یکی از اقدامات ضروری در شرایط تشدید تحریم‌ها، ممانعت از گسترش اقتصاد پنهان و حفظ سلامت و شفافیت نظام اقتصادی و اداری کشور است. ایران در شرایط تحریم قرار دارد و به‌نظر می‌رسد بعضی مشتری‌ها تمایل ندارند با خرید نفت ایران، مشمول جریمه شوند. تحریم‌ها ریسک خرید نفت کشور را بالا می‌برند، در چنین شرایطی تنها مشتری‌هایی که توان ریسک کردن در قبال خرید نفت ایران را دارند، باقی می‌مانند. از سوی دیگر، مشتریان نفت ایران تلاش می‌کنند برای مصون ماندن از ریسک‌های ناشی از تحریم، چراغ‌خاموش معامله کنند و خریدهای خود را رسانه‌ای نکنند. به همین دلیل است که در این مورد مطلبی نمی‌شنویم؛ اگرچه ممکن است منابع غیررسمی، اطلاعاتی درباره بازارهای نفتی ایران ارائه کنند، اما این اخبار چندان مورداعتماد نیستند.  صمت در این گزارش به معاملات نفتی در سایه تحریم‌ها پرداخته که به گفته بسیاری وجهی از اقتصاد پنهان به‌شمار می‌رود.

باید شرایط تحریم را بپذیریم

چندی پیش، وزیر نفت از فروش نفت ایران به مشتری‌های جدید خبر داد، اما از جزئیات این معامله صحبتی نکرد. وزیر نفت در اظهاراتی به راهکارهای جدید در این‌باره اشاره و بیان کرده بود: با راهکارهای جدید ارائه‌شده در امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران ، توانسته‌ایم بازارهای خوب و جذابی را برای نفت خام، میعانات گازی، فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی ایران به‌دست بیاوریم.

به گفته بسیاری از کارشناسان این یک اتفاق طبیعی است که در شرایط تحریم و کاهش صادرات نفت یکی از کشورهای صادرکننده،‌ رقبای دیگر در بازارهای نفتی ایران ظهور کنند. شرایط ایجاب می‌کند زمانی که کشوری تحریم می‌شود، درخواست‌ها به‌ سمت سایر عرضه‌کنندگان برود. محمدعلی خطیبی، مدیر اسبق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت نیز چندی پیش در گفت‌وگو با اقتصاد آنلاین گفت: باید قبول کنیم در شرایط تحریم و به دلیل اینکه فروش، جابه‌جایی، مسائل پولی و بانکی و حتی بیمه تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد، فروش نفت به کار سختی تبدیل می‌شود. او اضافه کرد: دولت‌ها تلاش می‌کنند با روش‌های جدیدی که خاص شرایط تحریم است بتوانند نفت را بفروشند ولی باید قبول کنیم کار دشوار است و به‌سادگی زمانی که شرایط عادی بود نمی‌توان نفت را فروخت. خطیبی با اشاره به اینکه کاهش خام‌فروشی نفت یکی از راه‌‌های بی‌تاثیر کردن تحریم‌هاست، گفت: از مدت‌ها پیش تاکید شده خام‌فروشی را کاهش دهیم و به جای آن فرآورده‌های نفتی، با ارزش افزوده بالا تولید کنیم که سودآور بوده و تحریم‌پذیری آنها کمتر است؛ هرچقدر به سمت محصولات و فرآورده‌های نفتی برویم طبیعتا از ارزش افزوده‌ بالاتری برخوردار می‌شویم و هرچقدر در این مسیر کوتاهی کرده باشیم گرفتاری‌هایمان بیشتر می‌شود.

معامله چراغ خاموش

فرشید سیم‌بر، کارشناس حوزه انرژی در رابطه با موضوع صادرات نفت ایران به صمت گفت: در شرایط کنونی، ایران نمی‌تواند صادرات نفت چندانی داشته باشد، زیرا کشورهای دیگر زیر فشار تحریم‌ها با ایران معامله نمی‌کنند و بانک‌های ایرانی هم نمی‌توانند تراکنش بین‌المللی داشته باشند که این موضوع به مشکل صادرات نفت ایران افزوده است.

وی افزود: در سال‌های گذشته، ایران نفت خود را به کشورهایی همچون ژاپن، کره‌جنوبی، هند، چین و برخی کشورهای اتحادیه اروپا می‌فروخت. اما چند سالی است که این کشورها نفت موردنیاز خود را از کشورهای دیگر می‌خرند و پالایشگاه‌های خود را با ویژگی‌های سوخت کشور دیگری تغییر داده‌اند. به‌همین دلیل، حتی در صورت رفع تحریم‌ها و بازگشت به معاملات پیشین، ایران نمی‌تواند به‌سادگی به بازار قبلی خود برگردد، مگر اینکه کشورهای عضو اوپک برای احیای بازار ایران توجیه شوند.

