها
دلایل کمبود و ریشه قطعی برق را می‌توان در چالش‌های دوازده‌گانه به‌شرح زیر اعلام کرد:
- عدم‌بهینه‌سازی و ایجاد سیکل ترکیبی نیروگاه‌های گازی موجود
- توقف احداث نیروگاه‌های جدید فسیلی و تجدیدپذیر
- عدم‌نوسازی و بهینه‌سازی سیستم انتقال و توزیع قدرت برق
- مدیریت ناکارآمد در تامین نهاده‌های تولیدی نظیر مواد اولیه، تجهیزات و سوخت
- تعارض منافع میان وزارت نیرو و بخش خصوصی
- نبود امکانات آزمون استاندارد برای برخی از تجهیزات و کالاهای تولیدی داخل جهت استفاده در صنعت برق
- مشکلات ناشی از تحریم در واردات تجهیزات و قطعات صنعت برق و صادرات خدمات فنی و مهندسی
- قراردادهای یک‌جانبه وزارت نیرو با بخش خصوصی مکانیسم غلط و ناکارآمد قیمت‌گذاری و خرید ارزان برق تولیدی نیروگاه‌های بخش خصوصی
- دلخوری و عدم‌اقبال سرمایه‌گذاران برای فاینانس در صنعت برق
- مصرف بالای برق توسط دستگاه‌های ماینر یا همان استخراج‌کننده‌های ارزهای دیجیتال
- عدم‌فعالیت نیروگاه‌های برق هسته‌ای مانند نیروگاه هسته‌ای بوشهر
انرژی برق مهم‌ترین انرژی مورد استفاده در هر کشوری از جمله ایران است. این انرژی از مصارف خانگی گرفته تا چرخ کارخانه‌ها و صنایع را به حرکت در می‌آورد. در صورتیکه از انرژی برق تولید‌شده از منابع تجدیدناپذیر هم درست بهره‌برداری شود، از این انرژی می‌توان برای به‌حرکت در آوردن خودروهای برقی و کاهش دادن آلاینده‌های محیطی نیز استفاده کرد.
