جای خالی کارآفرینی در اقتصاد
چندی پیش در دیدار رئیس جمهوری با ۱۸ تن از کارآفرینان و فعالان بخش خصوصی، موضوعاتی درباره تعامل حداکثری کارآفرینان و دانش‌بنیان‌ها مطرح شد؛ به‌گفته ابراهیم رئیسی، هیچ تصمیمی در اقتصاد نباید بدون نظر کارآفرینان گرفته شود
چندی پیش در دیدار رئیس جمهوری با ۱۸ تن از کارآفرینان و فعالان بخش خصوصی، موضوعاتی درباره تعامل حداکثری کارآفرینان و دانش بنیان ها مطرح شد؛ به گفته ابراهیم رئیسی، هیچ تصمیمی در اقتصاد نباید بدون نظر کارآفرینان گرفته شود. وی در این مراسم گفت: «معتقدیم میدان اقتصاد باید در اختیار بخش خصوصی، تولیدکنندگان و کارآفرینان باشد و دولت صرفا نقش هدایت، حمایت، نظارت و تنظیم گری را برعهده داشته باشد». کارشناسان بااشاره به این مباحث می گویند؛ تعامل حداکثری کارآفرینان در اقتصاد بیشتر شبیه یک رویا است؛ چرا که در دولت کوچک ترین نشانه ای هم وجود ندارد که بخواهیم نسبت به تعامل کارآفرینان در اقتصاد دلخوش باشیم. آنها معتقدند فعالیت کارآفرینان در اقتصاد بستگی به سود و ضرری دارد که این فعالان ممکن است، برای دولت داشته باشند. هر جایی که به نفع دولت بوده، پای کارآفرینان هم به آن موضوع باز شده و از کنار آن سود هم برده است؛ اما هر جایی که به ضرر دولت بوده، ردپایی از کارآفرینان در اقتصاد مشاهده نشده است. نظیر صنعت خودرو که دانش بنیان ها نمی توانند در عمل، فعالیتی در این عرصه داشته باشند. صمت در این گزارش نقش و تاثیر کارآفرینان در اقتصاد را بررسی کرده و به صحت گزاره های موجود درباره توسعه اکوسیستم نوآوری در کشور پرداخته است.
رویاپردازی ممنوع
مهدی صداقت، فعال دانش بنیان در زمینه تجاری سازی، معتقد است: بهتر است وقتی از اقتصاد صحبت می کنیم، واقع بین باشیم و به واقعیت ها تاکید کنیم.
وی در گفت وگو با صمت گفت: اگر بخواهیم به آرمان هایی که تاکنون مطلوب آحاد مردم و اندیشمندان بوده و اتوپیای امریکایی است، تاکید کنیم، قابل ذکر است که بار اصلی مسئولیت جامعه را کارآفرینان باید بر دوش بکشند و آنها مسبب اصلی پویایی اقتصاد به شمار می روند. دولت هم در این میان تنها نقش تسهیلگری دارد و باید کمک کند اداره جامعه از طریق اکوسیستم کارآفرینی پیش برود. در آموزش های آکادمیک و دانشگاهی هم دانشجویان درس های زیادی درباره این نوع از اقتصاد خوانده اند.
وی افزود: اما باتوجه به آنچه تاکنون از کنش های اقتصادی کشور و شرایط رفاهی مردم مشاهده کردیم، باید گفت، چنین روندی، رویایی بیش نیست و کارآفرینان نقش جدی در اقتصاد ندارند. از آنجایی که منابع از طریق دولت توزیع می شود، رانت در اقتصاد کشور تبدیل به روندی فراگیر شده است. در واقع دولت پول و سرمایه را به هر که بخواهد، می دهد و شرایط رشد و پیشرفت اقتصادی را برای هر فردی که نخواهد، فراهم نمی کند. گفتنی است، این روند اصلا به نفع مردم نیست و مردم هم نفعی از چنین اقتصادی نمی برند.