فقط مشتریان آسیایی ماندند

این کارشناس گفت: ایران در سال‌های قبل از تحریم‌ها روزانه بیش از 2 میلیون بشکه نفت ایران صادر می‌کرد، همچنین اتحادیه اروپا و ژاپن،پیش‌تر مشتریان عمده نفت ایران بودند و هرکدام از آنها حدود ۶۰۰ هزار بشکه نفت از ایران می‌خریدند و کره‌جنوبی هم بیش از ۴۰۰ هزار بشکه نفت روزانه از ایران خریداری می‌کرد و کشورهایی مانند هند، چین و برخی کشورهای اروپایی هم جزو مشتریان ثابت نفت ایران بودند، اما در سال‌های اخیر که ایران زیر فشار تحریم‌ها قرار دارد، شرایط تغییر کرده و ایران هم‌اکنون تنها بخش کوچکی از نفت خود را به کشورهای آسیایی می‌فروشد.

سیم‌بر با تاکید بر اینکه در حال ‌حاضر کشورهای غیراوپک با اوپک برای حفظ نرخ نفت همکاری می‌کنند، گفت: اوپک به‌تنهایی نمی‌تواند در بازار جهانی سیاست‌گذاری کند، اما می‌تواند در افزایش سهم ایران در بازار نفت موثر باشد و این مسئله به قدرت چانه‌زنی ایران بستگی دارد، هرچند هم‌اکنون بسیاری از کشورها به درآمدهای نفتی وابسته و به‌دنبال عرضه بیشتر نفت هستند.

وی اذعان کرد: در شرایط کنونی، بازگشت ایران به بازار جهانی نفت سخت است، مگر اینکه بخشی از بازار نفت کشورهای دیگر به ایران داده شود تا ایران بتواند به بازار جهانی برگردد، در غیر این صورت، همچنان وضعیت صادرات نفت ایران محدود خواهد بود. از طرف دیگر، چاه‌های نفت ایران برای مدت طولانی تولید نکرده‌اند و در آنها گاز جمع شده و بازگشت برداشت مجدد این چاه‌های نفت به تولید را با مشکلاتی روبه‌رو می‌کند و احیای این چاه‌ها هزینه‌های بالایی هم دارد. به‌همین دلیل ایران در صورت توافق برجام هم نمی‌تواند به‌سرعت روی این چاه‌ها سرمایه‌گذاری جدید داشته باشد و تولید و صادرات نفت را افزایش دهد.

وی افزود: سال‌های سال است که دولت‌ّها درباره افزایش تولید و برداشت از میادین مشترک نفتی و گازی برنامه‌ریزی کرده و اعلام برنامه ‌می‌کنند اما این برنامه‌ها تا امروز اجرایی نشده‌اند. به عنوان نمونه در مورد میدان گازی مشترک با قطر، این مسئله هیچ‌گاه محقق نشده، زیرا قطری‌ها میزان برداشت خود از میادین مشترک با ایران را در سال‌های گذشته به‌شدت افزایش داده‌اند.

مهم‌ترین چالش حوزه فروش نفت

این کارشناس متذکر شد: یکی از چالش‌های مهم شرکت ملی نفت، موضوع انتقال وجوه حاصل از فروش نفت است.

در این شرایط، شرکت ملی نفت باید باید اقدام به فروش محموله‌های نفتی به کشوری نماید که امکان دریافت پول فروش نفت از آن کشور وجود داشته باشد، این در حالی است که خریداران نیز در نقل و انتقال محموله‌های صادراتی با مشکلاتی مواجهند. از سوی دیگر خریدارانی که می‌خواهند نفت را بخرند، شرکت‌های معتبری هستند. این شرکت‌های بین‌المللی نفتی نمی‌توانند در حساب‌های‌شان وجوه بدهی انباشته داشته باشند، بنابراین باید هزینه محموله را پرداخت کنند.

به‌این‌ترتیب، چون در درجه اول، مشکل انتقال وجه وجود دارد، برای هر دوطرف معامله، شرایط سخت می‌شود. بیش از ۳۰ سال است با تحریم مواجهیم، وقتی اقدام‌ها و طراحی تحریم‌کنندگان را مطالعه می‌کنیم، می‌بینیم روزبه‌روز کار خودشان را تکمیل‌تر و حلقه محاصره ما را کامل‌تر کرده‌اند.

باید قواعد بازاری را رعایت کرد

مرتضی بهروزی‌فر، کارشناس انرژی به صمت گفت: پس از رفتن ترامپ و آمدن بایدن، فضا تا حدودی برای صنعت نفت ایران بازتر شد، چرا که سیاست‌های ترامپ در این بخش با بایدن متفاوت شد، بنابراین در شرایط فعلی راه‌های تنفس برای اقتصاد ایران نسبت به قبل بیشتر شده، اما مسئله این است که اگر جامعه جهانی بخواهد، می‌تواند موانعی در این بخش ایجاد کند.

