آرامش، گمشده در معماری شهر
شهر آینه تمام‌نمای جامعه است. با این تعبیر به‌نظر شما یک شهر زیبا چه ویژگی‌هایی دارد؟ برج‌های سر به فلک کشیده، ساختمان‌های شیک و نوساز، تاکسی‌ها و اتوبوس‌های نو و خوش‌آب‌ورنگ، بوستان‌های سرسبز، مبلمان شهری نو و زیبا.
چه ارتباطی بین کیفیت طراحی شهری با سرزندگی شهروندان آن وجود دارد؟ آیا همین که شهر از لحاظ بصری زیبا باشد کافی است یا زیبایی شهر باید متناسب با خواسته های شهروندان آن باشد؟ قطعا یک طراحی خوب شهری به مردم انگیزه می دهد و آنها را به محیط و شهری که در آن زندگی می کنند، علاقه مند می کند. صمت در این گزارش به نقش زیباسازی شهری در روحیه شهروندان و آسیب آلودگی های بصری در جامعه پرداخته است.
علاقه شهروندان به شهر، فاکتور سنجش توسعه پایدار شهری
توسعه پایدار شهری سال هاست که باتوجه به میزان علاقه شهروندان به شهر محل سکونت سنجیده می شود. در این ارزیابی مواردی مانند اینکه شهروندان یک شهر چقدر به آن تعلق خاطر دارند، چقدر به شهر، محله و زادگاه دلبسته هستند و بودن در آن فضا تا چه اندازه منجر به شادی درونی می شود لحاظ می شوند. ارزیابی موارد یادشده نشان می دهد کشورهای اسکاندیناوی از نظر رضایتمندی و شادابی با ۹۷ درصد، در صدر کشورهای جهان قرار دارند. با این تعابیر دیگر نیاز نیست به کنکاش تعریف رضایتمندی از محل سکونت بپردازییم، بلکه کافی است به این سوال پاسخ دهیم که چقدر و به کدام ساختمان یا میدان یا فضای شهری محله مان دلبستگی داریم؟
بیگانه هایی در لایه هایی از سنگ و بتن
عظیم رجب پور، کارشناس مسائل شهری معتقد است کارکرد امروزی بسیاری از بناها و فضاهای شهری به طور چشمگیری تنزل پیدا کرده، به طوری که در بسیاری از موارد شهروندان هیچ هارمونی بین خود و بناها و سازه های شهری نمی بینند؛ بنابراین نمی توانند با آن ارتباط برقرار کنند، در نتیجه تعلق خاطری نیز میان آنها و فضای شهر ایجاد نمی شود.
نمونه هایی از این دست در بسیاری از کلانشهرهای ما وجود دارد. رجب پور ضمن افزود: کاربرد هنر در معماری به تلطیف آن می انجامد؛ یعنی حجم سازه را قابل فهم می کند؛ موجب برقراری ارتباط فرد با یک حجم بزرگ در فضای شهری می شود و چون یک ارتباط فطری بین فرد و فضا وجود دارد، سازه شهری قابل تحمل می شود. رجب پور تصریح کرد: اگر شهر، گذشته از محل سکونت بودن، کارکردهای فرهنگی- اجتماعی نیز داشته باشد، برای شهروند دلپذیرتر است و با ایجاد تعلق خاطر، محل مکث و موجب برقراری تعامل بین شهروندان می شود. از آنجا که انسان نیاز به برقراری تعامل در اجتماع دارد، با ایجاد رضایتمندی در نهایت به شهری آرام می رسیم.
همه این موارد از طریق معماری میسر می شود و اگر فضاهای شهری فاقد این نوع کارکردها باشند، فقط محل گذرند. در چنین شهری افراد تنها شهروندانی بیگانه اند؛ بیگانه هایی که در لایه هایی از سنگ و بتن گیر کرده اند.