با حرف های کاریکاتوری کاری پیش نمی رود
وی گفت: نشانه ای وجود ندارد که امروز بخواهیم بگوییم دولت می خواهد مدل اقتصادی کشور را تغییر دهد. به اعتقاد من، در شرایط فعلی نمی توان جایگاهی برای کارآفرینان در اقتصاد قائل شد. اگر اقتصاد آزاد باشد، شرایط برای مطالبه گری از دولت فراهم می شود و به تبع آن می توان برای کارآفرینان در اقتصاد جایگاهی را در نظر گرفت.
به گفته وی، دولت در جاهایی که توانایی تصدیگری دارد، تصدیگری می کند و آنجایی که کم می آورد و نمی تواند تصدیگری کند، یاد کارآفرینان می افتد و به آنها نقش اقتصادی می دهد؛ چنین عملکردی به نفع کارآفرینی نیست، بلکه تنها به نفع دولت است.
صداقت بااشاره به تعریف نادرستی که از بخش خصوصی در کشور شده است، گفت: آن بخش خصوصی که از دل مردم بیرون بیاید و رشد کند، در صنعت و تولید کشور وجود ندارد. شرکت های فعال که عنوان خصوصی را یدک می کشند، به طورمعمول دولتی و شبه دولتی هستند، چرا که تاکنون هر آنچه به عنوان بخش خصوصی شناخته شده است، به منبع دولتی وصل بوده و موجب افزایش رانت در کشور شده اند.
این کارشناس اکوسیستم نوآوری با تاکید بر اینکه بخش خصوصی در صنعت و تولید اصلا جایگاهی ندارد و نفع های اقتصادی آن از آن دولت می شود، گفت: به اعتقاد من، تاحدی آن دسته از بخش خصوصی که از جنس مردم است، خود را در بازار و دادوستد نشان داده است.
وی ادامه داد: ۹۵ درصد اقتصاد صنعتی و تولیدی در اختیار دولت است و سازکاری در این بخش وجود ندارد که کارآفرینان و دانش بنیان ها بتوانند موثر عمل کنند. برای تعامل حداکثری کارآفرینان در اقتصاد خوب است، سرمایه و پول به سمت مردمی روانه شود که با پشتوانه علم و فن قصد دارند در اقتصاد نقش آفرینی کنند.
صداقت گفت: به طورکلی ۲ نگاه در عملکرد دولت ها در اقتصاد وجود دارد، زمانی شاهد این هستیم که دولت وظیفه اداره کشور را دارد و به عنوان بازیگر اصلی اقتصاد فعالیت می کند، اگر چنین دولتی سهامدارانی داشته باشد که مردم از آن نفع می برند یا در اصل
مردم سهامدار آن هستند، باید به گونه ای نگریست که که سهامداران منتفع شوند، چون پای مردم در میان است، اما شواهد نشان می دهد که چنین نگرشی در کشور ما کمرنگ است و به طورمعمول دست مردم در کنش های اقتصادی کوتاه است.
وی بااشاره به آینده اکوسیستم نوآوری در ایران و جهان گفت: به عبارت روشن تر، اگر بخواهیم به اکوسیستم نوآوری با تعریف 10 سال گذشته نگاه کنیم، باید گفت این اکوسیستم دچار بحران شده است. دیگر زمان یونیکورن شدن استارت آپ ها نیست و دیگر نه در دنیا و نه در ایران چنین اتفاقی برای آنها رخ نمی دهد. می توان درباره آینده اکوسیستم نوآوری از چند منظر نگاه کرد، پیرو اتفاقاتی که در دنیا افتاده، اکوسیستم نوآوری در حال ضعیف و لاغر شدن است.
وی افزود: اگر امروز مردم نمی توانند کسب وکار خود را در هر زمینه ای؛ چه نوآوری و چه موارد دیگر راه اندازی کنند، اشکال از اقتصاد است. بی شک آینده نوآروی در جهان به سمت تخصصی شدن می رود و هر فردی باید بتواند از تخصصش بهره کافی را ببرد، بنابراین امروز نیازمند تغییر بنیادی در مدل اکوسیستم نوآوریهستیم.