وی افزود: فروش نفت نیازمند تمهیداتی است و در شرایط تحریم حجم آن کاهش می‌یابد، با این‌حال می‌توان با دور زدن تحریم‌ها و راه‌های دیگر، میزان فروش را افزایش داد و از ظرفیت صادراتی نفت ایران استفاده کرد، اما در نظر داشته باشیم هزینه انجام این کار بالا خواهد بود، به علاوه اینکه در فروش نفت باید تخفیف بیشتری داده شود و پول آن نیز به‌راحتی قابل‌بازگشت به کشور نیست. این کارشناس حوزه انرژی با بیان اینکه صادرات نفت ایران می‌تواند ۱.۵ تا ۲ میلیون بشکه افزایش یابد، اظهار کرد: وضعیت بازار جهانی نفت، اکنون مناسب نیست و قیمت‌ها طی یک یا 2 سال گذشته در سطوح پایینی قرار گرفته، اما با این ‌حال اوپک‌پلاس با اعمال سیاست‌هایی توانست قیمت‌ها را مهار کند، اما باز هم قیمت‌هایی که بتواند غول‌های نفتی را راضی کند، بالاتر از عدد فعلی است. اگر ایران امکان صادرات نفت را داشته باشد، به‌طورقطع وضعیت اقتصادی کشور بهبود می‌یابد، همچنین در شرایط فعلی نیز می‌توان با دور زدن تحریم‌ها شرایط را بهبود بخشید.

 وی افزود: در این‌ بین، مذاکره با کشورهای دیگر می‌تواند اثرات مثبتی داشته باشد تا راه برای صنعت نفت ایران هموار شود. انجام چنین مذاکراتی می‌تواند موجب شود تا در صورت وقوع توافق برجام ، کار با حداکثر ظرفیت آغاز شود. همچنین می‌توان چنین مذاکراتی را با شرکت‌های بزرگ دیگر کشورها نیز برقرار کرد، چرا که بی‌شک نتایج مثبت آن کم نخواهد بود.

بهروزی‌فر گفت: تحت هر شرایطی اگر ایران بخواهد وارد بازار شود و جایگاه قبلی خود را به‌دست آورد، باید قواعد بازار را رعایت کند. او اضافه کرد: بپذیریم در شرایط تحریم، بازاریابی و فروش، نقل و انتقال پول و حتی مسائل بیمه تحت‌تاثیر قرار گرفته و در این شرایط فروش نفت به کار سختی تبدیل می‌شود. دولت‌ها تلاش می‌کنند با روش‌های جدیدی که خاص شرایط تحریم است، بتوانند نفت را بفروشند،اما به‌سادگی نمی‌توان نفت را فروخت. بهروزی‌فر در پایان خاطرنشان کرد: نزدیک شدن ایران به بازارهای بین‌المللی بستگی زیادی به‌میزان تعامل با کشورهای بین‌المللی دارد. اگر این توافق انجام بگیرد، ایران در کمتر از 3 ماه، می‌تواند به بازارهای پیشین بازگردد و هیچ مشکلی از نظر فنی وجود ندارد. از سویی، نمی‌توان در کوتاه‌مدت به تولید 2 میلیون بشکه نفت در روز رسید، اما در طول 2 تا 3 ماه می‌توانیم به عددی منطقی در حوزه صادرات نفت دست پیدا کنیم و مشکل جدی در این حوزه وجود ندارد.

سخن پایانی

فروش و بازاریابی نفت در شرایط تحریم، تا حدودی با دشواری مواجه است. این مسئله بسیار حائزاهمیت است که وزارت نفت بتواند به‌جای اتکا بر شیوه‌های غیرشفاف بازاریابی و اتکا بر واسطه‌ها، از مزیت‌های خود به‌ویژه هزینه پایین تولید نفت در مقایسه با بازار جهانی بهره ببرد. به‌بیان‌دیگر، باتوجه به اینکه هزینه تولید نفت ایران به‌ازای هر بشکه، به نسبت بسیاری از رقبای نفتی، در سطح پایین‌تری قرار دارد، ازاین‌رو این مسئله قدرت چانه‌زنی ایران را برای یافتن مشتریان جدید و حفظ مشتریان سنتی افزایش می‌دهد.

علاوه بر آن، در شرایط تحریم می‌توان سهم صادرات نفت در ازای واردات کالا را بیش‌ازپیش افزایش داد. به‌هرحال، حتی با فرض کاهش میزان صادرات نفت کشور و کاهش درآمدهای نفتی، اتکا بر واسطه‌های سودجو و فرصت‌طلب به‌صلاح کشور نیست. انتظار می‌رود در شرایط تحریم، دولت و نهادهای نظارتی، با نهایت دقت و حساسیت، سلامت و شفافیت صادرات و وصول درآمدهای نفتی را تضمین کنند.