نگاه تقلیلگرایانه، عامل آشفتگی معماری
عبدالرضا گلپایگانی، معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران در گفت وگو با صمت اظهار کرد: طرح های توسعه شهری، دلیلی بر آشفتگی برخی از کلانشهرها از جمله تهران شناخته شده و قوانینی که جایگزین سنت معماری شده اند، معماری شهری را دچار آشفتگی کرده اند. در این باره لازم است نگاهی به گذشته معماری ایران بیندازیم، مانند معماری دوران سلجوقیه، صفویه و قاجار؛ دوره هایی که وجه اشتراک و افتراق در معماری شان مشهود است. گلپایگانی ادامه داد: آنچه در این ۳ دوره معماری ثابت بوده، سنت معماری است، نه معماری سنتی. سنت معماری، یک شیوه نامه یا دستورکار برای معمار بوده که براساس آن سنت عمل می کرد. در دوره قاجار که ارتباط بین ایران و کشورهای اروپایی آغاز شد، عنصر دیگری بر سنت معماری اضافه و در دستگاه های معماری ایرانی هضم شد و تلفیقی از معماری ایرانی و معماری فرنگی به وجود آمد، اما همچنان غلبه با سنت معماری ایرانی بود. گلپایگانی به تاثیر ضوابط و قوانین سنت معماری در شهر انتقاد کرد و گفت: ضوابط و مقررات بر سنت معماری ایران چیره شده و براساس ضوابط، طرح تفصیلی توزیع تراکم ساختمانی بر مبنای دو معیار اندازه قطعه و عرض گذر تعیین می شود. این یعنی جان مایه اصلی طرح های توسعه شهری برمبنای جمعیت است که این موضوع در هیچ یک از روش های کاربردی از جمله سنت معماری، مبانی علمی، ترافیک حمل ونقل و مسائل اجتماعی وجود نداشته است. در واقع آنچه امروز معماری ما را می سازد همین ضوابط و مقررات است. معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران افزود: مسائل اقتصادی نیز اختیار طراحی ساختمان را از معمار، طراح و حتی شهرداری گرفته و به این ترتیب، سوداگری که در حوزه ملک و زمین اتفاق افتاده، معماری را از قاعده اصلی خارج کرده است. گلپایگانی ادامه داد: حدود ۲ سال است که برای اصلاح ضوابط و مقررات، در کمیسیون ماده ۵ شهرداری و در شورای عالی شهرسازی و معماری جلساتی برگزار می شود. یکی از ظرفیت های طرح جامع، استفاده از انتقال حق توسعه برای حفظ بناهای ارزشمند و میراث طبیعی است که در بسیاری از کشورهای جهان نیز استفاده می شود، اما باوجود تلاش های بسیار، همچنان موفق نشده ایم این مهم را عملیاتی کنیم. وی افزود: عوامل متفاوتی عامل آشفتگی معماری شهر است. جدا از مسائل اقتصادی، کم حوصلگی و نگاه تقلیلگرایانه به شهر، معماری را دچار آشفتگی کرده، در حالی که شهرسازی، تاروپودی درهم تنیده است و بسیاری از عوامل در آن نقش دارد و شرایط را پیچیده می کند. معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران گفت: طراحی معماری در تهران مانند هویتش اهمیت فراوانی دارد و این مسئله مباحث گسترده و متفاوتی را دربر می گیرد. توجه به مسئله معماری اسلامی در قانون برنامه شورای ششم مهم تلقی شده است. سرزمین ها حسب ویژگی های خاص، نقش اساسی در معماری آن بخش از منطقه دارند و این درباره تهران هم صدق می کند.
ظرافت در معماری شهری دارای اهمیت است
یوسف محمدپور، کارشناس معماری شهری در گفت وگو با صمت گفت: معماری شهری ایران در دوره معاصر نه سنتی است و نه فرنگی. معماری شهرهای بزرگ ایران به ویژه تهران، آمیخته ای از این دو است که غیر از معماران، افزایش جمعیت شهری و نوع درآمد مردم در آن تاثیر دارد. وی ادامه داد: در تعریف معماری، وقتی به معماری اصیل ایرانی برمی گردیم، می بینیم دچار اشتباه شده است؛ به ویژه وقتی کلمه هویت به میان می آید. وقتی هویت را بررسی می کنیم باید به گذشته برگردیم. باید دید زمانی که درباره هویت معماری صحبت می کنیم، آیا شهرسازی بیشتر به این هویت آسیب زده یا معماری؟ آسیب معماری کمتر از شهرسازی بوده و معماری متاثر از زمان خودش است. بلندمرتبه سازی نیاز شهر است، اما اینکه این مهم به چه شکل اتفاق بیفتد، مسئله ای مهم است. ما در مرتفع سازی با استانداردهایی روبه رو هستیم و نمی توانیم با چیزهایی که در گذشته داشته ایم، جلو برویم و اصلا امکانش وجود ندارد. محمدپور معماری شهری زمان حاضر را براساس سطح مالی مردم دانست و افزود: ساختمان های هم قواره و یک شکل به تقلید از هم ساخته می شوند و ما مجبور به این شکل از کار هستیم. در طراحی کلی ساختمان های مسکونی شهر تفاوتی وجود ندارد و فقط برخی با استفاده از سنگ های گرانقیمت روی نما بیشتر هزینه می کنند، اما عموم ساختمان های شهر طراحی یکنواختی دارد و باتوجه به وضع مالی و بودجه