اقتصاد آزاد، بستر اصلی توسعه دانش بنیان ها
در ادامه سعید سرکار، رئیس سابق ستاد نانو درباره نقش کارآفرینان در اقتصاد را تنها در شرایطی دانست که اقتصاد آزاد حاکم باشد. وی در گفت وگو با صمت گفت: همواره اقتصاد جزو آن دسته از مولفه هایی بوده است که در هر دوره ای از تاریخ تمدن بشری تحت تاثیر مستقیم نگرش حاکمان زمان بوده است. حال اگر دولت مردم را به عنوان بازیگران اصلی اقتصاد قبول داشته باشد، می توان شاهد پویایی و تعاملات سازنده در اقتصاد بود. در واقع، اگر نقشی به آنها بدهند، بازی می کنند، اگرنه بی شک نمی توانند هنرشان را به شکوفایی برسانند. اما اگر دولت نقش دوگانه ای ایفا کند و در هر برهه ای تنها به نفع خود عمل کند، دیگر صحبت از اقتصاد آزاد، بی معنا خواهد بود.
وی افزود: این را هم باید به یاد داشته باشیم که در جریان اقتصاد آزاد است که می توان به اقتصاد دانش بنیان و کارآفرینی دست یافت؛ در واقع، اقتصاد آزاد، بستر اصلی اکوسیستم دانش بنیانی است. به طورکلی سرمایه گذاری یک بحث کلی و جریان سازی های حاکمیتی تعیین کننده اصلی ترین روندهای سرمایه گذاری در کشورها است.
سرمایه گذاری با کدام بخش خصوصی؟!
سرکار گفت: بی شک نیروی انسانی خبره و نخبه در کشورمان می تواند چرخ تولید را به دست بگیرد. به اعتقاد من، با ایجاد منابع برای این نیروی انسانی، آینده کشور مبتنی بر اقتصاد دانش بنیان خواهد بود که به باور و فرهنگ نهادینه شده بستگی دارد، اما متاسفانه این باور و اعتقاد هیچ گاه در نگرش مسئولان دولتی به وجود نیامده است.
در واقع آنها باور ندارند که کشور ظرفیت کنار گذاشتن اقتصاد نفتی و بهره برداری از دانش و فناوری جوانان کشور را دارد. تا این باور ایجاد نشود و تغییر نگرش را مشاهده نکنیم، نمی توانیم شاهد تغییر بنیادی در اقتصاد باشیم.
سرکار گفت: متاسفانه از بخش خصوصی تعریف درستی نشده است و جایگاهی در اقتصاد کشور ندارد. تاکنون هر آنچه در اقتصاد به عنوان بخش خصوصی مشاهده کردیم، به نوعی دست دولت در کار بوده است. ایران کشوری است که صنعت نفت آن پیشران اقتصاد است و جای خالی رویکردی که براساس آن توانمندی های تولید و قابلیت های فناورانه به رسمیت شناخته شود و نقش سازنده ای در اقتصاد داشته باشد، به شدت احساس می شود.
وی افزود: در تمام دنیا، خریدها و سرمایه گذاری های دولتی پیشران توسعه فناوری است، اما چه زمانی در کشور شاهد آغوش باز دولتی ها برای دانش بنیان ها بوده ایم؟ عمده اقتصاد در کشور ما به دست دولت است و بقیه در قالب خرده مقیاس فعالیت می کنند.بخش خصولتی هم بسان ضرب المثل مرغ و شترمرغ عمل می کند و راهی برای همکاری و دستگیری از دانش بنیان ها باز نمی گذارد؛ در حقیقت وقتی پای عمل به وظایف بخش خصوصی می رسد، خود را دولتی می دانند و وقتی خواهان حمایت های دولتی آنها می شویم، تاکید بر خصوصی بودن شان دارند. در واقع نه از دولت تبعیت می کنند و نه دل شان به حال بخش خصوصی می سوزد، چرا که منابع مالی آنها دولتی است. در اصل زمین اقتصاد کشور خالی از بازیکنان بخش خصوصی است. در کل، در اقتصاد کلان کشور، مولفه ای به عنوان بخش خصوصی نداریم.
آیا ضعف از قانون است؟
به گفته سرکار، وقتی صنایع دولتی از اقتصاد دولتی نفع می برد، چطور می توان انتظار داشت که به جریان اقتصادپویا و دانش بنیان بها دهد؟ حتی فرآیند خصوصی سازی در کشور از مسیر رانت و دولت می گذرد که شرایط را بدتر کرده است.
وی ادامه داد: همواره در بخش خصوصی که سرمایه گذار افراد هستند، نه دولت، شاهد اتفاقات خوبی بوده ایم. بخش های خصوصی از فناوری نانو استفاده کرده و متوجه کاربرد آن در مصارف اقتصادی خود شده اند. در حوزه ساختمان، دارو و سلامت و صادرات خوبی هم داشته و دنیا از آن استقبال کرده است. در سال ۸۶ ، رقمی معادل ۷۲ میلیون دلار در حوزه نانو صادرات داشتیم. ما در ستاد نانو هدف گذاری کرده بودیم که تا سال ۱۴۰۴ صادرات محصولات نانویی به یک میلیارد دلار برسد که تحت تاثیر عواملی از جمله نصف شدن بودجه ستاد نانو و بحران همه گیری کرونا، شیب رو به پایینی را تجربه کردیم. متاسفانه اتفاقات تحت الشعاع همه گیری کرونا و افزایش نرخ دلار رخ داد که باعث شد، سال گذشته افت شدیدی را در صادرات تجربه کنیم و نزدیک به ۶۲ میلیون دلار برسد.
سخن پایانی
چند سالی می شود که برخی اقتصاددانان و کارشناسان، یکی از راه های برون رفت از رکود و تورم فعلی در اقتصاد کشور را، توسعه کارآفرینی و اقتصاد دانش بنیان می دانند. شاید اگر کارآفرینی نبود، انسان همچنان در غار می زیست. بی شک این کارآفرینان بودند که از بدو زیستن انسان خردمند، بشریت را در مسیر تغییر و تحول قرار دادند. بنابراین کارآفرینی پویا یکی از ارکان پیشرفت جوامع بشری است.
کارآفرینان باعث خلق ثروت می شوند. آنها به واسطه معرفی کالا و خدمات جدید، استفاده از روش های نوین، کشف بازارهای هدف جدید و بهره مند شدن از حمایت های دولتی می توانند روند رشد و پیشرفت کسب و کار شخصی خود را سرعت بخشند و از منافع مالی حاصل از کارآفرینی خود بهره مند شوند. از مهم ترین ویژگی های کارآفرینی، دادن هویت شخصیتی و اجتماعی خاص به کارآفرین است که باعث افزایش اعتماد به نفس و عزت نفس و در نهایت، افزایش رضایت از زندگی مردم می شود. واضح است که صنعت باید نخستین درگاه توسعه فناوری عرصه ای برای فعالیت کارآفرینان باشد؛ این در حالی است که به گفته کارشناسان، کشور ما درگیر چرخه معیوبی است که نشانه ای از توسعه و تولید در آن یافت نمی شود. حال در این شرایط چگونه می توان سخن از کارآفرینی در صنعت و تولید گفت. گفتنی است، سود عظیمی که از محصولات دانش بنیان به جیب دولت می رود،در مقایسه با بودجه ای که به آن تخصیص می یابد، قابل مقایسه نیست. کدام بخش ادعا می کند که توانایی چنین سرمایه گذاری را برای دولت دارد؟ با این حال، صحبت های مسئولان از دانش بنیان شدن اقتصاد، تنها چند خط نخست رسانه ها را تشکیل می دهد و در عمل کاری را به سرانجام نمی رسانند. برای مثال فناوری نانو در مقیاس خرد موفق بوده است، به همین دلیل، اگر صادرات و تجارت در نانو در مقیاس بزرگ تری اتفاق بیفتد، می تواند جریان تازه ای به اقتصاد کشور ببخشد؛ در نهایت تا عادت بودجه ریزی در کشور تغییر نکند، کاری از پیش نمی رود.