اقتصادی مردم، مواد مصرفی تعیین می شود. محمدپور توضیح داد: مردم یک جامعه باید خود به درک برای تغییر برسند و در تمام ابعاد زندگی این تغییر را ایجاد کنند؛ از موسیقی و ادبیات گرفته تا معماری، اما در ایران، پس از دوره ای که غرب وارد مدرنیته شد، مدرنیته را به عاریه گرفتیم و به همین دلیل، امروز در معماری شهری نیز نمی توانیم بگوییم براساس چه سبکی در حال حرکت هستیم. متاسفانه یک معمار براساس سلیقه سفارش دهنده یا طراحی غلط خود، از المان های گوناگون، بدون آگاهی در کنار یکدیگر استفاده می کند. این کارشناس معماری شهری ادامه داد: در معماری مدرن شهری، اصول و ظرایفی وجود دارد که باید بسیار به آن توجه کرد؛ به عنوان مثال، خطوط صاف باید بسیار ظریف اجرا و مشخصه های دیگری رعایت شوند، اما در طراحی کلاسیک مولفه هایی وجود دارد که عوام فریب است، اما مردم بیشتر گرایش به معماری کلاسیک دارند. گذشت زمان باعث تغییر سلیقه مردم به طور کلی و معماری می شود. محمدپور افزود: ظرافت در معماری شهری بسیار دارای اهمیت است، چراکه اگر سیمای شهر زیبا باشد و سازه های شهری با ظرافت بالایی ساخته شوند، تاثیر بسیاری در سبک زندگی و همچنین روحیه شهروندان دارند. شهروندان برای رسیدگی به کارهای روزمره خود، ممکن است مدت ها در سطح شهر باشند و اگر چهره زیبایی از شهر نبینند، دچار یک دلزدگی از شهر خود می شوند. این کارشناس معماری شهری تاثیر تحریم های اقتصادی و صنعتی را در طراحی و اجرای پروژه های شهری محسوس دانست و بیان کرد: باید قبول کنیم به لحاظ فناوری فاصله هایی با دیگر کشورها داریم. به عنوان نمونه، جوامع صنعتی در طراحی به سمت استفاده از مصالح سازگار با محیط زیست و ساخت ساختمان های هوشمند رفته اند که ما هنوز به شکل جدی وارد این مباحث نشده ایم. البته در ۵۰ سال اخیر که معماری ایران در حال مدرن شدن است به منابع و معادنی در داخل دست یافته ایم که توانستیم بخشی از نیازهای خود برای ساخت سازه ها را تامین کنیم. محمدپور گفت: معمارانی که آموزش اشتباه دیده اند و برمبنای سلیقه بازار، کار ارائه می دهند باعث ایجاد عناصر ناپسند در محیط شهر می شوند. البته اگر معمار بخواهد روی سبک کاری خود پیش برود، قطعا در شرایط امروزی نمی تواند پاسخگوی این وسعت کار باشد و مجبور است به شرایطی تن دهد تا بتواند در این بازار کار کند. متاسفانه باید بگویم هنر یک معمار، در گرو شرایط اقتصادی و بازار است. این کارشناس معماری شهری درباره شاخصه های معماری شهری در هر دوره ای در ایران که ویژگی هایی متمایز دارند، بیان کرد: هر کشوری معمولا سبکی را در معماری دنبال می کند. در اروپا ۷۰۰ سال با سبک کلاسیک جنگیدند، زیرا تجملات در قشر مرفه وجود داشت و عوام با این شکل از زندگی مخالف بودند. اعتراضات تا جایی پیش رفت که مردم توانستند جلوی این شکل از زندگی که در معماری شهرها نیز متجلی شده بود، بایستند و به کارهای مینی مال و ساده در زندگی و معماری شهری برسند. وی در پایان گفت: متاسفانه شاهدیم معماران سرشناس شهری که نقشه ساختمان های دولتی برای اجرا به آنها سپرده شده، هیچ تغییری در نقشه ایجاد نمی کنند و حتی در پوسته خارجی کارشان نیز دقیقا مطابق نقشه ای که ارائه و کپی است، پیش می روند. البته این روند خطر کارشان را به حداقل می رساند و نبود رقابت بازار باعث می شود چنین خطایی انجام دهند.
سخن پایانی
خیلی وقت ها پیش آمده که با دیدن نمای یک ساختمان شخصی یا یک بنای عمومی شهری، احساس خاصی به ما دست بدهد؛ احساس تحسین، آرامش و اطمینان یا حتی نوعی آشفتگی و عصبی شدن. این احساسات چندان هم بیراه نیست. کارشناسان معماری شهری معتقدند زیبا کردن چهره شهر می تواند میزان بروز خشونت ، اعتیاد، تنش ، پرخاشگری و بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی را کاهش دهد؛ البته عکس این موضوع هم مصداق دارد. معماری شهری به هم ریخته و آشفته تاثیر مستقیمی بر روحیه شهروندان دارد، چراکه بیشتر زمان فعالیت شهروندان در محیط های شهری سپری می شود.
حل مشکل معماری نیاز به همکاری همه جانبه مسئولان شهری و شهروندان از یک سو و بهره گیری از نظرات کارشناسان خبره از سوی دیگر دارد. مسئولان شهری اگر دست همکاری به سوی صاحب نظرانی مانند روانشناسان، جامعه شناسان و معماران شهری که هر یک به فراخور تخصص خود دید زیبایی شناسانه به شهر دارند، دراز کنند، شاید بتوان امیدوار بود که دوباره هویت از دست رفته شهرها به آنها بازگردد و چهره شهرهای مان زیباتر شود.
